1. (G, AN, L-sar; SP (-ll-), Urt, Lar, Añ (G), Arch VocGr , Hb, Dv, H, A DBols), belainzi (R), belaiztu (R), beleizi (R), bilainzi (Hb; -ntzi Darric ap. DRA .), bilaisi, bilaizi (S; Gèze, Dv (S), H, Foix), bilaiztu, bilasi (-lh- VocS 138), bileizi (S; Lecl, Dv (S), H), bildostu, biloistu, biloixtu, biloiztu (A DBols), bilostu (-ll- V-gip; Añ (V)), biloztu (H (V), Zam Voc), bilusi, bilustu (A DBols), bilutsi, bilutsitu (V-gip), biluxi (V-m, AN-ilzarb-olza-ulz, L-ain, Ae; Dv (AN-mer)), builuzi (-uill- Urt IV 357), bulusi, buluzi (Ht VocGr 348, VocBN , Hb (+ -lh-)), bulustu (Lar), buluxi (AN-egües-olza), buluztu (A), bulxi (Dv), pilostu (V-gip). Ref.: Bon-Ond 157; A (biluzi, belainzurik, bilaizi, bileizi); Lrq; Iz ArOñ (pillóstu), Ulz (billuxi), R 286 (belainzi); ContR 518 y 531; Etxba Eib (billutsittu); Etxba Eib (billostu).
Desnudar(se); (fig.) despojar(se). "Billuztea, dépouiller" SP. "Calvare, [...] burua billuzi, billuzarazi" Urt IV 95. "Beroak burúa billuzi dio" Ib. 95. "Ius suum cedere alteri [...] bere zuzenaz bertzeren fagoretan billuztea" Urt IV 357. "Déshabiller, dépouiller" Gèze. "Zoazi biluztera, allez vous déshabiller. Ez da ohera gabe biluzi behar, il ne faut pas se dépouiller avant de se coucher" Dv. "Bere onthasun guzietarik biluzia izan da, il a été dépouillé de tous ses biens. Bere zuzenaz biluzi da, il s'est démis de son droit" Ib. "Ezpata biluztea, tirer l'épée du forreau" Ib. "Buluztu, desnudarse (Dechepare)" A (pero en Dechepare sólo se encuentra el rad. buluz). "Billutsitu eta ezertariko zapirik gabe igari eitten genduan" Etxba Eib. En AxN se explica biphiltzen (360) por billuxten. En Azkue aparece "Beluzi 1º (L, Mt 12, 29), despojar, p. ej. una casa. 2.º desnudar", pero lo que aparece en dicho pasaje es, en HeH y Dv, biluz. v. erantzi, biluzgorritu, hastu. Tr. Relativamente poco usado por los autores vizcaínos, y aún en menor medida por los guipuzcoanos.
Goiz et'arrats egiten duk buluz eta beztitzia. E 25. Eta billuzi zutenean eman ziezoten soinera eskarlatazko manto bat. Lç Mt 27, 28 (Ip bilaizi, Echn biluxi, Ur billuztu, Ur (V) billostu, Arriand billustu; Ol, Or, Ker, IBk, IBe erantzi). Berze Elizák billuzi ukhan ditut, hetarik sari hartuz, zuek zerbitza zinzatedanzát. "J'ai dépouillé les autres églises". Lç 2 Cor 11, 8. Bada guk dugu hura hala konsideratzen bere natura dibinoan, non ezpaitugu bere humanitateaz billutzen. Lç Ins G, 4r. Pobre biluzia nihork ezin berriz billuz dezake. Volt 134. Bere bestidurak edeki, eta billosirik. Ber Trat 9r. Billosirik dagona beztitzea. Ber Doc 90r. Billuzirik bada harma aho zorrotzekoa. EZ Man I 75. Zure kontra egin tudan billuztean hobenez. EZ Man II 73. Bezti nazazu zeure dohain sainduez billuz ahal nazakezuna zeure botherez. Harb 238. Hiriak eta herriak jendetarik billuztea. Ib. 417. Neure onak neurk nahi ditut gozatu eta manaiatu, eztut oraiño gabetu nahi: eztut ohera gabe biluzi nahi. Ax 235 (V 157). Adiskidearen sekeretuak biluzten, agertzen eta salhatzen dituenak. Ib. 538 (V 346). Net bilaizi / Baliz baizi / Zenzuz edo burzoro. O Po 6. Bere ontza gaizki iarteko du uzten, bere onaz hiltzera gabe denak biluzten. Ib. 558. Aberatsok bai biluzten / Eztagoten moianez. Hm 163. Billus nazazu ene nagitasun toldiaz. SP Imit IV 4, 1. Gure buruaz beraz osoki billus gaitezin. SP Phil 498. Besti gaiten arren beraz, / Billuz ez gaitezkenaz, / Obra onen bestimendaz, / Sekulako daitenaz. Arg DevB 63. Ezpata baitzian bere saihetsian, idokirik eta buluzirik bere magiñatik. Tt Onsa 81. Herioak gizona bulutzen du bere plazer [...] orotarik. Ib. 145. Duzunez billustua zarela. Arbill III 37, 5. Bihotza ziok irabasten, / Billusten armez besoa. Gç 39. Jesus Jauna, billuzirik / Zintusten azotatu. Ib. 82. Nok eukean sinistu / franzes onzia eukeala / belaetarik billostu! BBizk 29. Soldado Jesüs Jauna bilaizi zienak. Bp II 40. Hañitz gauzez behar duzu oraiño billhuzi. Ch III 32, 2. Iabetasun guziez billhuzirik. Ib. 37,5. Modestki biluztea. CatLav 351. (V 170) Billusirik dagona bestitzea. El 12. Zelan billosturik geure Kriadorea, lotu eben koluna baten. Urqz 13. Billostu gaitzala geure afekto deungetarik. Ib. 51. Zeren ez baidugu desiratzen bulhuziak izatea. "Nolumus expoliari". He 2 Cor 5, 4. Eta billuz gaitezentzat hurren ezagutzen ez dugun gure urguilleriaz. He Gudu 166. Zeren egiazko gloria gal erazitzen beiteikü, eta zelüko graziaz bilaizten beikütü. Mst III 40, 4. Bilaintz zite . phezütarzün eta herabe hortarik. Mst IV 10, 4. Imini eutsen lepoan krutze astunbat, eroan leian Kalbarioko mendira. An elduta billostu eben. Oe 157. Eraman nahi dio bizia, bulhuzi duen ondoan bere erresumaz. Lg I 313. Billusten ditu aberatsak. Mih 54. Bere abitu ederretarik bulusten eta jalgiten zaku batez bestitia. AR 166. Bilhuz zaite modestiarekin. Brtc 15. Dügün bilais griñaldi harrigarri hori; hala ariman egitendütian zathizgoak dereizkü erakhutsiren ta nolako diradian erranen. Egiat 223. Zauriak billustean / Jesuri berritzen. GBidArr 173. Buluxirik egon. LE-Ir. Gure espatak bilainzirik, / haidürü gaude hebe. Xarlem 781.
( s. XIX.) Baldin juizioko egunian madarikatubak izango dira billosak janzi etzitubenak [...], zer itxaraten dabe janziak billostu [...] zitubenak? CrIc 87. Billostu egijela eskola maisu billautzar a. Mg PAb 218. Billostu edo larru gorritu bear zala. VMg 51. Emen billostu eben Zeruko Erregea. Añ EL1 200. Billostu nagizula [...] ondasun guzurrezko beaztunez beterikoetatik. Ib. 201s. Billostu arren gindaz beterik dagoan arbola bat. Añ LoraS 19. Biluxirík josizezáten gurútzean. LE Ong 42r. Biluz gaitzala giza zaharretik, erran nahi da, bekhatutik. Dh 49. Beso gustijak billostuta, idunak edegita. JJMg BasEsc 194. Buluzi zuten purprezko arropetarik. TB Mc 15, 20. Aita amak so egizie zer den haurrer bilaiztia. 'Se dépouiller en faveur des enfants'. Etch 244. Eta ian zuten bezain laster, gelditu ziren buluxirik, Jaungoikoaren grazia galdurik berendako. ErroSerm 264. Egiaz gure herbia / Etzen zentzuz billhuzia. Gy 68. Yainkoak buruzagi ezarri artzainak ez dire, hekien gatik, biluzi bere indarrez. Hb Egia 107. Zure gorphutz sakratua buluztera utzi zinduenean. Dv LEd 9. Huna non Jaunak xahutuko duen lurra, eta buluziko du. Dv Is 24, 1 (cf. Dv Neh 43, 23 biluzten). Biluztuko det nere ezpata. (Ex 15, 9). Ur BOEg 1459 (en la ed. de 1859 agertu; Dv atheratu, Ol, Bibl atera). Biluzten dute, ez othe dakharren mezu galgarri zonbait bere philda txarren artean. Laph 65. Bilainzruk nintzelarik, tapatu edo estaltu nindaizein. Hual Mt 25, 36 (Samper buluxrik). Eta belainzruk izartan zeilarik. Ib. 27,28 (en la ed. de J. Estornés belaizruk, pero belain- en BOEr 97). Lürreko hun orotarik bileizten direner. CatS 61. Billostu neban burua. AB Olerk 180. Biotza jake bildur jantzitik billostuten. AB AmaE 438. Biluzi zutenean. Jnn SBi 30. Lurra bere lore eta frutuetarik biluzia da. Lap 133 (V 62). Maisu gajoa bereala bildostu eta besoak atzera bota. Arr Bearg 575. Biluz nazazu ene jaidura gaixto eta atxikimendu tzarretarik. Dih MarH 260 (ap. DRA). Bada bertze asko herri ere buluzi dutenik; zerbeit zuten guziak zituzten guziez. HU Zez 191. Atorra-mahungahas, edo gerriraino buluzirik. Ib. 22. Txapelak iausi zirean tokietan erantzi edo biloiztuta, bata baino bestea arinago uretara sartu zirean. A BGuzur 137. Gero bizitü prauberik, / azkenian hil bilaizirik. UNLilia 10.
( s. XX.) Gizon zarretik bere egintza guziakin billostzen dala. Kortazar Serm 200. Gente miserable bat, gaxki beztitruk, erdi bilainzruk. Mdg 138. Ezin geiagoan mutildu, billostu ta barregarritu zituen irurak. Ag Kr 135. Billosturik datza lur gogorrean. GMant Goi 101. Noe bezala bulusia, Jose bezala saldua. Inza Azalp 65. Erdi biluzirik. Barb Sup 44. Negu-lapurrak billoistu dauzan / Baso-baratzak poztuten dira. Enb 137 (v. ib. 103 billoiztu). Gure gizona buluzi zuen bertzeak, eta urean sartu zen. FIr 151. Buluzten dituzte [ardiak] beren ile nasai eta ederretarik. Zub 97. Zonbat gehiago frantses eta eskualdun zintzo etziren hilik geldituko, gure mendi-zoko guzietan gorderik zauden ohoinek buluzi ondoan garbiturik! JE Ber 15. Bertoldin billoistu zanekoxe. Otx 160. Nihor ez dadila ogerat gabe biluz! (L). AEF 1934, 116. Biláizi ziá eta ohín sárthü. Lrq Larraja, RIEV 1935, 145. Buluzi-eta, gorputz guzia eztiz untatuko duzu. Lf Murtuts 25. Egoaize zakarra zebillen [...] zugaitz-adar gorriztatuak erruki gabe billostuz. Etxde JJ 103. Horrela bilutsitako hormaren barruan, oraindik beste leze edo zulo barneago bat nabaritu genuen. Mde Pr 112s. Orain, Theresa, nai dinat biluz hadin, osorik ikusi nahi haut. Mde HaurB 55. Uda azkenak billoiztu eta / mututu ditu guztiak. BEnb NereA 55. Honela zuzentasunak ez baitu iduri beretik arras buluzia. Lf (in Zait Plat XVII). Ukailea du aberasten / emailea biluzi gabe. JEtchep XVII. Inguruko loreak / agian aizeteak, / agian izozteak / billoixtuko ditu. Gand Elorri 82. Ea, Pilatus, oihal-ondarrak / harpetik bilaiztu laster! Herr 11-4-1963 (ap. DRA ). Atsegin ta apeta guztiak erantzi, billoistu ta neurrira ekarririk. Onaind (in Gazt MusIx 147). Herr 11-4-1963 (ap. DRA). Atsegin ta apeta. Onaind in Gazt MusIx 147. Gorputzak billoiztuta lugin arteko norgeiagoka ospatzeko. Ibiñ Virgil 93. Gerriraino buluzia. Ardoy SFran 188. Ostotarik buluzi zen aldeko leizar arbola. Xa Odol 103. Banitate oroetaz bilhustu, marmario guzietaz. Lasa Poem 109. Oihala utzi eta, biluzirik, ihes egin zien. IBe Mc 14, 52. Orai arte gose gara, egarri, buluziak, zaflaka erabiliak, etxe-gabeak. Bibl 1 Cor 4, 10. Santu bat buluzi, beste bat jazteko. EZBB II 107. Goazen, bada, "Zaloña"-ren gogara, misterio beltz hori biluztera edo, nahiago badu, larru gorritan ipintzera. MIH 217. (Añ (G), Hb, Dv), belainzi (S, R ap. A), belaizi (Sc ap. A), bilaizi (S ap. A), biloixi, biloiztu, billostu, bilusi (-ll- SP), biluztu, bulusi, buluxi (Sal ap. A), buluzi (Sal ap. A). (Part. en función de adj.). Desnudo; despojado. "Billusia, nud, dépouillé" SP. "Ezpata biluzia, épée nue" Dv. v. biluz, biluzgorri, has; biluzik.
Tr. Más frecuente en textos septentrionales y navarros, entre los occidentales lo hallamos en Moguel, J. I. Arana, Arrue y algunos autores del s. XX.
Noiz ikhusi augu gose edo egarri, edo arrotz, edo billuzi, edo eri, edo presoindegian. Lç Mt 25, 44 (TB, SalabBN buluzia, Echn biluxia; Ur billuza, Dv, Leon biluz; Ip bilaizirik, Samper buluxrik, Hual bilainzruk; Ur (V), Arriand billosik, Ker billoizik, IBk biluzik; Ol, IBe larrugorri). Gauza guziak dirade billuziak eta irekiak haren begietan. Lç He 4, 13. Biluzien bestitzea. Mat 22. Pobre biluzia nihork ezin berriz billuz dezake. Volt 134. Soldadu billuzia. EZ Eliç 75. Ezpata biluzia eskuan harturik. Ax 6s (V 3). Iesus billusiari billusirik iarraikitera. SP Imit III 37, 3 (Ch billhuziari, Mst pikarrai denari, Ol billutsari, Pi billoizari). Pobre eta billuzia / Dago errendaturik. Arg DevB 200. Lekhu arroka billuziez / Eta hareaz bethean. Gç 194. Bilaizien beztitzia. Bp I 51. Bileizien beztitzia. CatOlo (ed. 1743), 21. Gosearekin eta egarriarekin dihardukagu, bulhuziak gare. He 1 Cor 4, 11. Billuzia eta larru-haso burrebuen eskuetan. He Gudu 136. Bulhuzia zabillan. Lg II 138. Ezpata buluzi bat haripiru batez eztekatia. AR 118. Bilhuzia bada soinerat eman behar diozu. Brtc 213. Billusiek bestitzia. CatUt 205. Ezpáta buluxiaréki éskuan. LE BOEanm 113. Egarriak, goseak, buluziak / Mundu huntan ibili direnak. Monho 120. Geldika geldika ekarriko deutsaguz euskera billostuari bere janzi edo soñokoak. Mg PAb 197. Bortzgarrena, billusia janzitzea. Añ CatAN 42 (CatB 52 biluziak, CatLuz 20 buluziak). Larrutu nahi dute / jende buluzia. Bordel 51. Ezpata biluzia yarria tronuan. Hb Esk 68. Eder liteke ikusten balire izarretan uda aberatsak, negu biluziak eta adimenduaren lanak. Hb Egia 39. Bainan lotsatu naiz biluzia naizelakotz. Dv Gen 3, 10 (Urt builluzgorri, Ur larrugorrian). Ezpata buluziarekin. Dv Num 22, 31. Buluzia izan niz, eta beztitu nuzie. SalabBN Mt 25, 36. Eta pobre, eta itsu eta biluxi bat zarela. Echn Apoc 3, 17. Biluzia baderamate tropetako aitzindari baten ganat. Laph 65. Erdi buluzia, jana eskatuz, hotzez ikharan. Ib. 64. Borzgarrena, biluxien beztitzea. CatAe 50 (CatSal 51 buluzien, CatR 51 belainziuen, Legaz 34 buluxiak, CatUlz 36 billusiek). Millaka gose ta billostu, gaiso ta eri bildu ta etxeetaratu zituzten. Aran SIgn 104. Purrukatua eta billoztua topatu zuten. Arr EE 1882a, 99. Gose denari emozu jatera [...] bilhuzia denari, jauntzia. Lap 66 (V 33). Nere laguna ohean dut ezindua; haurrak buluziak. HU Zez 33.
(s. XX) Zuhaitzak buluzi; alhorrak mutu. JE Bur 76. Erdi buluziak. StPierre 27. Hiltzerakoan, zur gogorrean arrunt buluzia datza. Ox 79. Beren ezpata biluziak goraturik. (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 598 (Or RIEV 1929, 6 ezpata soilak, Ldi ib. 207 ezpatak billuzi). Billuziak baño gogorrak geiago emoten dau. "Más da el duro que el desnudo". Or Tormes 23. Bere bizkar buluzian. Zub 59. Mendi-pareta sekula baino buluziago zaiku agertzen. JE Ber 40. Begiyak xabal-xabalik adar / billuzi baten gañean. EA OlBe 11. Hunat bildu nutenean, ez nintzen hola buluzia. Lf Murtuts 47s. Nola ohartu haiz bilhuzia hintzela? Zerb IxtS 10. Erdi bulusiak uhinen artean. AIr EuskIp 84. Arbolak buluziak ziren. JEtchep 55. Maldan behera doa aguro / nire gorputz biluzia. Arti MaldanB 190. Ames billoixi eta utsal dituk / ire geroko-usteak. Gand Elorri 95. Edertasun biluzia zein izugarria den! Lasa Poem 99. Beso billoiztua. Ker Ez 4, 7. "Oihanak" deitzen dituzten eremu zabal buluziak. Larre ArtzainE 222. Gizon indartsu eta emakume erdi-biluxiekin. MEIG I 189. Prosa hizkera biluzi, zehatz, zorrotz eta zailu baten jabe izan dadin. MEIG VIII 95. Poesia huts-soila, edertasun biluziaren ispilu izan nahi lukeena. MIH 286.

2. bileizi (Gèze). Abandonar, dejar, despojarse de. "Abandonner, abandona, bileiz, utz" Gèze.
Badu ere axeriak biloa uzten, bere egitea eztu biluzten. "Il ne change pas son naturel". O Pr 62.

3. biluztu. "Envilecerse, billuztu, asurundu" Lar. Cf. biluz (I, 2).

1. buluzi. Desnudez.
Kamek bere aitaren buluzia ikusi zuen. Bibl Gen 9, 22. Han ager ez dadin zure buluzia. Bibl Ex 20, 26. Nork berexiko gaitu Kristoren maitasunaganik? [...] buluziak? lanjerak? ezpatak? Bibl Rom 8, 35 (Lç billuzi izatek, Dv buluztasunak, Ol billostasunak, Ker billoizik egoteak, IBe, IBk jantzirik-ezak).

2. "Vileza" Lar. Cf. biluz (I, 2).