Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde principios del s. XVII. En cuanto a la distribución de variantes, biribil es la más antigua y general; la forma contracta bibil aparece en autores suletinos modernos; no hemos encontrado en los textos ejs. de beribil (pero cf. beribillatu en Chourio, ej. no del todo seguro). En DFrec hay 21 ejs. de biribil. v. borobil.
etimologikoa
Etim. Como propuso ya Uhlenbeck (RIEV 1910, 114), se trata de una formación reduplicada sobre bil- (cf. bildu ), -bil (cf. gurpil, de gurdi-bil, top. Mendibil, etc.); cf. la forma bilibil (s. XI; Lac VM 35).
Onom.: Terra que comparavi de Garssia Ortiz de Mutiloa in more bilibilea. (Mutilva, 1076-1094) Lac VM 35.
Testes sunt bita ederra semen biriuilla. (1178) Arig SM 223.
Ossin Biriuila. (Tierra de Estella, 1258) Lac VM 39.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.(gral.; Mic, SP, Urt II 80, Lar, Aq, Añ, HeH Voc , VocBN , Hb, Gèze, VocCB , Dv, Zam Voc), beribil (Lecl), bibil (S; Foix ap. Lh), bilbil (R-uzt). Ref.: A (bilbil, biribil); Alth Bot 18; Lrq; Etxba Eib ; Iz ArOñ , UrrAnz ; EAEL 77; Elexp Berg.
Redondo, circular; redondo, esférico; redondo, de sección circular. "Orbicular", "redondo" Lar. "Grueras, agujeros redondos en el tajamar, &c., txulo boillak, biribillak" Ib. "Amphiteatro, anziña oi zan jostategi, jostaleku biribilla" Ib. "Acopado, adarburu biribillezkoa (AN)" Aq 872. "Rond" Dv. "Bata [biribill] zein bestea [borobill] esaten dira [...]. Adinekoek biribill gehiago" Elexp Berg. Cf. IC II 410: "Basobiribil [...] que quiere decir en vascuence [...] 'monte redondo'".
Nola baitu gurdiari iratxaki firrilla / Uztarriak aitzinera itzultzen biribilla. EZMan I 87.
Ezen sarri iautsiren da Zerutik oihutia / Ahurraren berdiñeko biribillez harria. Ib. 76 ((P. Altuna glosa 'biribil izatez ukabila adineko harria'.
Mendi biribil bat. INav 21.
Eliza biribil bat zeiñak baitirudi gastelua. Ib. 80.
Gauza xume biribill mehar bat, bihia bezala lurraren gañean. UrtEx 16, 14.
Praka luze bategaz / txamarreta azula, / ebillak biribillak / inglesen modura. DurPl 78.
Bi mahain, bat handia, karratua [...], eta bertzea birbila. (1769). SenperEus 75.
Mando eulija dogu / beste jenerua / zabal ta biribilla / zapua langua. Ib. 81.
Konsagratu baño leenago hostia, ogia zana, txuri txuria bazan, zabala, biribilla edo lau barrenekoa. MgCC 198.
Sartu dira kapela kerizgarrijak ta egal biribil ta luzedunak. MgPAb 94.
Buru azur biribilla da beste azur batzuben batzakuntzia. Ib. 85.
Arri urdiñ biribil / lenbizikoetan. Echag 49.
Isterrak eta belaunak bear ditu biribillak. ItDial 93 (Ur, Dv, Ip biribil).
Lur biribil hontan. ArchFab 191.
Itxura biribill hura gasnatzat du hark hartzen. Gy 55.
Baba mota bat da, etxe-baba baino xeheagoa eta biribilagoa. DvLab 99.
Diote arroltze luzeetarik ethortzen direla oilaskoak eta biribiletarik oilandak. Ib. 289.
Erdietako habe-arteak etziren biribil, bainan lau izkinetakoak. Dv3 Reg 7, 31.
Biribil et' orotarik bilhoz üngüratia [beharria]. ChantP 174.
Lepo biribil diruriyena / egin berriya tornuan. Bil 37.
[Pasta] heda zazu makhil biribilarekin. ECocin 45.
Begiyak beltxak, musu biribill. Xe 314.
Zorroa du biribila, moko meharra, tente xutik egoki. ElzbPo 206.
Bizkarra tontorduna biribil ederra. ABAmaE 233.
Berna biribil guriari. ABeinB 51.
Arpegi biribill gozo leuna. AgAL 11.
(s. XX)Gure hil-herrietan dauzkagun arbola biribil legun xut hetarik beretarik. JEBur 84.
Lurzulo biribill arriz jantzia izaten da karobia. AgG 22.
Buruko txapela be koipez beterik, erdi-erdijan leio biribil bat ebala.KkAb I 6.
