Harremana

    OEH - Bilaketa

    372 emaitza osorik bilaketarentzat

    Sarrera buruan (6)


    Sarrera osoan (366)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    hatz.
    sense-1
    1. (V; Lcc, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib.
     Dedo. "Dedo, atza, [...]. Del pie, beatza" Añ. "Atz (V-m), atzamarra (V centr.), doigt" Dv. "Dedo [...]. Atza bada, eskua dela esango dau: se dice del que exagera" A. "Amaika bidar sartzen dau atza agin-artean, ¡cuántas contrariedades tiene!, liter.: ¡cuántas veces mete el dedo entre los dientes! (V-ger)" A EY III 265. "Atza besua, significativa de exageración. Aren auan, dana atza besua, en boca de aquél todo es exageración" Etxba Eib. "Aspertu zituan baztar guztiak, atza emon eta besua artzeko klasia zalako [...], era de los que se les da el dedo y toma el brazo" Ib. "Así se llamaba antes al dedo" Iz ArOñ. "Atza gora eztixa daabillenian" Ib. En EAEL 14 ("dedo") sólo se encuentra una vez atz (en Aramayona, junto a atzamar); los vizcaínos responden casi siempre atzamar (atzapar) y algunos bietza. Cf. A: "Hoy, fuera de los derivados, se usa más como 'pulgada' que como 'dedo', habiendo usurpado su puesto en esta significación la burda palabra atzamar". Cf. Atzea mitzea / Kinpolo pan en unos versos infantiles de contar los dedos (V-ger, Holmer ASJU 1969, 190). v. atzamar (2), behatz, eri. . Tr. Documentado ya en Lazarraga (atz txikir, lau atzetan ), desde principios del s. XVIII es usado en la tradición vizcaína; en el s. XX lo emplean tbn. algunos autores no vizcaínos.
    Eskumako eskuko bost atzakaz. Arz 27. --Zer da santiguetea? --Eskumako atz biakaz Kurutze bat egitea. Cb CatV 15 (CatLlo 12, Itz Azald 10 atz biyakaz, CatBus 10 atz bigaz). Igortzi barik ondo [ardija] / atz biren erdijan. DurPl 84. Askoz gozuago dira aza ta okela zati eskuz ebagi, atzakaz ta ogiz batu, ta jaten dirianak. Mg PAb 54. Bere maite-laztantzat atz bategaz arinduten ezpadot bere Krutzea. Añ LoraS 168. Euki egizu eskuko atz bat kandela exetu baten garretan. Añ EL2 58. Eskribidu eban Jaunak berak bere atz guztiz alsu edo poderosuagaz lege guztija. Astar II 2. [Zierra] sarritan sortuten jake umiai atz artian. Ur Dial 23 (It beatz, Dv e Ip erhi). Praka iztarrean dauz atzak igortzitzen. AB AmaE 217. Senar emaztien artean / ez sartu atzik, egon bakean (esaera zarra). Ib. 264. Lagunaren atzetan amar erpe, amuak langoxe okerrak, ekusazala begitandu iakon. A BeinB 90. Atzak atzen tartean, / arat txisiluan / lenago iaten eben / betiko lekuan. Azc PB 275. Bialdu egizu Lazaro, bere atza uretan bustirik, otzitu dagian nire mina. Itz Azald 40. Eskumako atzakaz gurutze bat egitea. KIkV 7. Eta [ezpata] zorrotik atarata atzakaz aztertu eban. Or Tormes 73. Eskuko atzak be etzirean ikusten an. Kk Ab II 11. Aizpa ederrak or daude / ederrik eta galantik, / atz ederrak eraztunez beterik. (Canc. pop. in Or Eus 117). Esku biak alkarri oratuta, atzak atzakaz estutuaz. Erkiag Arran 72. Hamar atz eta hamar beatzen laguntzaz, hesi gainera igon zan. Osk Kurl 145. Atz keiñuz erraiten diote jokalariek elkarri non erorten diran bonbak. Ib. 198. Eskurik esku iraulka erabilliarren, [lur apatza] ezta iñoiz birrintzen atzartean itsatsi baizik. 'Ad digitos'. Ibiñ Virgil 87. Eta au sortuteko, buru egiteko nor eskatzen eban, eta an geienak atza luzatzen eben niregana. Gerrika 58.
    azpiadiera-1.1
    (V). Ref.: A; Iz ArOñ.
     Dedo (tomado como medida). "Dedo, pulgada [...] Hoy, fuera de los derivados, se usa más como 'pulgada' que como 'dedo'" A. "Askaa, atz bat, un palmo" Iz ArOñ. v. HATZ-BETE.
    Eztozue atz bat aurreratuko Zeruko bidean. Añ LoraS 107. Jaten daben neurrijan duaz azijaz. Aziten dira atz bat beste berrogeigarren egunerako. Ur Dial 5 (It beatza bezin lodi egiten dira, Dv erhiaren neurrira heltzen dira, Ip erhia bezain lodi).
    sense-2
    2. (L, BN ap. A; SP <-ts>, Lar, Añ, VocBN, Dv, H).
