Harremana

    OEH - Bilaketa

    372 emaitza osorik bilaketarentzat

    Sarrera buruan (6)


    Sarrera osoan (366)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    biribil.
    tradizioa
    Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde principios del s. XVII. En cuanto a la distribución de variantes, biribil es la más antigua y general; la forma contracta bibil aparece en autores suletinos modernos; no hemos encontrado en los textos ejs. de beribil (pero cf. beribillatu en Chourio, ej. no del todo seguro). En DFrec hay 21 ejs. de biribil. v. borobil.
    etimologikoa
    Etim. Como propuso ya Uhlenbeck (RIEV 1910, 114), se trata de una formación reduplicada sobre bil- (cf. bildu ), -bil (cf. gurpil, de gurdi-bil, top. Mendibil, etc.); cf. la forma bilibil (s. XI; Lac VM 35).
    Onom.: Terra que comparavi de Garssia Ortiz de Mutiloa in more bilibilea. (Mutilva, 1076-1094) Lac VM 35. Testes sunt bita ederra semen biriuilla. (1178) Arig SM 223. Ossin Biriuila. (Tierra de Estella, 1258) Lac VM 39.
    sense-1
    I. (Adj.).
    azpiadiera-1.1
    1. (gral.; Mic, SP, Urt II 80, Lar, Aq, Añ, HeH Voc , VocBN , Hb, Gèze, VocCB , Dv, Zam Voc), beribil (Lecl), bibil (S; Foix ap. Lh), bilbil (R-uzt). Ref.: A (bilbil, biribil); Alth Bot 18; Lrq; Etxba Eib ; Iz ArOñ , UrrAnz ; EAEL 77; Elexp Berg.
    Redondo, circular; redondo, esférico; redondo, de sección circular. "Orbicular", "redondo" Lar. "Grueras, agujeros redondos en el tajamar, &c., txulo boillak, biribillak" Ib. "Amphiteatro, anziña oi zan jostategi, jostaleku biribilla" Ib. "Acopado, adarburu biribillezkoa (AN)" Aq 872. "Rond" Dv. "Bata [biribill] zein bestea [borobill] esaten dira [...]. Adinekoek biribill gehiago" Elexp Berg. Cf. IC II 410: "Basobiribil [...] que quiere decir en vascuence [...] 'monte redondo'".
    Nola baitu gurdiari iratxaki firrilla / Uztarriak aitzinera itzultzen biribilla. EZ Man I 87. Ezen sarri iautsiren da Zerutik oihutia / Ahurraren berdiñeko biribillez harria. Ib. 76 ((P. Altuna glosa 'biribil izatez ukabila adineko harria'. Mendi biribil bat. INav 21. Eliza biribil bat zeiñak baitirudi gastelua. Ib. 80. Gauza xume biribill mehar bat, bihia bezala lurraren gañean. Urt Ex 16, 14. Praka luze bategaz / txamarreta azula, / ebillak biribillak / inglesen modura. DurPl 78. Bi mahain, bat handia, karratua [...], eta bertzea birbila. (1769). SenperEus 75. Mando eulija dogu / beste jenerua / zabal ta biribilla / zapua langua. Ib. 81. Konsagratu baño leenago hostia, ogia zana, txuri txuria bazan, zabala, biribilla edo lau barrenekoa. Mg CC 198. Sartu dira kapela kerizgarrijak ta egal biribil ta luzedunak. Mg PAb 94. Buru azur biribilla da beste azur batzuben batzakuntzia. Ib. 85. Arri urdiñ biribil / lenbizikoetan. Echag 49. Isterrak eta belaunak bear ditu biribillak. It Dial 93 (Ur, Dv, Ip biribil). Lur biribil hontan. Arch Fab 191. Itxura biribill hura gasnatzat du hark hartzen. Gy 55. Baba mota bat da, etxe-baba baino xeheagoa eta biribilagoa. Dv Lab 99. Diote arroltze luzeetarik ethortzen direla oilaskoak eta biribiletarik oilandak. Ib. 289. Erdietako habe-arteak etziren biribil, bainan lau izkinetakoak. Dv 3 Reg 7, 31. Biribil et' orotarik bilhoz üngüratia [beharria] . ChantP 174. Lepo biribil diruriyena / egin berriya tornuan. Bil 37. [Pasta] heda zazu makhil biribilarekin. ECocin 45. Begiyak beltxak, musu biribill. Xe 314. Zorroa du biribila, moko meharra, tente xutik egoki. Elzb Po 206. Bizkarra tontorduna biribil ederra. AB AmaE 233. Berna biribil guriari. A BeinB 51. Arpegi biribill gozo leuna. Ag AL 11.