Harritua, sorbaldak biribil itzuli omen zen Doniandar ostalera. BarbSup 146.
Kokotsa biribil; arpegi xuxena; kolorez beltxaran gorri. Ox 192.
Danbor biribill aren larru-tartean. Mok 22.
Arpegi alaia ta biribilla. Altuna 60. Aren bular biribila mertxika-aralde eldugabea zen. '
Arrondie'.OrMi 7.
Iru mendi biribil andiren erdijan. Enb 86.
Adaki luze bat eskuetan, eta buruan abade txapel biribil baltza. KkAb II 69.
"Pildora" biribillak. LabEEguna 63.
Zelai biribil pollit hetarik bat. JEBer 51.
Buruba andija eban eta pirlua baxen biribilla. Otx 11.
Ezurrezko azagai-muturrak ere egiten ziran: biribillak eta ondotik mizto batez zirituak [...]. Zardaiak, naiz biribillak, naiz erdi-biribillak. JMBELG 32.
Aurpegi biribil beltzerana zun. TAgUzt 179.
Aren aoa, biribil ta alderik alde amar ukaiko zan. Ol2 Par 4, 2.
Bortz harri biribil. ZerbIxtS 53.
Lur handia da / ostia bezain biribil. OrPoem 515.
Itxasoaren sarrera batean dago. Sarrera biribilla. JAIrazBizia 37.
[Aritza] bota zanean bi zai biribillak (disco) bi mai egiteko [...] kendu omen zizkioten. Munita 36.
Urdiña zan aren [bitxiaren] ondo biribilla. NEtxAntz 143.
Ez zitxinan [ipurtargiak] luxe, beste oien antzera, bai biribil.OrQA 188.
Oial urdiñezko txano biribilla. EtxdeAlosT 14.
Kustodi ori, jakiña, Irudi oietan, gotikoa izan oi da: ots, ez biribilla; luze-antzekoa baizik.LekSClar 116.
Lürra biribil dük. MdePr 132.
Paper biribil batean merengea bota. AnabPoli 77.
Ta gauza biribil andi bi erakutsi eutsozan. BilbaoIpuiB 116.
Fededunak bezala beren jakintsun idazleak atxikitzen dituzte ahoa tinki, ezpainak geldi, bihotza biribil. SoEgHerr 8-10-1959 (ap. DRA).
Mende artu zenduan / itxas-gain zabala, / Erakutsiz mundua / biribilla dala. Basarri 45.
Ikusten bainizkion begi biribilak. ArtiMaldanB 192.
Aisfera biribil, sendo eta azkengabea. Ib. 44.
Lurra biribilla dela, eta eguzkiaren inguruan jira-biraka ari dela. VillJaink 53.
Kristal-zati luzanga ta biribil antzekoak. ErkiagBatB 39.
Pakete biribilla. Ib. 28.
Itsasoko olatuak bertan ozka biribilletan apurtu ondoren. IbiñVirgil 115.
Zaratea ateratzeko irulau perdigoe edo arta-ale biribillenak goruburuan sartuta egiten zituzten. IzLinOñ 181.
Maai Biribilleko zaldunen, Zaldungo-Ordena ospatsua. BerronKijote 142.
Opil biribilla osorik atera al izan balitz labatik. Gerrika 271.
Mendi zorrotz da biribil / zapalduko ditu abil. Insausti 294.
Hitchcock maltzurraren aurpegi biribila, bere filmetan gertatu ohi den bezala. MEIG I 129.
v. tbn. GMant Goi 63. Gand Elorri 182. Osk Kurl 130. Olea 59. Ataño TxanKan 119. Onaind STeresa 12. BAyerbe 29. Larre ArtzainE 159.
"Apiilla, biribilla, que pasa pronto" Iz ArOñ 54. Zozo-mikote bero da asia; / eldu da "Apiril biribil". "El royundo abril".OrEus 219.
Aprila biribila, xerria urdanteian ila. (R-is). IzR 301.
azpiadiera-1.1.3
(Con el suf. -dun). Estagoni, ale biribilduna, guztietatik [...] eder-etsiena. IbiñVirgil 58.
azpiadiera-1.2
2.Redondo, completo, acabado, perfecto; (referido a personas) cumplido. Tr. Además de Cardaberaz, lo emplean autores meridionales del s. XX.
Eta gazte bat aurtasunetik nola ondo azi bear dan, ABC-tik asi, ta gizon prestu, txit jakinsu edo biribill egin arteraño. CbEBO 4.
Gixon kementsu zindo apala, / Gixon "biribil" abertzalia. Enb 135.
Itzaldi biribil, bero ta apainduna. BelausLEItz 107.
Ez ote naikoa / i izutzeko, axolakabe biribilla?LdiBB 68.
Onela gauza biribilla ta betegiña gelditzen da. OrY 1933, 418.
Aste artako pesta, bai pesta biribil!OrEus 139.
Emari on oro ta doai biribil oro, goitik dator. (Iac 1, 17). OrMB 725 (He perfet, TB, Dv bethe, Ker, IBk, IBe bikain).
Ez sorkari eitedun biribilla, gogaki naiz mukuluki. "Iam formatam perfectamque naturam".OrAitork 365.
On biribil balira ez bailitezke usteldu. "Summa bona".Ib. 171.
Botako ez eutsen ba sermoi biribil bat: bajutxoan asi ta apurka-apurka abotsa loditu ta trumoi izateraño elduten dan olako gauza ta guztizko sermoi bat?BilbaoIpuiB 236.
Azalpen zeatz, biribil eta osoena. ErkiagArran 136.
Gaikiz aisfera biribil, sendo ta azkenbagea da. ZaitPlat 44.
Frogantza au alde orotatik osoago ta biribillago gerta dedin. VillJaink 70.
11gn aapaldia, zurruna, larria, biribilla da. GaztMusIx 67.
Ai, Uztapide, entzun dizkitzut / ainbeste bertso biribill.Olea 72.
Badakigu ez dirala guk eta zuek gura gendukezan añako onak, ez biribillak.Gerrika 276.
Soroak bere bizian ondu zuen idazlanik biribilena. MEIG III 125.
azpiadiera-1.2.1
Rotundo, absoluto."(Quien) calla otorga, enzun ta isil, baiezko biribil"Lar.
Ezezko biribillak. AgKr 119.
Arren birao biribillak! Arren gorroto beltza!AgG 310.
Erantzun biribillak. GMantLEItz 64.
Bateko ori bota dozu ba, gizona, ta biribilla bota be!KkAb II 10.
Egi biribil-samarrak bota bear zitula agindu zigun Urlia yaunak. LdiIL 57.
Langille asko atzipetu dauzan guzur biribilla. EguzkGizAuz 108.
Aren ezetz biribillak entzunik. TAgUzt 272.
Gizon ark, zema biribillez, esan zigun, Anaia zuekin izan ezik, ez aurkeztu niregana. OlGen 34, 3 (Urt espresuki, Ur juramentuaren azpian, Bibl, BIblE argi eta garbi).
Ez nitxon Errepulikazale biribil ere. OrQA 77.
Bere erantzuna biribilla eta dudarik gabea izan zen. EtxdeJJ 111.
Ezetz biribilla esateko. ErkiagArran 101.
Ta nai ezarren be, egia iñotsen biribilla!BilbaoIpuiB 188.
Egi biribil mamintsu askon / egizko egille bakarra. BEnbNereA 128.
Baiezko biribil ori esaterakoan. ZaitPlat 121.
Baiña ori sofisma uts-biribilla besterik ezta!VillJaink 69.
Nikanor-ek egi biribillak jaurti deutsaz arpegira. ErkiagBatB 130.
Metastasiok os biribil ori nai zuken italerarentzat. "La rotundidad de esa sílaba os".Or(inGaztMusIx 28).
Asko galdu dala, egi biribilla da. AtañoTxanKan 96.
Ondo baño obeto dakie guzur biribil bat dala. Gerrika 198.
Ausardia behar gizonak, dirudienez, gordinkeria biribilak esateko. MIH 363.
azpiadiera-1.3
3.Borracho. Zenbeit "biribil", frango begiak dirdir, denak alegera. Eskual 310-7-1908 (ap. DRA).
Bezperan karrikaz-ka, etxe gorri aintxin guzietan, turrut eta ranplanplan!, denak bil-bil. Eskual 31-7-1908 (ap. DRA).
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(Urt). Circunferencia."Apsis, biribiltasuna, inguru, biribilla, uztáia"Urt II 219.
azpiadiera-2.1.1
Círculo.
Ipurdia olakin egiña, irurogei ta bost zentimetroko biribilla, iru bat zentimetro lodiko olakin egiña. JAzpiroz 113.
Biribillaren ixkiña txaplandua izaten zuan. Ib. 113.
azpiadiera-2.1.2
(Aq(
A)). "Circuito, jurisdicción, biribilla, con acento breve, eliz-biribilla"Aq 509.
azpiadiera-2.2
2.bibil (Lar, Hb). Bola, esfera. "Ampolla en el agua, urbegia, bibilla" Lar. "Bulle d'eau" Hb.
azpiadiera-2.3
3.(Con vbs. como sartu, etc.).Una buena."Biribilla sartu, ziri ederra sartu. Biribilla sartu joskuan piñutarixak: piñuak eruan da pagau ez"Elexp Berg. .
azpiadiera-2.4
4.
(AN-erro). Telero, palo de la baranda del carro."Teleros"JMB AEF 1926, 9.
sense-3
III.(Adv.).
azpiadiera-3.1
1.De forma redonda; haciendo una bola. Eta plegatuko ditutzu biribil kapa bat bezala. TBHe 1, 12 (Lç hik dituk hek biribilgaturen).
Beste eskuan paperak / biribil baturik. AzcPB 304.
Nun bi zankhuak xamar ahotik igaranik, kanika bezañ bibill juran baitzen phatarra behera. GH 1927, 434.
azpiadiera-3.2
2.Perfectamente. Ez nuen uste izango euskeraz ain egoki, ain biribil ta ain ederki gauzak esan zitezkenik. LabEEguna 113.
Latinezko cogo eta cogito-rekiko hitz-jokoa ere biribil emana dago bil eta erabil-ekin. MIH 335.
azpiadiera-3.2.1
Rotundamente."(No lo dije tan de) lleno, ez neban esan orren biribil"Izt 69r (tbn. en A EY III 134). Biribil gorrotatu ditut eta etsai agertu zaizkit. "Perfecto odio".OrMB 677.
Askotan biribilegi aitortzen dula esan nezake. OrQA 124.
Ez nuke, alare, biribil aitortu nai. OrAitork 285.
Biribil diagot alare, au dakidala. "Fidenter".Ib. 317.
Gure zentzunez somatzen duguna, labur baina biribil ukatu ta ezeztatzen zuen Melisak. ZaitPlat 121.
Egun erdiko kanpaia, / biribil, apal, astiro, / soiñuzko pauso aratzez dator.GandElorri 63.
azpisarrera-1
BIHOTZA BIRIBIL EGON;
BIHOTZA BIRIBIL ATXIKI (etc.)
(Estar con, tener, etc.) el corazón en un puño. Ene beha zauden bihotza biribil eta begiak xurituak. Prop 1893, 87.
Fededunak bezala beren jakintsun idazleak atxikitzen dituzte ahoa tinki, ezpainak geldi, bihotza biribil. SoEgHerr 8-10-1959 (ap. DRA).
SoEg Herr 8-10-1959 (ap. DRA).
azpisarrera-2
BIRIBIL-BELAR.
"Astragalus, illharbelharra, biribilbelharra" Urt II 509.
azpisarrera-3
BIRIBIL-BIRIBIL(Con reduplicación intensiva).
azpisarrerakoSense-3.1
a)Totalmente redondo.
Sudur punta biribil biribila. ElsbFram 166.
Begi batzu bazituen! Handiak, biribil-biribilak. BarbSup 68.
Kapera biribil-biribila da, askitto nasaia. JEBer 68.
Gauza biribil-biribil bi areik polito-polito esku banatan artu. BilbaoIpuiB 117.
Adi-adi jarri yakon begi biribil-biribil bi erakusten eutsazalarik. Ib. 182.
Lurra pelota bezalako opil bat zala biribil-biribila. ZaitPlat 58.
Euskarri biribil-biribil bat ikusten zan. Ker1 Reg 7, 35.
azpiadiera-1.1
(Biri-biribil). Gerria liraña ta / bularrak senduak, / kurpiñuakin biri-biribil / ondo zuzenduak. MendaroTx 247.
azpisarrerakoSense-3.2
b)Bien acabado.
Beti trinkoak ez badira haren bertsoak, biribil-biribilak izaten dira gehienetan. MEIG III 59.
azpisarrera-4
BIRIBIL-BIRIBILA(Estar, etc.) hecho un ovillo. Kukuilltzen da artzaiña biri-biribilla. Gy 322.
Sügia naban zen, zilo onduan, bibil bibila lo!GH 1928, 152.
azpisarrera-5
BIRIBILEAN;
BIRIBILAN.
Rodeando; en círculo. "Biribillian jarri, zirkuluan eseri. Oiñ biribillian jarri tta ipuiña kontaukotsuet" Elexp Berg. Nola Aingeruak biribillan ikusten ta adoratzen duten [Ogi zerukoa]. CbEg I 327.
Demonioak eldu, ta biribillan artu. CbEg II 148 (Dv LEd 263 alde orotarik).
Lasterka Demonioak biribillan infernura zaramazkitela. Ib. 119.
Eta atarileorpe andiena zegoan biribillean arri landuzko iru errenkadakin. (3 Reg 7, 12). Ur(inBOEg 569 (Ker inguruan)).
Eta biribilean irraidan ari omen ziran izar eta izarbelak. ZaitPlat 58.
azpisarrera-6
BIRIBIL-ERDI.
Media circunferencia. Igarotzen da [...] Erri Zestoakora, zeña inguratzen daben biribillerdiaren idurian. IztC 113.