    Vestigio, huella, rastro. "Orga-hatza <-tsa>, l'ornière. Orga-hatzeko ura, eau qui coule par l'ornière de la charrette" SP. "Pisada, vestigio, [...] hatza" Lar. "Huella, oñatza, aztarna, hatza" Ib. "Trace imprimée sur un chemin ou passage par les pieds des personnes, des animaux ou d'autres corps" VocBN . "Trace, marque, empreinte" Dv. "Vestige, empreinte qu'une chose laisse. Hatzik ezta ageri" H. "Vestige, empreinte de pied d'homme ou d'animal. Hatzei behatuz ardietsiko duzu" Ib. "Trace, empreinte de roue de charriot, de voiture" Ib. "Zango-hatz (L-ain, BN), huella del pie" A. "Errota-hatz (BNc), carril, huella de la rueda del carro" Ib. "Liñahatz (BN-ciz), rastros de la narria" Ib. v. aztarna; cf. 1 oinatz, lorratz. Tr. Propio de la tradición septentrional, se documenta desde Leiçarraga. A partir del s. XX comienzan a usarlo algunos autores meridionales.
    Segi ezazu ene lumaren herexa eta hatza. Tt Onsa 13. Ikhusi ditu gaiñeti behera ioan ziren animalen hatzak eta herexak. Ib. 67. Alferretan tuzte eginen / Zokotan egin ahalak / Traidoreen hatzak Parisen / Kontsularen sentinelak / Hasi ditu ezagutzen. Monho 66. Horiek dira haizezko dorre, nik neretzat egin eta gora altxatu nituenak. Horiek dira nere hatzak. Hunetara dira nere espantu eta handitasunak. Dv LEd 218 (Cb Eg II 121 Oriek dira nere trazak?). Hemen buru-kaskoa, hortxe bertze hezurrak, eta oro hutsak. Zer izanen da berrehun urteren buruan? Hatzik ere ez da geldituko. Ib. 187. Halaber hil-gogor eror baladi han berean, ez dakit, ez hango, ez hemengo, aditzaleak beren baitan sar litazkenetz; ikus lezaketenez hor Jinkoaren hatza, ez dakit. HU Aurp 140 (cf. HU GAlm 1950, 48: "Jainkoaren hatza erraitean, erran nahi nuela: haren seinalea, marka"). [Eskualduna] Pheniziatik ingurunez / Sartzen zen lur urrunetan. / Ezagun dire deiturez / Haren hatzak guzietan. Zby RIEV 1909, 398. Graziaz gañera, Atz Donea deritxon ezaugarri kendu-ezin bat ariman ezarten dabelako, Bateoa, Sendatza ta Abadegintza beinbaño ezin artu daitekez. KIkV 84. Buhameek hatzak utziko ziztenan sorroan. Sorginek ez dine hatzik uzten airean. Barb Sup 78. Ithurrian ez baitzen ez Oxalderik ez Oxalderen hatzik. Ox 198. Umiak eskubetan untze biren atza (lorratza) eukon. Altuna 50. Sasi ta larrez josirik daude / landa, zelai ta baratza: / nun-nai dakuste nere begiak / nere min beltzaren atza. Jaukol Biozk 83. Egon zen goiti goatekotan, lagunaren atzik ote zen. FIr 147. Eta oraino zenbait lekutan han hemenka agertzen dira [bide harriztatu] haren hatzak. Zub 125. Loi artan utzi dute beorrek / oiñaren atz [e]zaguna. Or Eus 328. Aurtzaro-ezkero dauzkat zauri-atz arrigarriok. Zait Sof 86. Ilhuntzean erhautsa hedatu zuen tenploaren barnean eta biharamunean gauaz han ibilia zen norbeiten hatzak erregeari erakutsi. Zerb IxtS 69s. Eihera aintzinean ikusi zituen espalakoin hatz batzuetan ihizin abiaturik! Zerb Azk 109. Ez dira [lehen egoile horiek] itzali beren ondokoen hizkuntzan eta ohituretan hatzik batere utzi gabe: hatz horien aztertzea dugu haien gain zerbait jakiteko biderik hoberena. Mde Pr 214. Kanpoko zarata da ura, ta oso barnekoa gure ixillunea; eta atzik utzi gabe pasatzen dira soñuak gure artetik. Txill Let 90. [Etzuten zilegi] ezta austerrean eltze-atzik uzterik ere. Zait Plat 53. Ahuntzak iragan diren tokietan, hatzak ageri. EZBB I 51. Ez laiteke mirakulu Donibane-Lohizune izenak jainko xahar horren hatzaren ekartzea. Lf CEEN 1973, 127. [Cybele-ren erlisionearen] hatzak aurkitu dituzte Comminge-n. Ib. 129. Euskal-Herri guziari ederki bere hatza utzi dion Gazteria baten indarrean partalier izan zela denbora heietan. Larre ArtzainE 234. Larramendik euskal letretan utzi zuen hatza eta oinatza ez da berehalakoan galduko. MEIG VI 60.
    azpiadiera-2.1
    (Con jarraiki, etc.). "Hatzetarik jarraikitzea, suivre à la piste" Dv. Cf. infra HATZEAN.