    (s. XX) Gure hil-herrietan dauzkagun arbola biribil legun xut hetarik beretarik. JE Bur 84. Lurzulo biribill arriz jantzia izaten da karobia. Ag G 22. Buruko txapela be koipez beterik, erdi-erdijan leio biribil bat ebala. Kk Ab I 6. Harritua, sorbaldak biribil itzuli omen zen Doniandar ostalera. Barb Sup 146. Kokotsa biribil; arpegi xuxena; kolorez beltxaran gorri. Ox 192. Danbor biribill aren larru-tartean. Mok 22. Arpegi alaia ta biribilla. Altuna 60. Aren bular biribila mertxika-aralde eldugabea zen. ' Arrondie'. Or Mi 7. Iru mendi biribil andiren erdijan. Enb 86. Adaki luze bat eskuetan, eta buruan abade txapel biribil baltza. Kk Ab II 69. "Pildora" biribillak. Lab EEguna 63. Zelai biribil pollit hetarik bat. JE Ber 51. Buruba andija eban eta pirlua baxen biribilla. Otx 11. Ezurrezko azagai-muturrak ere egiten ziran: biribillak eta ondotik mizto batez zirituak [...]. Zardaiak, naiz biribillak, naiz erdi-biribillak. JMB ELG 32. Aurpegi biribil beltzerana zun. TAg Uzt 179. Aren aoa, biribil ta alderik alde amar ukaiko zan. Ol 2 Par 4, 2. Bortz harri biribil. Zerb IxtS 53. Lur handia da / ostia bezain biribil. Or Poem 515. Itxasoaren sarrera batean dago. Sarrera biribilla. JAIraz Bizia 37. [Aritza] bota zanean bi zai biribillak (disco) bi mai egiteko [...] kendu omen zizkioten. Munita 36. Urdiña zan aren [bitxiaren] ondo biribilla. NEtx Antz 143. Ez zitxinan [ipurtargiak] luxe, beste oien antzera, bai biribil. Or QA 188. Oial urdiñezko txano biribilla. Etxde AlosT 14. Kustodi ori, jakiña, Irudi oietan, gotikoa izan oi da: ots, ez biribilla; luze-antzekoa baizik. Lek SClar 116. Lürra biribil dük. Mde Pr 132. Paper biribil batean merengea bota. Anab Poli 77. Ta gauza biribil andi bi erakutsi eutsozan. Bilbao IpuiB 116. Fededunak bezala beren jakintsun idazleak atxikitzen dituzte ahoa tinki, ezpainak geldi, bihotza biribil. SoEg Herr 8-10-1959 (ap. DRA ). Mende artu zenduan / itxas-gain zabala, / Erakutsiz mundua / biribilla dala. Basarri 45. Ikusten bainizkion begi biribilak. Arti MaldanB 192. Aisfera biribil, sendo eta azkengabea. Ib. 44. Lurra biribilla dela, eta eguzkiaren inguruan jira-biraka ari dela. Vill Jaink 53. Kristal-zati luzanga ta biribil antzekoak. Erkiag BatB 39. Pakete biribilla. Ib. 28. Itsasoko olatuak bertan ozka biribilletan apurtu ondoren. Ibiñ Virgil 115. Zaratea ateratzeko irulau perdigoe edo arta-ale biribillenak goruburuan sartuta egiten zituzten. Iz LinOñ 181. Maai Biribilleko zaldunen, Zaldungo-Ordena ospatsua. Berron Kijote 142. Opil biribilla osorik atera al izan balitz labatik. Gerrika 271. Mendi zorrotz da biribil / zapalduko ditu abil. Insausti 294. Hitchcock maltzurraren aurpegi biribila, bere filmetan gertatu ohi den bezala. MEIG I 129.
    v. tbn. GMant Goi 63. Gand Elorri 182. Osk Kurl 130. Olea 59. Ataño TxanKan 119. Onaind STeresa 12. BAyerbe 29. Larre ArtzainE 159.
    azpiadiera-1.1.1
    "Rechoncho" Lar. "Replet" Dv.
    Bildotxa zegoan txit / mardul, biribilla. It Fab 32. Ibarburu Arraioko jaun apez biribil eta maitagarria. Zerb Azk 83. Sei-zazpi arroako txarri biribil bat. Bilbao IpuiB 107. Etxekandre biribillak esan deutsa. Erkiag BatB 133.
    azpiadiera-1.1.2
    "Apiilla, biribilla, que pasa pronto" Iz ArOñ 54.
    Zozo-mikote bero da asia; / eldu da "Apiril biribil". "El royundo abril". Or Eus 219. Aprila biribila, xerria urdanteian ila. (R-is). Iz R 301.
    azpiadiera-1.1.3
    (Con el suf. -dun).
    Estagoni, ale biribilduna, guztietatik [...] eder-etsiena. Ibiñ Virgil 58.
    azpiadiera-1.2
    2. Redondo, completo, acabado, perfecto; (referido a personas) cumplido. Tr. Además de Cardaberaz, lo emplean autores meridionales del s. XX.
    Eta gazte bat aurtasunetik nola ondo azi bear dan, ABC-tik asi, ta gizon prestu, txit jakinsu edo biribill egin arteraño. Cb EBO 4. Gixon kementsu zindo apala, / Gixon "biribil" abertzalia. Enb 135. Itzaldi biribil, bero ta apainduna. Belaus LEItz 107. Ez ote naikoa / i izutzeko, axolakabe biribilla? Ldi BB 68. Onela gauza biribilla ta betegiña gelditzen da. Or Y 1933, 418. Aste artako pesta, bai pesta biribil! Or Eus 139. Emari on oro ta doai biribil oro, goitik dator. (Iac 1, 17). Or MB 725 (He perfet, TB, Dv bethe, Ker, IBk, IBe bikain). Ez sorkari eitedun biribilla, gogaki naiz mukuluki. "Iam formatam perfectamque naturam". Or Aitork 365. On biribil balira ez bailitezke usteldu. "Summa bona". Ib. 171. Botako ez eutsen ba sermoi biribil bat: bajutxoan asi ta apurka-apurka abotsa loditu ta trumoi izateraño elduten dan olako gauza ta guztizko sermoi bat? Bilbao IpuiB 236. Azalpen zeatz, biribil eta osoena. Erkiag Arran 136. Gaikiz aisfera biribil, sendo ta azkenbagea da. Zait Plat 44. Frogantza au alde orotatik osoago ta biribillago gerta dedin. Vill Jaink 70. 11gn aapaldia, zurruna, larria, biribilla da. Gazt MusIx 67. Ai, Uztapide, entzun dizkitzut / ainbeste bertso biribill. Olea 72. Badakigu ez dirala guk eta zuek gura gendukezan añako onak, ez biribillak. Gerrika 276. Soroak bere bizian ondu zuen idazlanik biribilena. MEIG III 125.
    azpiadiera-1.2.1
    Rotundo, absoluto. "(Quien) calla otorga, enzun ta isil, baiezko biribil" Lar.
    Ezezko biribillak. Ag Kr 119. Arren birao biribillak! Arren gorroto beltza! Ag G 310. Erantzun biribillak. GMant LEItz 64. Bateko ori bota dozu ba, gizona, ta biribilla bota be! Kk Ab II 10. Egi biribil-samarrak bota bear zitula agindu zigun Urlia yaunak. Ldi IL 57. Langille asko atzipetu dauzan guzur biribilla. Eguzk GizAuz 108. Aren ezetz biribillak entzunik. TAg Uzt 272. Gizon ark, zema biribillez, esan zigun, Anaia zuekin izan ezik, ez aurkeztu niregana. Ol Gen 34, 3 (Urt espresuki, Ur juramentuaren azpian, Bibl, BIblE argi eta garbi). Ez nitxon Errepulikazale biribil ere. Or QA 77. Bere erantzuna biribilla eta dudarik gabea izan zen. Etxde JJ 111. Ezetz biribilla esateko. Erkiag Arran 101. Ta nai ezarren be, egia iñotsen biribilla! Bilbao IpuiB 188. Egi biribil mamintsu askon / egizko egille bakarra. BEnb NereA 128. Baiezko biribil ori esaterakoan. Zait Plat 121. Baiña ori sofisma uts-biribilla besterik ezta! Vill Jaink 69. Nikanor-ek egi biribillak jaurti deutsaz arpegira. Erkiag BatB 130. Metastasiok os biribil ori nai zuken italerarentzat. "La rotundidad de esa sílaba os". Or (in Gazt MusIx 28). Asko galdu dala, egi biribilla da. Ataño TxanKan 96. Ondo baño obeto dakie guzur biribil bat dala. Gerrika 198. Ausardia behar gizonak, dirudienez, gordinkeria biribilak esateko. MIH 363.
    azpiadiera-1.3
    3. Borracho.
    Zenbeit "biribil", frango begiak dirdir, denak alegera. Eskual 310-7-1908 (ap. DRA ). Bezperan karrikaz-ka, etxe gorri aintxin guzietan, turrut eta ranplanplan!, denak bil-bil. Eskual 31-7-1908 (ap. DRA ).
    sense-2
    II. (Sust.).
    azpiadiera-2.1
    1. (Urt).
    Circunferencia. "Apsis, biribiltasuna, inguru, biribilla, uztáia" Urt II 219.
    azpiadiera-2.1.1
    Círculo.
    Ipurdia olakin egiña, irurogei ta bost zentimetroko biribilla, iru bat zentimetro lodiko olakin egiña. JAzpiroz 113. Biribillaren ixkiña txaplandua izaten zuan. Ib. 113.
    azpiadiera-2.1.2
    (Aq ( A)).
    "Circuito, jurisdicción, biribilla, con acento breve, eliz-biribilla" Aq 509.
    azpiadiera-2.2
    2. bibil (Lar, Hb). Bola, esfera. "Ampolla en el agua, urbegia, bibilla" Lar. "Bulle d'eau" Hb.
    azpiadiera-2.3
    3. (Con vbs. como sartu, etc.). Una buena. "Biribilla sartu, ziri ederra sartu. Biribilla sartu joskuan piñutarixak: piñuak eruan da pagau ez" Elexp Berg. .
    azpiadiera-2.4
    4. (AN-erro).
    Telero, palo de la baranda del carro. "Teleros" JMB AEF 1926, 9.
    sense-3
    III. (Adv.).
    azpiadiera-3.1
    1. De forma redonda; haciendo una bola.
    Eta plegatuko ditutzu biribil kapa bat bezala. TB He 1, 12 (Lç hik dituk hek biribilgaturen). Beste eskuan paperak / biribil baturik. Azc PB 304. Nun bi zankhuak xamar ahotik igaranik, kanika bezañ bibill juran baitzen phatarra behera. GH 1927, 434.
    azpiadiera-3.2
    2. Perfectamente.
    Ez nuen uste izango euskeraz ain egoki, ain biribil ta ain ederki gauzak esan zitezkenik. Lab EEguna 113. Latinezko cogo eta cogito-rekiko hitz-jokoa ere biribil emana dago bil eta erabil-ekin. MIH 335.
    azpiadiera-3.2.1
    Rotundamente. "(No lo dije tan de) lleno, ez neban esan orren biribil" Izt 69r (tbn. en A EY III 134).
    Biribil gorrotatu ditut eta etsai agertu zaizkit. "Perfecto odio". Or MB 677. Askotan biribilegi aitortzen dula esan nezake. Or QA 124. Ez nuke, alare, biribil aitortu nai. Or Aitork 285. Biribil diagot alare, au dakidala. "Fidenter". Ib. 317. Gure zentzunez somatzen duguna, labur baina biribil ukatu ta ezeztatzen zuen Melisak. Zait Plat 121. Egun erdiko kanpaia, / biribil, apal, astiro, / soiñuzko pauso aratzez dator. Gand Elorri 63.
    azpisarrera-1
    BIHOTZA BIRIBIL EGON; BIHOTZA BIRIBIL ATXIKI (etc.) (Estar con, tener, etc.) el corazón en un puño.
    Ene beha zauden bihotza biribil eta begiak xurituak. Prop 1893, 87. Fededunak bezala beren jakintsun idazleak atxikitzen dituzte ahoa tinki, ezpainak geldi, bihotza biribil. SoEg Herr 8-10-1959 (ap. DRA ). SoEg Herr 8-10-1959 (ap. DRA).
    azpisarrera-2
    BIRIBIL-BELAR. "Astragalus, illharbelharra, biribilbelharra" Urt II 509.
    azpisarrera-3
    BIRIBIL-BIRIBIL (Con reduplicación intensiva).
    azpisarrerakoSense-3.1
    a) Totalmente redondo.
    Sudur punta biribil biribila. Elsb Fram 166. Begi batzu bazituen! Handiak, biribil-biribilak. Barb Sup 68. Kapera biribil-biribila da, askitto nasaia. JE Ber 68. Gauza biribil-biribil bi areik polito-polito esku banatan artu. Bilbao IpuiB 117. Adi-adi jarri yakon begi biribil-biribil bi erakusten eutsazalarik. Ib. 182. Lurra pelota bezalako opil bat zala biribil-biribila. Zait Plat 58. Euskarri biribil-biribil bat ikusten zan. Ker 1 Reg 7, 35.
    azpiadiera-1.1
    (Biri-biribil).
    Gerria liraña ta / bularrak senduak, / kurpiñuakin biri-biribil / ondo zuzenduak. MendaroTx 247.
    azpisarrerakoSense-3.2
    b) Bien acabado.
    Beti trinkoak ez badira haren bertsoak, biribil-biribilak izaten dira gehienetan. MEIG III 59.
    azpisarrera-4
    BIRIBIL-BIRIBILA (Estar, etc.) hecho un ovillo.
    Kukuilltzen da artzaiña biri-biribilla. Gy 322. Sügia naban zen, zilo onduan, bibil bibila lo! GH 1928, 152.
    azpisarrera-5
    BIRIBILEAN; BIRIBILAN. Rodeando; en círculo. "Biribillian jarri, zirkuluan eseri. Oiñ biribillian jarri tta ipuiña kontaukotsuet" Elexp Berg.
    Nola Aingeruak biribillan ikusten ta adoratzen duten [Ogi zerukoa] . Cb Eg I 327. Demonioak eldu, ta biribillan artu. Cb Eg II 148 (Dv LEd 263 alde orotarik). Lasterka Demonioak biribillan infernura zaramazkitela. Ib. 119. Eta atarileorpe andiena zegoan biribillean arri landuzko iru errenkadakin. (3 Reg 7, 12). Ur (in BOEg 569 (Ker inguruan)). Eta biribilean irraidan ari omen ziran izar eta izarbelak. Zait Plat 58.
    azpisarrera-6
    BIRIBIL-ERDI. Media circunferencia.
    Igarotzen da [...] Erri Zestoakora, zeña inguratzen daben biribillerdiaren idurian. Izt C 113.
    azpisarrera-7
    ILAR BIRIBIL. v.1 ilar.

    biribil

    biribil
    << birgo 0 / 0 birloratze >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper