Tr. Bil(h)uz- es la forma más usual, documentada en textos septentrionales (generalmente labortanos) desde Leiçarraga. Bul(h)uz- lo emplean sobre todo autores bajo-navarros, ya desde Dechepare, aunque tbn. se encuentra en algunos labortanos como Haraneder y Duvoisin (alternando con bil- ). Bilusi,biluxi y buluxi aparecen en textos navarros (cf. sin embargo billosi en Beriain). En la tradición vizcaína, prácticamente la única forma hasta finales del s. XIX es billostu, pero a partir de entonces se van haciendo más frecuentes las formas en -oi- : billoistu, billoiztu, billoixtu; tbn. hemos encontrado billoztu, billustu y billoixi. Orixe en su trad. vizcaína del Lazarillo usa billuzi. En textos guipuzcoanos se encuentran billostu en Vicenta Moguel y Etxaide, bil(l)uztu en Uriarte, billoztu y bildostu en Arrue, y billuzi en Lizardi y E. Arrese. Entre los suletinos, bilaizi es la forma más general desde Belapeire; bilain(t)zi se encuentra en Maister (junto con bilaiz- ) y la pastoral Charlemagna;bileizi en el catecismo de Oloron y CatS. En textos roncaleses hallamos bilainzi en Hualde y Mendigacha, y belainzi en el primero. En general, las formas con participio en -tu son occidentales, aunque, muy esporádicamente, se dan tbn. al Norte, ya desde Arambillaga. El sust. vbal. es billutze- en Leiçarraga, y bulutze- en Tartas. En DFrec hay un ej. de biluzi y uno de biluztu.
etimologikoa
Etim. No es ni mucho menos seguro que, como quiere Uhlenbeck, siguiendo a Schuchardt, provenga de un rom. blos, pero tampoco lo es que se trate en su origen de un compuesto *bilo-uts, como quiere Azkue (s.v. biloiz ). La distribución geográfica sugiere que el part. biluzi y el adj. biluzgorri reflejan mejor el timbre antiguo de la primera vocal que buluzi,buluzkorri , etc.
sense-1
I.(Vb.).
azpiadiera-1.1
1.
(G, AN, L-sar; SP(-ll-), Urt, Lar, Añ(G), ArchVocGr, Hb, Dv, H, ADBols);
belainzi (R);
belaiztu (R);
beleizi (R);
bilainzi (Hb; -ntziDarric ap. DRA.);
bilaisi;
bilaizi (S; Gèze, Dv(S), H, Foix);
bilaiztu;
bilasi (-lh-VocS 138);
bileizi (S; Lecl, ArchUFH, Dv(S), H);
bildostu;
biloistu;
biloixtu;
biloiztu (ADBols);
bilostu (-ll-V-gip; Añ(V));
biloztu (H(V), ZamVoc);
bilusi;
bilustu (ADBols);
bilutsi;
bilutsitu (V-gip);
biluxi (V-m, AN-ilzarb-olza-ulz, L-ain, Ae; Dv (AN-mer));
builuzi (-uill- Urt IV 357);
bulusi;
buluzi (HtVocGr 348, VocBN, Hb(+ -lh-));
bulustu (Lar);
buluxi (AN-egües-olza);
buluztu (A);
bulxi (Dv);
pilostu (V-gip)
Ref.:
Bon-Ond 157; A (biluzi, belainzurik, bilaizi, bileizi); Lrq; Iz ArOñ (pillóstu), Ulz (billuxi), R 286 (belainzi); ContR 518 y 531; Etxba Eib (billutsittu); Etxba Eib (billostu). Desnudar(se); (fig.) despojar(se). "Billuztea, dépouiller" SP. "Calvare, [...] burua billuzi, billuzarazi" Urt IV 95. "Beroak burúa billuzi dio" Ib. 95. "Ius suum cedere alteri [...] bere zuzenaz bertzeren fagoretan billuztea" Urt IV 357. "Déshabiller, dépouiller" Gèze. "Zoazi biluztera, allez vous déshabiller. Ez da ohera gabe biluzi behar, il ne faut pas se dépouiller avant de se coucher" Dv. "Bere onthasun guzietarik biluzia izan da, il a été dépouillé de tous ses biens. Bere zuzenaz biluzi da, il s'est démis de son droit" Ib. "Ezpata biluztea, tirer l'épée du forreau" Ib. "Buluztu, desnudarse (Dechepare)" A (pero en Dechepare sólo se encuentra el rad. buluz). "Billutsitu eta ezertariko zapirik gabe igari eitten genduan" Etxba Eib. En AxN se explica biphiltzen (360) por billuxten. En Azkue aparece "Beluzi 1º (L, Mt 12, 29), despojar, p. ej. una casa. 2.º desnudar", pero lo que aparece en dicho pasaje es, en HeH y Dv, biluz. v. erantzi, biluzgorritu, hastu. Tr. Relativamente poco usado por los autores vizcaínos, y aún en menor medida por los guipuzcoanos. ,
Goiz et'arrats egiten duk buluz eta beztitzia. E 25.
Eta billuzi zutenean eman ziezoten soinera eskarlatazko manto bat. LçMt 27, 28 (Ip bilaizi, Echn biluxi, Ur billuztu, Ur (V) billostu, Arriand billustu; Ol, Or, Ker, IBk, IBe erantzi).
Berze Elizák billuzi ukhan ditut, hetarik sari hartuz, zuek zerbitza zinzatedanzát. "J'ai dépouillé les autres églises".Lç2 Cor 11, 8.
Bada guk dugu hura hala konsideratzen bere natura dibinoan, non ezpaitugu bere humanitateaz billutzen. LçIns G, 4r.
Pobre biluzia nihork ezin berriz billuz dezake. Volt 134.
Bere bestidurak edeki, eta billosirik. BerTrat 9r.
Billosirik dagona beztitzea. BerDoc 90r.
Billuzirik bada harma aho zorrotzekoa. EZMan I 75.
Zure kontra egin tudan billuztean hobenez. EZMan II 73.
Bezti nazazu zeure dohain sainduez billuz ahal nazakezuna zeure botherez. Harb 238.
Hiriak eta herriak jendetarik billuztea. Ib. 417.
Neure onak neurk nahi ditut gozatu eta manaiatu, eztut oraiño gabetu nahi: eztut ohera gabe biluzi nahi. Ax 235 (V 157).
Adiskidearen sekeretuak biluzten, agertzen eta salhatzen dituenak. Ib. 538 (V 346).
Net bilaizi / Baliz baizi / Zenzuz edo burzoro. OPo 6.
Bere ontza gaizki iarteko du uzten, bere onaz hiltzera gabe denak biluzten. Ib. 558.
Aberatsok bai biluzten / Eztagoten moianez. Hm 163.
Billus nazazu ene nagitasun toldiaz. SPImit IV 4, 1.
Gure buruaz beraz osoki billus gaitezin. SPPhil 498.
Besti gaiten arren beraz, / Billuz ez gaitezkenaz, / Obra onen bestimendaz, / Sekulako daitenaz. ArgDevB 63.
Ezpata baitzian bere saihetsian, idokirik eta buluzirik bere magiñatik. TtOnsa 81.
Herioak gizona bulutzen du bere plazer [...] orotarik. Ib. 145.
Duzunez billustua zarela. Arbill III 37, 5.
Bihotza ziok irabasten, / Billusten armez besoa. Gç 39.
Jesus Jauna, billuzirik / Zintusten azotatu. Ib. 82.
Nok eukean sinistu / franzes onzia eukeala / belaetarik billostu!BBizk 29.
Soldado Jesüs Jauna bilaizi zienak. Bp II 40.
Hañitz gauzez behar duzu oraiño billhuzi. Ch III 32, 2.
Iabetasun guziez billhuzirik. Ib. 37,5.
Modestki biluztea. CatLav 351.
(V 170)Billusirik dagona bestitzea. El 12.
Zelan billosturik geure Kriadorea, lotu eben koluna baten. Urqz 13.
Billostu gaitzala geure afekto deungetarik. Ib. 51.
Bertze Elizak bulhuzi izan ditut, hetarik bizitzekoa hartu baidut zuek zerbitzatzeko estatuan izatea gatik. He2 Cor 11, 8.
Eta billuz gaitezentzat hurren ezagutzen ez dugun gure urguilleriaz. HeGudu 166.
Zeren egiazko gloria gal erazitzen beiteikü, eta zelüko graziaz bilaizten beikütü. Mst III 40, 4.
Bilaintz zite . phezütarzün eta herabe hortarik. Mst IV 10, 4.
Imini eutsen lepoan krutze astunbat, eroan leian Kalbarioko mendira. An elduta billostu eben. Oe 157.
Eraman nahi dio bizia, bulhuzi duen ondoan bere erresumaz. Lg I 313.
Billusten ditu aberatsak. Mih 54.
Bere abitu ederretarik bulusten eta jalgiten zaku batez bestitia. AR 166.
Bilhuz zaite modestiarekin. Brtc 15.
Dügün bilais griñaldi harrigarri hori; hala ariman egitendütian zathizgoak dereizkü erakhutsiren ta nolako diradian erranen. Egiat 223.
Zauriak billustean / Jesuri berritzen.
GBidArr
173.
Buluxirik egon. LE-Ir.
Gure espatak bilainzirik, / haidürü gaude hebe. Xarlem 781.
( s. XIX)Baldin juizioko egunian madarikatubak izango dira billosak janzi etzitubenak [...], zer itxaraten dabe janziak billostu [...] zitubenak?CrIc 87.
Billostu egijela eskola maisu billautzar a. MgPAb 218.
Billostu edo larru gorritu bear zala. VMg 51.
Emen billostu eben Zeruko Erregea. AñEL1 200.
Billostu nagizula [...] ondasun guzurrezko beaztunez beterikoetatik. Ib. 201s.
Billostu arren gindaz beterik dagoan arbola bat. AñLoraS 19.
Biluxirík josizezáten gurútzean. LEOng 42r.
Biluz gaitzala giza zaharretik, erran nahi da, bekhatutik. Dh 49.
Beso gustijak billostuta, idunak edegita. JJMgBasEsc 194.
Buluzi zuten purprezko arropetarik. TBMc 15, 20.
Aita amak so egizie zer den haurrer bilaiztia. 'Se dépouiller en faveur des enfants'.Etch 244.
Eta ian zuten bezain laster, gelditu ziren buluxirik, Jaungoikoaren grazia galdurik berendako.
ErroSerm
264.
Egiaz gure herbia / Etzen zentzuz billhuzia. Gy 68.
Yainkoak buruzagi ezarri artzainak ez dire, hekien gatik, biluzi bere indarrez. HbEgia 107.
Zure gorphutz sakratua buluztera utzi zinduenean. DvLEd 9.
Huna non Jaunak xahutuko duen lurra, eta buluziko du. DvIs 24, 1 (cf. Dv Neh 43, 23 biluzten).
Biluztuko det nere ezpata. (Ex 15, 9). UrBOEg 1459 (en la ed. de 1859 agertu; Dv atheratu, Ol, Bibl atera).
Biluzten dute, ez othe dakharren mezu galgarri zonbait bere philda txarren artean. Laph 65.
Bilainzruk nintzelarik, tapatu edo estaltu nindaizein. HualMt 25, 36 (Samper buluxrik).
Eta belainzruk izartan zeilarik. Ib. 27,28 (en la ed. de J. Estornés belaizruk, pero belain- en BOEr 97).
Lürreko hun orotarik bileizten direner. CatS 61.
Billostu neban burua. ABOlerk 180.
Biotza jake bildur jantzitik billostuten. ABAmaE 438.
Biluzi zutenean. JnnSBi 30.
Lurra bere lore eta frutuetarik biluzia da. Lap 133 (V 62).
Maisu gajoa bereala bildostu eta besoak atzera bota. ArrBearg 575.
Biluz nazazu ene jaidura gaixto eta atxikimendu tzarretarik. DihMarH 260 (ap. DRA).
Bada bertze asko herri ere buluzi dutenik; zerbeit zuten guziak zituzten guziez. HUZez 191.
Atorra-mahungahas, edo gerriraino buluzirik. Ib. 22.
Txapelak iausi zirean tokietan erantzi edo biloiztuta, bata baino bestea arinago uretara sartu zirean. ABGuzur 137.
Gero bizitü prauberik, / azkenian hil bilaizirik. UNLilia 10.
( s. XX)Gizon zarretik bere egintza guziakin billostzen dala. KortazarSerm 200.
Gente miserable bat, gaxki beztitruk, erdi bilainzruk. Mdg 138.
Ezin geiagoan mutildu, billostu ta barregarritu zituen irurak. AgKr 135.
Billosturik datza lur gogorrean. GMantGoi 101.
Noe bezala bulusia, Jose bezala saldua. InzaAzalp 65.
Erdi biluzirik. BarbSup 44.
Negu-lapurrak billoistu dauzan / Baso-baratzak poztuten dira. Enb 137 (v. ib. 103 billoiztu).
Gure gizona buluzi zuen bertzeak, eta urean sartu zen. FIr 151.
Buluzten dituzte [ardiak] beren ile nasai eta ederretarik. Zub 97.
Zonbat gehiago frantses eta eskualdun zintzo etziren hilik geldituko, gure mendi-zoko guzietan gorderik zauden ohoinek buluzi ondoan garbiturik!JEBer 15.
Bertoldin billoistu zanekoxe. Otx 160.
Nihor ez dadila ogerat gabe biluz!(L). AEF 1934, 116.
Biláizi ziá eta ohín sárthü. LrqLarraja,
RIEV 1935, 145.
Buluzi-eta, gorputz guzia eztiz untatuko duzu. LfMurtuts 25.
Egoaize zakarra zebillen [...] zugaitz-adar gorriztatuak erruki gabe billostuz. EtxdeJJ 103.
Horrela bilutsitako hormaren barruan, oraindik beste leze edo zulo barneago bat nabaritu genuen. MdePr 112s.
Orain, Theresa, nai dinat biluz hadin, osorik ikusi nahi haut. MdeHaurB 55.
Uda azkenak billoiztu eta / mututu ditu guztiak. BEnbNereA 55.
Honela zuzentasunak ez baitu iduri beretik arras buluzia. Lf(inZaitPlat XVII).
Ukailea du aberasten / emailea biluzi gabe. JEtchep XVII.
Inguruko loreak / agian aizeteak, / agian izozteak / billoixtuko ditu. GandElorri 82.
Ea, Pilatus, oihal-ondarrak / harpetik bilaiztu laster!Herr 11-4-1963 (ap. DRA).
Atsegin ta apeta guztiak erantzi, billoistu ta neurrira ekarririk. Onaind(inGaztMusIx 147).
Gorputzak billoiztuta lugin arteko norgeiagoka ospatzeko. IbiñVirgil 93.
Gerriraino buluzia. ArdoySFran 188.
Ostotarik buluzi zen aldeko leizar arbola. XaOdol 103.
Banitate oroetaz bilhustu, marmario guzietaz. LasaPoem 109.
Oihala utzi eta, biluzirik, ihes egin zien. IBeMc 14, 52.
Orai arte gose gara, egarri, buluziak, zaflaka erabiliak, etxe-gabeak. Bibl1 Cor 4, 10.
Santu bat buluzi, beste bat jazteko. EZBB II 107.
Goazen, bada, "Zaloña"-ren gogara, misterio beltz hori biluztera edo, nahiago badu, larru gorritan ipintzera. MIH 217.
(Añ (G), Hb, Dv), belainzi (S, R ap. A), belaizi (Sc ap. A), bilaizi (S ap. A), biloixi,biloiztu,billostu,bilusi (-ll- SP), biluztu,bulusi,buluxi (Sal ap. A), buluzi (Sal ap. A). (Part. en función de adj.). Desnudo; despojado. "Billusia, nud, dépouillé" SP. "Ezpata biluzia, épée nue" Dv. v. biluz, biluzgorri, has; biluzik. Tr. Más frecuente en textos septentrionales y navarros, entre los occidentales lo hallamos en Moguel, J. I. Arana, Arrue y algunos autores del s. XX.
Noiz ikhusi augu gose edo egarri, edo arrotz, edo billuzi, edo eri, edo presoindegian. LçMt 25, 44 (TB, SalabBN buluzia, Echn biluxia; Ur billuza, Dv, Leon biluz; Ip bilaizirik, Samper buluxrik, Hual bilainzruk; Ur (V), Arriand billosik, Ker billoizik, IBk biluzik; Ol, IBe larrugorri).
Gauza guziak dirade billuziak eta irekiak haren begietan. LçHe 4, 13.
Biluzien bestitzea. Mat 22.
Pobre biluzia nihork ezin berriz billuz dezake. Volt 134.
Soldadu billuzia. EZEliç 75.
Ezpata biluzia eskuan harturik. Ax 6s (V 3).
Iesus billusiari billusirik iarraikitera. SPImit III 37, 3 (Ch billhuziari, Mst pikarrai denari, Ol billutsari, Pi billoizari).
Pobre eta billuzia / Dago errendaturik. ArgDevB 200.
Lekhu arroka billuziez / Eta hareaz bethean. Gç 194.
Bilaizien beztitzia. Bp I 51.
Bileizien beztitzia. CatOlo(ed. 1743) 21.
Gosearekin eta egarriarekin dihardukagu, bulhuziak gare. He1 Cor 4, 11.
Billuzia eta larru-haso burrebuen eskuetan. HeGudu 136.
Bulhuzia zabillan. Lg II 138.
Ezpata buluzi bat haripiru batez eztekatia. AR 118.
Bilhuzia bada soinerat eman behar diozu. Brtc 213.
Billusiek bestitzia. CatUt 205.
Ezpáta buluxiaréki éskuan. LE(inBOEanm 113).
Egarriak, goseak, buluziak / Mundu huntan ibili direnak. Monho 120.
Geldika geldika ekarriko deutsaguz euskera billostuari bere janzi edo soñokoak. MgPAb 197.
Bortzgarrena, billusia janzitzea. AñCatAN 42 (CatB 52 biluziak, CatLuz 20 buluziak).
Larrutu nahi dute / jende buluzia. Bordel 51.
Ezpata biluzia yarria tronuan. HbEsk 68.
Eder liteke ikusten balire izarretan uda aberatsak, negu biluziak eta adimenduaren lanak. HbEgia 39.
Bainan lotsatu naiz biluzia naizelakotz. DvGen 3, 10 (Urt builluzgorri, Ur larrugorrian).
Ezpata buluziarekin. DvNum 22, 31.
Buluzia izan niz, eta beztitu nuzie. SalabBNMt 25, 36.
Eta pobre, eta itsu eta biluxi bat zarela. EchnApoc 3, 17.
Biluzia baderamate tropetako aitzindari baten ganat. Laph 65.
Erdi buluzia, jana eskatuz, hotzez ikharan. Ib. 64.
Borzgarrena, biluxien beztitzea. CatAe 50 (CatSal 51 buluzien, CatR 51 belainziuen, Legaz 34 buluxiak, CatUlz 36 billusiek).
Millaka gose ta billostu, gaiso ta eri bildu ta etxeetaratu zituzten. AranSIgn 104.
Purrukatua eta billoztua topatu zuten. ArrEE 1882a, 99.
Gose denari emozu jatera [...] bilhuzia denari, jauntzia. Lap 66 (V 33).
Nere laguna ohean dut ezindua; haurrak buluziak. HUZez 33.
(s. XX)Zuhaitzak buluzi; alhorrak mutu. JEBur 76.
Erdi buluziak. StPierre 27.
Hiltzerakoan, zur gogorrean arrunt buluzia datza. Ox 79.
Beren ezpata biluziak goraturik. (Quijote IX). AIrRIEV 1928, 598 (Or RIEV 1929, 6 ezpata soilak, Ldi ib. 207 ezpatak billuzi).
Billuziak baño gogorrak geiago emoten dau. "Más da el duro que el desnudo".OrTormes 23.
Bere bizkar buluzian. Zub 59.
Mendi-pareta sekula baino buluziago zaiku agertzen. JEBer 40.
Begiyak xabal-xabalik adar / billuzi baten gañean. EAOlBe 11.
Hunat bildu nutenean, ez nintzen hola buluzia. LfMurtuts 47s.
Nola ohartu haiz bilhuzia hintzela?ZerbIxtS 10.
Erdi bulusiak uhinen artean. AIrEuskIp 84.
Arbolak buluziak ziren. JEtchep 55.
Maldan behera doa aguro / nire gorputz biluzia. ArtiMaldanB 190.
Ames billoixi eta utsal dituk / ire geroko-usteak. GandElorri 95.
Edertasun biluzia zein izugarria den!LasaPoem 99.
Beso billoiztua. KerEz 4, 7.
"Oihanak" deitzen dituzten eremu zabal buluziak. LarreArtzainE 222.
Gizon indartsu eta emakume erdi-biluxiekin. MEIG I 189.
Prosa hizkera biluzi, zehatz, zorrotz eta zailu baten jabe izan dadin. MEIG VIII 95.
Poesia huts-soila, edertasun biluziaren ispilu izan nahi lukeena. MIH 286.
azpiadiera-1.2
2.bileizi (Gèze). Abandonar, dejar, despojarse de. "Abandonner, abandona, bileiz, utz" Gèze. Badu ere axeriak biloa uzten, bere egitea eztu biluzten. "Il ne change pas son naturel".OPr 62.
1.buluzi. Desnudez. Kamek bere aitaren buluzia ikusi zuen. BiblGen 9, 22.
Han ager ez dadin zure buluzia. BiblEx 20, 26.
Nork berexiko gaitu Kristoren maitasunaganik? [...] buluziak? lanjerak? ezpatak?BiblRom 8, 35 (Lç billuzi izatek, Dv buluztasunak, Ol billostasunak, Ker billoizik egoteak, IBe, IBk jantzirik-ezak).