    Ez gara Spiritu batez ebili izan? ez gara hatz ber-batez ebili izan? "D'un même train". Lç 2 Cor 12, 18 (Dv hatz berei jarraiki, Bibl hatz beretarik ibili; He, TB urr(h)ats, Ol, Ker, IBk, IBe bide). Eta zirkonsionearen aita, erran nahi da, ez zirkonzisionekoén solament, baina gure aita Abrahamen fede prepuzioan zuenaren hatzari darreizkonen-ere. "Suivent le train". Lç Rom 4, 12. Eta zergatik ni ere / Bethi neure aldetik, / Bainarraie zure manu / Sakratuei hatzetik <halc->. EZ Eliç 233. Zure hitzari eta hatzari iarraitea zeruko konseilu zuhurretan sarzea baita. Harb 465. Haren hatzari iarraikirik hura segi dezan. Tt Onsa 112. Konfesorek, Birjinek eta beste Jesu Kristen hatzer jarraiki nahi izan derenek orok. Mst I 18, 2. Bizi da beti herria lehengoen bide edo hatzetarik, guti gora behera. Larre ArtzainE 126.
    azpiadiera-2.2
    (Dv, A).
    Señal. "Signet" Dv.
    Eta Jaunak Kaini hatz bat ezarri izan zioen, atzematen zuenak hil etzezantzat. Dv Gen 4, 15 (Urt, Ur señale, Bibl ezaugarri). Horren erdian egiten diren izigarrikeria guziez auhen eta atsekabetan dauden gizonen belharretan egizu thau baten hatza. Dv Ez 9, 4.
    azpiadiera-2.3
    "Mortaise, entaille, ou toute place marquée où une pièce doit se fixer sur une autre. Hatzean da, hatzean sarthua da, c'est dans l'entaille, c'est entré à sa place" H.
    azpiadiera-2.4
    "Birla bere hatzean ezartzea, mettre, dresser une quille à sa place" H.
    azpiadiera-2.5
    "Ez du bere aitaren hatzik, il n'a aucun trait de ressemblance avec son père moralement" Dv. "Iarrakiren zaiote oraino ene hatza, guastatu arteraino etxeko laratza, ma poursuite ne les abandonnera [...]" H (parece ser más bien 'mi huella, mi marca').
    sense-3
    3. (L, BN; Lcc, SP <-ts>, Deen I 353, Lar, Añ, VocBN, VocCB, Gèze, Dv, H, VocB ), hats (L-sar). Ref.: A (hatz, hats); Lrq.
     Comezón, picazón. "Comezón" Lcc. "Picazón" ,"(gana de) rascarse así" Lar. "Démangeaison, grattelle, prurit" H. "Oinean hatz dut, j'ai de la démangeaison au pied" Ib. "Bizkarrean hatzez ezin nagoke" Ib. v. hazgale, 1 azkura.
    Ain egin jat atz andia / neure zilonen artezean. Lazarraga 1190r. Jaunak jo bezaitza Ejiptoko zauriaz, zaragarrez eta hatzez zure gorphutzeko alderdi zeintarik ilkhitzen baitzaitzu ongarria, halaz non ezin sendatuko baitzare. "Prurigine". Dv Deut 28, 27. Batek min du sabelean, bertzeak buruan hatz. Hb Egia 143. Bai, ordurik ona oi dau Manuk buruan atz, / Martiñ barriz bizi da arenaz aberats. AB AmaE 290. Hatz badun gibel-aldean ikusiko dun zenbat naizen abila. Elzb Po 208. Amodioa ageri da begitik, hazteria hatzetik eta yende edana hatsetik. Elsb LehE 79. Atx!... Zer duzu? Buruan hatz, ez dea hala? HU Zez 86. Kakoletan bortz kintal gatz, / Bizkarrean hatz. Ox 97. Ihiztariak ez du / ez buruan hatzik! / Ez eta're egiten / gibelaz azantzik. Etcham 148. Denak, bero eta hatz, erle eta xinhaurri-kilika, [...] bai denak jasan behar, deusik erran gabe. Lf Murtuts 25s. Gorputz guzia dena plantza gorri du, nun nahi hatz, eta aztaparrak geldirik egoiterat bortxatuk dira... JEtchep 24.
    azpiadiera-3.1
    (V-m-gip, G, AN-olza, B, Sal; Lar, Añ, VocCB, H). Ref.: A; VocPir 313; Bon-Ond 141; Iz ArOñ; Izeta BHizt2. .
     Sarna. "Gale, atzazkar (Ae), atz (Sal), sarna (R)" VocPir 313. "Gale, grattelle" H. "Sarna. v. aztun" A. "La sarna" Iz ArOñ.
    Segur hatzaren <hats-> sendatzeko ezta hanbat premia mainatzeko eta garbitzeko, nola odolaren atheratzeko. SP Phil 324 (He 326 hatz <hats> handiaren edo zaragarren sendatzekotzat). Bidal dezala Jaunak zure gañera izurria, erkiturik buka zaitezen artean: bete zaitezela ezkabiz eta atzez. AA II 7. Atza, ezkabia eta beste asko miñ arrak besterik ez dira. It Dial 33s (Ur sarnia, Dv zaragarra, Ip hazteria). Izurriaz edo atzez beterik etorri balitz bezela Inazio. Apaol 112. [Enbor onen] gañetik igarotzen dira etxeko kristau eta abereak erri askotan, atzik edo sarnarik izan ez dezaten. JMB LEItz 103. Atza kentzeko Doniane-goizaldean, argia baiño len, sarioetako intzean biluxik itzulika ibiltea on da. A EY IV 224. Orrela beti daiteke / arlote gure etxea, / zikiña, atza, zolda, partza, / ta beste jendaki txêa. "Tiña". Or Eus 66. Arritzeko al da, ardi galdu gaixo au [...] atz zikiñez betetzea? "Turpi scabie". Or Aitork 56. Atza sendatzeko sufrea oliokin naastu eta berotuaz arekin igurtzi. (G-goi) 'Sarna'. AEF 1980, 64. Urresoko umeek buruun atz zuri gaiztoa zeuken. Ib. 65. Pamilik atza arrapatu zoon. Ib. 64.
    sense-4
    4. (BN-baig, S; SP <-ts>, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lh.
     Parte de abajo (de una prenda de vestir). "Hatza [...], tour de robe" SP. "Athorraren hatza. Athorra hatza gerriaz beheitikoa, tour de chemise depuis la ceinture en bas" Ib. "Bord inférieur de toutes les parties du vestiaire, habits, redingotes, jupons, chemises, etc." VocBN . "(BN-baig), vuelo de la saya, pantalón, etc. Zai horrek atzik eztu" A. "(S-saug) faux ourlet au bas des jupes" Lh. Cf. atzekar, hatzeko.
    Jesusen arroparen hatza bezik etzielarik hunki, sendotu izan zuzun. AR 201.
    sense-5
    5. (L, BN, Sal, R, S ap. A; Arch VocGr, Dv).
    Pata, pezuña. "Le sabot du cheval" Arch VocGr . "Pied des bêtes. Ce mot se dit exceptionnellement des personnes" Dv. "Atz (Sal, R), hatz (L, BN, S), pata de bestias" A.
    Haiñ xuxen ferra berriak dakhartzu ere atzetan / Eta banintz zure plazan / Otsoa niro betbetan / Heda laur atzak airetan. Gy 38. [Arratoi batek] atzez eta hortzez hariz bere bizi-tokia, / Ezarian egiñ zuen gustos eta konplia. Ib. 25. Ez du lurrak aberearen hatza baino etsai handiagorik. Dv Dial 62 (It beatzala, Ur apatxa, Ip aztaparra). Aberetegiko hatzak ez du belhartegian sarthu behar. Dv Lab 128. Artha horren eskasean, ardiak galtzen dira hatzetarik, eta bertze asko gaitz ere biltzen dituzte. Ib. 270. Haren hatzak hartzarenak bezalakoak ziren. Dv Apoc 13, 2 (Echn zangoak, Ip huñak). Bi hitzez a'izatzue laur hatzen failak: / Belhauna handi eta makhur gidailak, / [...]. ChantP 86. Benttetan arnoketa zabilan Astoko, / Bizkarrean zahagi, lephotik xahako; / Hatzak treberik eta buru nola kasko. Ox 118. Lanari lotzen da Mixel, xuberotarrek dioten konduan "lau hatzetarik su-phindarra dariola". Etcheb Zeruari 169 (ap. DRA ). Gibeletik bi idi eder "auzerda" emanak, lepo-ustai ederrekin eta oihal xuritan, hatzak belzkuak. Herr 5-1-1961 (ap. DRA ).
    azpiadiera-5.1
    Armiarmak atzik bezenbat luma banitu sei ta seirak batera erabili al izanarren, [...] ezpainez belarri ibili ziran esakera ta parregaiak enituke zeekatu al izango.A Ardi 128.
    sense-6
    6. Estado normal. "(BN), rango, esfera de acción. Bainan gauden zoin gure hatzean, bertz e la ezin eginez, pero estemos cada cual en nuestra esfera, ya que no podemos hacer de otra manera (Eskual 6-5-1904)" A. Cf. supra (2).
    Gu gure hatzetik higitu gabe, ikusi ditugu lehenago xuxen zoazinetarik asko makurrerat lerratzen. HU Aurp 152. Gorrarena eginez [Gobernamenduak] heien erasiari, zapatuz ohiko hatz beretan egon nahi zutenen oldarra. JE Bur 45. Hor heldu zaizko ordean eskolako urteak, zointan aitamen lekuko batek xuxenduko baitako mihia, trebatuko, hatzean ezarriko bethierekotz. Ib. 178. Ezteiak beren hatzerat ekarri nahiz, notaria hasi zen [...] gizon gazte bati, othoi zerbeit goxorik erran zezan. Ib. 134. Amodioaz dugunaz geroz solasa, hartan gauden, bertze nehorat zeiharkatu gabe. Ez giten ilki gure hatzetik. Ib. 96. Operazionea egin izan den tokian ageri da marka bat: froga, ez direla arras gauzak gelditu lehengo hatz berean. JE Med 157. Bere ustez afera guziak beren hatzean ezarririk, bere Buruzagi ordain Aita Barzée kartsua zer gerta ere ezarririk. "Croyant avoir mis toutes [les] affaires au point". Ardoy SFran 257.
    sense-7
    7. Miembro, parte del cuerpo. v. HATZ-BEHATZ.
    Olio sainduarekin ukitzen ditu nere begiak, erraiten duelarik: "[...] Jainkoak barkha dietzatzula begiaz eginikako bekhatuak". Eta orobat bertze hatzetan. Dv LEd 165 (Cb Eg II 91 eta onela beste sentiduetan).
    sense-8
    8. "(S), casta, raza. Kabale-hatz gaizto bat, una mala casta de ganado" A.
    azpisarrera-1
    HATZAK BETE. "Atzak bete lan daukat, estoy muy ocupado; liter.: tengo trabajo (como) para llenar los dedos (V-ger) [...] atze bete bear (V-ple)" A EY III 318.
    azpisarrera-2
    HATZAK BETEAN. "A manos llenas. Atzak betian daukot nik biarra, tengo muchísimo trabajo (V-ger)" Otx Voc.
    Artu ostera be dirubak atzak-betian eta igelai jaurtijaz, ba-iñotsen. Otx 134.
    azpisarrera-3
    HATZ HANDI (Lcc; atzaundi V-gip). a) Pulgar. "Dedo pulgar" Lcc.
    Atzoskola juan biar jata atzaundixan. Etxba Eib. "(V-al), dedo del corazón" A.
    b) Sarna.
    Segur hatz <hats> handiaren edo zaragarraren sendatzekotzat ez da hanbat mengoa eta nezesario maiñatzea [...] nola odola garbitzea. He Phil 326.
    azpisarrera-4
    HATZ-BEHATZ. (V-ple-m, L-ain, BN-baig; Dv; azpatz V-ple). Ref.: A; A Apend (azpatzak).
    a) (Pl.). Miembros. "Extremités en parlant de l'homme et des animaux. Hatz-behatzak onak ditu, il est bien conformé" Dv. "Gerlatik itzuli da hatz-behatzak osorik" Ib. "Atz-beatzak osoak dituztenak hazbidean dira (BN-baig)" A. "Atz-beatzak (V-ple), hatz-beatzak (BN-mix), los miembros" Ib. s.v. atz. "Azpatzak sendo daukaz (V-ple), los miembros" A Apend. v. hazpegi.
    Iruditzen zitzaion gorthean zabilala, hatz-behatzak oso, gorthe guziaz goraiphatua eta maithatua. Laph 18. Guziak [familian] hamabi badire: hatz-behatzak oso guziek. Prop 1898, 129 (ap. DRA).
    b) "Atz-beatzak (V,...), los dedos de las manos y de los pies" A.
    azpisarrera-5
    HATZ-BEGI. v. hazpegi.
    azpisarrera-6
    HATZ-BELAR (Urt (-lh-), Lar, Lcq 103, H; atz-bedar A; atz-berar V ap. A; azpelar G ap. A; azpedar V-arr-oroz-ple ap. A; atzebelar Hb (-lh-), Arzdi Plant1). Nombre dado a diversas plantas consideraradas remedios contra la sarna o la comezón. "Arum" Urt II 330. "Escabiosa, hierba, atzbelarra" Lar H. "Atzberarra" Izt C 41 (en una lista de plantas). "Atz bedar, atz berar (V), hierba parecida a la ortiga que se aplica a las cortaduras de los dedos" A. "Azpedar, azpelar, cólquico, azafrán de los prados, cierta hierba medicinal que se emplea para curar la rascazón, matar piojos, etc." Ib.
    Sarnea kentzeko azpedar-sustarra yo yo egin ta gatzetara ta txizatara bota ta aragia ogera orduan igurdi bear da [...]. Orri zabal berdedunak dira azpedarrak. (V-arr). A EY IV 224. Atz-belarra egosi eta ur arekin garbitu eo igurtzi gorputze eta kentzen da. Onena atz-belar emea da. (G-goi). Arin AEF 1980, 64. Manuela Aldasorok atza arrapau zoon. Barberook eman zion botikekin etzan sendatzen. Atz-belarraakin asi zan eta aretxek sendau zoon. Ib. 65.
    azpisarrera-7
    HATZ-BETE (V-gip, AN-5vill; azbete V). Ref.: A; Etxba Eib; Caro CEEN 1969, 219, Elexp Berg (azbete). "Azbete (Vc), una pulgada" A. "Una pulgada. Munduko aundikerixa guztiak, atzbete azi eziñ gizon txikixa" Etxba Eib. v. ERI-TREBES, ontza (3).
    Oa orain nire andrearen apain-gelara ta esaiok itxura ontaraxe etorri bearra dala, naiz ta bere aurpegiari azbete azal-apain eman. Amez Hamlet 160.
    azpisarrerakoSense-7.1
    "Atzak bete lan daukat, estoy muy ocupado; liter.: tengo trabajo (como) para llenar los dedos (V-ger) [...] atze bete bear (V-ple)" A EY III 318.
    azpisarrera-8
    HATZ-BIZAR. v. azpizar.
    azpisarrera-9
    HATZ-BURU (V-ger ap. A). a) Punta del dedo. "Atz-buruak jota zagoz (V-ger), está Vd. muy equivocado" A s.v. atz. v. ATZAMAR-BURU.
    b) Pezuña.
    [Abelgorria] jaiotzen dan denboratik asita atz-burua artu artean. Agric 66.
    azpisarrera-10
    HATZEAN (Sal, R ap. A; Dv (que cita el ej. de EZ)). (Tras gen.). Tras los pasos de, tras las huellas de. "Lehenak zuek zarete bethi haren hatzean, c'est vous qui êtes toujours les premiers à sa suite (qui le suivez de plus près)" Dv. "Bata bestearen atzean (Sal, R), el uno siguiendo las pisadas del otro" A. Cf. la etimología de 1 atze.
    Sala hurrezko horretan / pasaiatzen denean, / lehenak zuek zarete / bethi haren hatzean. EZ Noel 154. Zu nahiz batu eta minzatu, / hora nol' erbiratzean, / basterrez baster, bethiere laster / ari naiz zure hatzean. O Po 13. Urrezko sala garbian / Kristo pasaiatzean, / lehenak zuek zarate, / sehi haren hatzean [=sehi zarate haren hatzean] . Hm 190. Hona [Ubillosek] zer dioen [...], Mendibururen hatzean. MEIG IV 83.
    azpisarrerakoSense-10.1
    (No precedido de gen.). "Átzean: xítan dun átzean, vienen detrás (siguiendo)" (R-uzt) Iz R 393.
    azpisarrera-11
    HATZ EGIN.
    a) (V, G, B, L, BN, S, R-is; Lcc, Mic, SP <hats->, Urt, Lar, Añ, Dv, H; hatzgite- SP <hats->, Ht VocGr; atsegin Añ). Ref.: A; EI 65; Iz ArOñ, R 393, 402; Etxba Eib; ZestErret. Rascar(se). "Jatea eta hatzgitea orobat hatsapen, [...] el comer y el rascar todo es comenzar" SP. "Affricare, zerbeiten kontra harraskatu, hatz egin" Urt I 419. "Gratter" Ht VocGr 368. "Rascar la sarna u otra cosa que pica" Lar. "Gratter, se gratter" H. "Burúai átzeittia, rascarse la cabeza. Burúan atzeiñ" Iz ArOñ. Cf. hatz-gile, hatz-gite.
    Monjea kausa dala, kokotean / enamoraduak ze begi atzik, / zerren monjeaenak eztau gatzik. Lazarraga (B) 1180vb. Bekhatua, zauri hatz-gillea bezala da. Hatz egitean atsegin hartzen duzu. Ax 431 (V 280). Zenbat errazago da eskribitzea ta irakurtzea: [...] atza, atzegin, atzo [...] ta beste onelakoak. Cb EBO 28. Lisiaturik gaitzera [gaude], ala nola atzegitera sarnosoak (383). LE-Ir. Atz egiten diote / [asto] ari bizkarrean. It Fab 42. Horla direnean ikhusten gaizo bi / Intsentsu ahurka emaiten elkharri / Yendek ohi dute erraten: / Horra bi asto, hatz elkharri egiten. Gy 295. Asko gustetan jako atz egin dagijela ta palagau dagijela. Ur Dial 47. Hainitz lakhet du hatz eta balaku egin dakioen. Dv Dial 47. Bañan zubek ere ezer ez bezela ta burubari atz-egiñaz, erdizka esan ta osorik adiazitzeko gisan sartzen dituzute ziri onak. Sor Bar 46. Eskuineko eskuaz, kopeta pherekatu ondoan, beharri gibelean hatz egin eta, irri faltso bat ezpainetan duelarik, erraten diola. Elzb PAd 76. Kontan zaudelarik, asi zitzabein espalda atz egiten kain zinezki, biar ekuntubaizein ezkapatu. Mdg 164. Buruari atz egiñaz. Ag Kr 149. Ankak jaso erazi, kopetan atz egin. Ag G 89. Arkakusoak arrapatuta / ipur...ari atz egin. A Ardi 97. Kaskuari atz egingo diyo / utsikan gelditu danak. EusJok 156. Ta urrenguan gezurra nola dakizutela itzegin / oietan pena duenik bada garronduari atzegin. Auspoa 123-24-25, 179 (ap. ELok 247). Pernandok buruari atz egiñaz erantzuten dio. Muj PAm 46. Egun artantxe atz egin zion / bein ta berriz kazkarrari. Or Eus 234. Aldakuntza ori edo gugaz edo gu barik egingo da, eta gu barik egin ba'dadi, erlejiñoaren eta aberatsen aurka izango da. Eta orduan kokoteari atz-egitea, alperrik izango da. Eguzk GizAuz 155. Txarri oneri egunero bizkarrean atz egin. Bilbao IpuiB 64. Buruari atz egin, arnasa luze bat artu, abiadan jarri, eta baetozen. Ib. 271. "Otoi, otoi, bizkarrean hatz eginadazu!" zion oihuka lepradun gaixo batek. Hatz egin zion orduan berean Frantsesek. Ardoy SFran 129. Ez atz egiñ kaskarrari. Olea 56.
    (Con egin elidido). Cf. Lcc: "Rascadura, atza".
    Hazteria zuena hasten da: "Ene aita ehailea zian, eta hemendik tira, handik tira, egiten zitian athorra batzu!..." eta hori erraitean ari zen hatz hemen eta hatz hantxet. "Il se grattait ici, il se grattait là". Barb Leg 144. Duenak eltzari gatz, ez duenak iphurdiari hatz. Zerb Prov 256. Bearra duenak begarri-ondoan atz. "El que tiene necesidad se rasca junto a la oreja" (B). A EY III 183.
    b) "(V-ger), gobernar, manejar" A.
    azpisarrera-12
    HATZ-EGITALDITXO. "(V-ger), atz egitalditxu bat lapikoari eman daiodan, dele yo al puchero un meneito" A s.v. atz egin. Cf. HATZ EGIN (b) .
    azpisarrera-13
    HATZ EMAN. "Hatzeman, rascar, rascarse (SP)" A (pero en SP sólo se encuentra "hatzeman, attraper" y "hatz egin, se gratter"). v. HATZ EGIN.
    Aurrera da urdeari atzemanez legun. "Arrascando suavemente al marrano". Or Eus 136.
    azpisarrera-14
    HATZ ERAKUSLE. "Dedo índice" Lar in Aq 1371 ( A).
    azpisarrera-15
    HATZ ERAZTUNEKO. "Dedo anular, atz erraztunekoa" Lar ( H). v. ERAZTUN-HATZ.
    azpisarrera-16
    HATZ-ERDI. Media pulgada.
    Bien bitartean atz-erdi bide be ez dagoala Eleizako irakasleak diñoskue. Eguzk LorIl 198 (ap. DRA ).
    azpisarrera-17
    HATZ ERDIKO (Lar, Añ, H). "Dedo de en medio, atzerdikoa, loia" Lar.
    azpisarrera-18
    HATZ ETA BEHATZ. Con pelos y señales.
    Oraingoan esan ditu esan, atz eta beatz, bere buruazko gorabeerak, eta uri aundi onetan ikusi ta entzuniko zerzelada ta zeetasun banakak. Erkiag BatB 188.
    azpisarrera-19
    HATZEZ HATZ. "Hatzez hatz iarraikitzea, suivre pas à pas" H.
    azpisarrera-20
    HATZEZ GORA. Patas arriba. v. LAU HATZEZ GORA.
    Mediku yaunak hurbilldu dueneko sudurra, / [zamariak] Uztarko batez du hedatzen atzez gora. Gy 74. Zer lorietan aurthik lezakeen, hatzez gora, mandozain gaizki ikasia! Barb Sup 130.
    azpisarrera-21
    HATZ-GILTZA. "Nudillo, en los dedos, atzagiltza" Lar.
    azpisarrera-22
    HATZ GORDIN. v. azkordin.
    azpisarrera-23
    HATZ-KAPELA (V-gip; azkapela V-oroz-arr-ple-ger-gip). Ref.: A (azkapela); Etxba Eib. "(V-oroz-arr-ple-ger-gip), dedil" A. "(V-ger), dedal" Ib. "Atz-kapelia, mitón con que se protege un dedo herido. Narruzko atz-kapeliakin gordeizu atzapar ori, soldu ez dakizun" Etxba Eib. "Atzaparra soldu jata eta atzkapelia jarri biarko detsat. Ib. s.v. atzaparra.
    azpisarrera-24
    HATZ-KOSKETA (atzakosketa Lar Dv). "Capón, golpe en la cabeza con el dedo de en medio" Lar.
    azpisarrera-25
    HATZ-KOSKOR. v. azkoskor.
    azpisarrera-26
    HATZ LODI. (Lar, Añ, H). a) Dedo pulgar. "Empulgueras, con que se aprisionan los dedos pulgares, atz lodiaren lokarriak, lokaiak" Lar. "Atzandi, atz lodi, biotzeko, dedo del corazón" A. v. erpuru, erkoro.
    Eskumako atz nagusi edo lodijagaz edo orkoruagaz. Astar I 5.
    b) "(V-ger), dedo del corazón" A.
    azpisarrera-27
    HATZ LODI-HURREN (Lar, Añ, H). "Dedo índice, atz lodiurrena" Lar.
    azpisarrera-28
    HATZ LOHI. "Dedo de en medio, atz erdiko a , loia" Lar ( H).
    azpisarrera-29
    HATZ-MAMI (Aq 1290 A, Hb (a-); atzamami Lar; azmami Bera). "Pulpejo, yema del dedo" Lar.
    azpisarrera-30
    HATZ-MENDA. "Yerba de la familia de las labiadas con hoja mayor que Calamintha (en Cortezubi)" Arzdi Plant1 274.
    azpisarrera-31
    HATZ MIN. "Hatzmina, id. (h)azmina [...], démangeaison forte, comme de gale" H.
    azpisarrera-32
    HATZ MOSTRADORE. "Dedo para demostrar, atz mostradorea" Lcc. v. HATZ ERAKUSLE.
    azpisarrera-33
    HATZ NAGI. "Atz nagi, nagi (V-al), dedo anular" A.
    azpisarrera-34
    HATZ NAGUSI. Pulgar. "Atz lodi edo nagusija, edo [...], grand doigt (Astar)" H.
    Eskumako atz nagusi edo lodijagaz edo orkoruagaz. Astar I 5.
    azpisarrera-35
    HATZ-ONDO. a) Rastro, vestigio, huella (sdos. prop. y fig.).
    Ezkurretik ezagun da haritz larraiñekoa, / Bere fruitutik sagarra, bai beretik fikoa, / Halaber da ezagutzen beretik herioa, / Ezen lastimagarria uzten du hatz ondoa. EZ Man I 43.
    b) Pulgada.
    Eta nik ori nire esaneko galtzaidu onen iru atzondoz betiko oeratu nengike.
    Larrak EG 1959 (3-6), 203.
    azpisarrera-36
    HATZ-OSODUN. "Solipède" Dv.
    azpisarrera-37
    HATZ OSOKO. "Solipède" Dv.
    azpisarrera-38
    HATZ-PUNTA (azpunta V-ger ap. A). Punta del dedo. "Yema de los dedos" A.
    Hatz puntekin [loreak] laztantzen zituelarik. Mde Pr 140. Atz puntarekin berina hunkitu. Osk Kurl 85.
    azpisarrera-39
    HATZ TXIKER (Lar, Añ, H; atz txikir Lcc; atxikar V-m ap. A). Meñique. "Dedo meñique, atz txikerra" Lar. v. atxikandre.
    Biotza ta atz txikirra / daroadala señaletan. Lazarraga 1197v.
    azpisarrera-40
    HATZ TXIKI (V-gip), ATXIKI (V-gip). "Atxiki (V-gip), dedo meñique" A. "Atztxikixa, dedo meñique. Atztxikixa zeregiñ aundiñak eiñ zittuana, ipoñian agertzen dan letz" Etxba Eib. v. atxikin, atxikandre.
    azpisarrera-41
    HATZ ZINGIL (Aq; atxingila A s.v. atz; atxingili V-ger ap. A s.v. atz). "Dedo minique, atzcinguilla (AN)" Aq 229. Azkue atribuye a Araquistain la var. atxingila, que no encontramos en éste.
    azpisarrera-42
    ERAZTUN-HATZ (Aq A). "Dedo anular" Aq 1372. Cf. Lar: "Dedo anular, atz erraztunekoa".
    azpisarrera-43
    ESKU-HATZ.
    a) Dedo de la mano.
    Esku atz ta ezpanak bere miazkauko zendukez gozuaren gozoz. Mg PAb 131. Obe da bear orduan esku atz bat ebaki, gero eskutur guzia baño. VMg 5. Ezkerreko bigarren esku-atzean ipintea [eraztuna]. Ag Kr 166.
    b) (L-ain ap. A; Dv). Huella, impresión de la mano.
    azpisarrera-44
    LAU HATZEN GAINEAN. A cuatro patas (una persona).
    Athea hain da aphala, nun lau hatzen gainean eman behar baita han sartzeko. Prop 1890, 23.
    azpisarrera-45
    LAU HATZETAKO (Dv A). "Lauhatzetako, quadrupède" Dv. v. LAU ZANGO(E)TAKO, lauoineko.
    Laur atzetako yendeak / ikhara handiz betheak / ihes zoazin guziak. Gy 23. Oiñbitakotan komun da gaizokeria hori: / Utzirik funtsezko gauza lotzea airekoari. / Baiña laur atzetakotan guziz da estonigarri. Ib. 127. Lau hatzetako abere [guziak] . Dv Act 10, 12 (Lç laur oindun, He, TB laur zangoetako, Ol lauroñeko, Ker lauoiñeko, BiblE lauoineko).
    azpisarrera-46
    LAU HATZETAN. (laur Dv (s.v. lauhazka) que cita a Goyhetche). a) A galope. v. lauhazka.
    Baiña heren ohoiñ bat agertu zen betbetan, / zoiñak, astoa emanik bere isterren artean, / laur atzetan suntsitu baitzen toki hartarik. Gy 34. [Soldaduak] lauhatzetan arinki ziren gibelatu. Hb in BOEl 74.
    b) (Estar, etc.) con cuatro dedos.
    Inozentea / efini dau lau atzetan; / lotu deutso eskutxoa, / utsi <usi> eztidin odoletan. Lazarraga 1197v.
    azpisarrera-47
    LAU HATZEZ. (laur R-uzt ap. A; Dv y H (s.v. lauhazka) que citan a Goyhetche).
    a) "Laur-atzez, a galope" A (s.v. hatz). v. lauhazka.
    Hau erran eta laur atzez laurenka suntsitu zen [otsoa], / kaskoz bainon atzez hura hagitz hobe zaitek[en]. Gy 49. Hau erran eta [gathu] kokiña badoa herresaka, / han zen haitz batean gora laur atzez zarrapoka. Ib. 147.
    b) Patas arriba. v. infra LAU HATZEZ GORA.
    Abiatzen itzulika lekuaren gainean, mozkortua izan balitz bezala; eta [...] sahetsaren gainerat lau hatzez erortzen [zaldia]. JE Bur 20.
    azpisarrera-48
    LAU HATZEZ GORA (Dv; laur BN, S). Ref.: A (atz); A EY III 333. Patas arriba (referido tanto a cuadrúpedos como a personas). "Lau hatzez gora erori, tombé à la renverse" Dv. "Laur hatzez gora dago gure kabalea (Sc), nuestro caballo está patas arriba" A (s.v. atz). "Laur hatzez gora (BN), ankaz gora (V)" A EY III 333. v. LAU HATZEZ (b), HATZEZ GORA.
    Marro Beltzek, oldar izigarrian, lau hatzez gora arthikitzen du hirugarren sorgina. Barb Leg 148. Goliath atxeman zuen kopetan, bi begien artean, eta laur hatzez gora lurrerat aurdiki. Zerb IxtS 53s.
    azpisarrera-49
    OIN-HATZ. v. oinatz.
    azpisarrera-50
    ZUKU-HATZ. "(V-ple), dedo índice" A.
    Aurraren eskuiko zukuatzaz ezkerreko lau beatzak ikutuaraziaz. EgutTo 28-2-1929 (ap. DRA ). Eldu zion poliki eskuiko zukuatz eta beatz aundiaren tartean. AGoen Agurea 40.

    hatz

    hatz
    << hastapen 0 / 0 haustura >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper