OEH - Bilaketa

344 emaitza fama bilaketarentzat

Sarrera buruan (3)


Sarrera osoan (341)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
1 hara.
tradizioa
Tr. De uso gral. Ara es la forma gral. en textos vizcaínos y guipuzcoanos (araa 'allí, a aquel lugar' en Olabide (Deut 1, 22); cf. ib. 1, 21: Ara, zuen Yainko Yaubek begietan yarri dizuen lurra ). En textos septentrionales, hasta finales del s. XIX, hay tanto hara como harat para expresar el adverbio de lugar 'allí, a aquel lugar', alternando ambas formas en varios autores. Sin embargo, ya desde el s. XVIII, el empleo de hara como adverbio va disminuyendo progresivamente, y a partir de finales del s. XIX, hay sólo harat con este significado, manteniéndose hara para la 2.ª acepción. En textos de autores alto-navarros ara es la forma mayoritaria en todas las acepciones. Hay arat como adverbio en un texto de la Valdorba de 1593 (ReinEusk 93), en Lizarraga de Elcano (Kop 83 (tbn. 83 arata )), en el CatAN (68) de Añibarro, y en Echenique, F. Irigaray (134, junto a arata (140)), Orixe (Poem 139, junto a un ej. de arata (Aitork 203)) e Izeta (DirG 38). La forma gara se documenta en textos aezcoanos (CatAe 72) y kara en roncaleses y salacencos (CatR 73 y CatSal 73). Hay además (h)arara en un ej. de Etcheberri de Ziburu (Eliç 9), en Luzuriaga (20), en Lizarraga de Elcano (Ong 80r), en unos versos de Lesaca (Auspoa 77-78, 261) y en Beovide (AsL 80, 108, 133)), en quien sin embargo, encontramos: ez nora eta ez ara (ib. 24, 76...); aparece ararat en Beovide (AsL 151) y en unos versos de Valcarlos (LuzKant 103); (h)araraino en Etcheberri de Sara y F. Irigaray, y hareraino en Etcheberri de Ziburu, Axular e INav.
sense-1
1. (V, G, AN, L, BN, S; SP, VP 2v, Lar, Aq p. 63, Añ (V, G), Gèze, H (L, BN, S; + a- V, G)), harat (L, B, BN, S; SP, Urt I 20, Lar (a-), VocS 144, (AN), Dv), gara (Ae), kara (Sal, R), arara (AN-erro), ararat, area (G-azp), aera (AN-egüés) Ref.: A (hara, harat, gara, kara); A Apend (aera, arara); Lh; Lrq /háa, haát/; Izeta BHizt2 ; Elexp Berg .
(Forma de alativo de han). Allí, allá, a aquel lugar. "Cada uno piensa donde le duele. Aoak non deun miña, ara dia mija. En Navarra se dice: Orak non du miña, ara darama mija" Aq p. 63. "Harat, vers là-bas. [...] Zoazi horrat, harat, allez là, là-bas" Dv. "Zoaz hara [...], ni huna noha, [...], zoaz harat, ni hunat noha, id., mais entre les deux locutions il y a cette différence, que dans le 1.er texte, hara, huna, sans t final, a le sens d'aller pour revenir, et dans le 2.ème, harat, hunat, avec t final, signifie aller sans ne pas revenir" H. "Harat iparra eta hunat egoa, hala kanbiatzen da andren gogoa (Sc), allá el norte y acá el sur, así se cambia la mente de las mujeres" A. "Juan zakiraz ara! ¡Vete allá¡" Etxba Eib. v. NORA... HARA, NORA(T) EDO HARA(T). Tr. De uso general. Al Norte, harat es la forma gral. para esta acepción desde finales del s. XIX. Hasta esta época se documenta tbn. hara en varios autores, alternando en la mayoría de ellos con harat, en distintas proporciones: hay sólo hara en Materre (un sólo ej. (35)), en el Duvoisin de LEd y en los suletinos Etchahun, AstLas (un único ej.), UNLilia y Constantin; se documenta junto al menos frec. harat en Leiçarraga (todos los ejs. de harat en este autor corresponden a exprs. del tipohemendik harat, handik harat... ), Etcheberri de Ziburu, Oihenart, Pouvreau, Argaignarats, Belapeyre, Xarlem y Goyhetche; aparece en proporción similar a harat en Dechepare (si bien todos los ejs. de harat corresponden a la expr. hantik harat ), Maister, Eguiateguy, CatLan (sendos ejs. de hara (69) y harat hunat (139)), Duhalde (todos los ejs. de harat corresponden a la expr. handik harat (118)), Archu (todos los ejs. de harat corresponden a la expr. harat honat ) y Zalduby; lo emplean junto al más frec. harat Axular (mayoritariamente en la expr. handik harat ), Haramburu (todos los ejs. de harat corresponden a exprs. del tipo -tik harat ), Tartas (casi todos los ejs. de harat corresponden a exprs. del tipo -tik harat ), INav, CatLav, UskLiB (que emplea harat sólo en las exprs. hebetik harat (21) o heben harat (47)), CatS , Inchauspe, M. Elissamburu, Joannateguy e Hiriart-Urruty.
Lastur-era bear dozu, Milia, [...] Ara bear dozu, Milia. MLastur 5. Egundano ezta izan, ez izanen iagoitik, / iudizio hain handirik ezetare borthitzik; / sortu eta sortzekoak, hilez gero pizturik, / orok hara behar dute eskusatu gaberik. E 53 (51 hantik harat). Baina enzunik ezen, Archelausek regnatzen zuela Iudean bere aita Herodesen lekhuan, beldur zedin hara ioaitera. Mt 2, 22 (He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Echn, Leon (h)arat, Ur (G), Ol, Or, Ker, IBk, IBe (h)ara, Hual, Samper kara; Lç 2 Cor 5, 16 hemendik harát, Lç Io 19, 12 handik harat). Ene lagunau eta ni goaz ara. Lazarraga A, 1147v. Behin hara, gero huna burua du itzultzen. EZ Man I 103 (Eliç 362 harat). Bere konzientzia sendo badu, hara laster egiten du, han Iainkoa edireiten du. Ax 441 (V 288; 214 (V 143) norat... harat, 612 (V 394) handik harat). Iaungoikoak bada eroan gagizala ara guztiok. "Allá" . Cap (ed. 1893) 85. Zure fama handia, heltü baita hara. Etch 590. Eta ioanen tzare xuxen harat, zeren guzietan leku segura da. INav 95. (6 hara) Betor ara Arratabe. BBizk 21. Oa ara, ator onara. Mb IArg I 186. Eztago beste biderik ara elduteko. Astar II 20. Efesotik irtenda laster, ara joan zan Apolo zeritzan Alejandriar bat. Lard 516. Ene izen eskualduna hortzen artean ezin xehatuz, arabez, bethi erraiten zaitaie Franchich: Franchich hunat, Franchich harat! JE Bur 114. Ate aldera juaten da, bañan ara irixtean apaiz jauna agertzen zaio. Alz Ram 90. Tenore hartan herriko neskatxa gazteak harat biltzen ohi ziren urketa. Zerb IxtS 21. Arantzazura bidea luze; ara orduko nekatu. SMitx Aranz 125. Ez dira ez harat joaiten direnak aberasten... baina, harat gazte horien igortzale trafikantak! Larz Iru 144. Leenik ara aldatu zuan bere lantokia. JAzpiroz 216. Iñoz ara joatea / suertatzen bajatzu. Ayesta 47. Harat bildu ziren gurekin Erroman zauden apez, laiko, apezgai eta serora andana ederra. Larre ArtzainE 287. Egun hona bihar hara ibiliko gara, horbela haizetan bezala. MIH 321.
v. tbn. Hara (para autores septentrionales): Harb 229 (272 hemendik harat). O Po 46 (harat Pr 533). SP Phil 138 (122 harat). Arg DevB 194 (hemendikan hara, 204 harat). Tt Arima 17 (Onsa 183 harat). Bp II 45 (68 harat). ES 393 (186 harat). CatLav 118 (V 65). Mst XIV (III 49 (tít.) harat). Egiat 196 (201 harat). AstLas 10. Xarlem 440 (1539 harat). UskLiB 70 (21 hebetik harat). Arch Fab 89 (165 harat honat). Dv LEd 55 (Lab 114 harat). CatS 104. Zby RIEV 1909, 399 (RIEV 1908, 88 harat). Elsb Fram 90 (71 harat). Ip Hil 120 (192 harat). UNLilia 3. Jnn SBi 52 (23 harat). HU Aurp 74 (47 harat). Const 38. Balad 88.
azpiadiera-1.1
(Empleado como pronombre relativo).
Ezta munduan lekhurik hara fedea hedatu eztenik [...] ez-eta-ere herririk hain urrunik non [...]. ES 397.
azpiadiera-1.2
(Precedido de ines.). Más allá de; a través de. " Sarthu da oihanetan harat, il s'est enfoncé dans les bois" Dv. "Parfois harat, adlatif de han, là-bas, est employé comme postpositon avec l'inessif. Ex.: Frantzian harat, au-delà de la France" Lf Gram 388.
San Migeleko karrikan harat dohatzilarik, zaharrenak erraiten dio gaztenari: [...]. Laph 134. Bideak eta bideak zituzten egiteko; ezik, bertze funteretan gerla zelakotz, Lorrenan harat juan behar zuten, Alemanian barna, Suisan barna. Ib. 163. Deskantsurik handienean, [...] sorbalden gainean bazeraman Larrondok bere andrea, elizako bidean harat. Barb Sup 6. Xoanek hitzik ez. Athean harat badoha orai. Xaneta haren ondotik. Ib. 98. Urrian harat, hegoarekin, / Sasoinekoa sasoinean jin: / Ezkurrak onthu haitz abarretan, / Khuiak ederrik artho landetan. Ox 115. Eta badoazi, furfurian, herrian harat, Jauregiko alderat. "Par delà le village" . Barb Leg 137. Burrunban badoazkigu otoak mazela batean harat, bethi iparrerat buruz. JE Ber 84. Biziki argi dago eguna. [...] Emeki bagoazi, emeki, planaderan harat. Ib. 73. Lauzpabortz kilometraren buruko, lerdoin apal batzuen artetik igaiten gira Bidanian harat. Ib. 50. Baigorrin harat Alduden barna, Ahadiko mendiaren sahetsetik. Ib. 8 (v. tbn. 58). Nigar egin zuken Arnegin eta Doniane Garazin harat Jatsurat heldu zelarik. "Par delà Arnéguy et Saint Jean de Cize" . Ardoy SFran 51. Eta Urdozko errekan harat Etxebertzeko etxe ondorat bazterrez axolatu gabe atera! Larre ArtzainE 23.
azpiadiera-1.3
(Precedido de instr.). Más allá de. v. haraindi.
Segituzió Ama onak itsásos arát. LE Urt (ms.) 113v. Goizetik nere hegalak hartzen baditut eta itsasoaz harat joaiten. Arb Igand 154. Baginen lauetan hogoien ingurua. Gizonek buru batetik hartzen zuten mahainaren erdiaz harat, emaztekiek bertze buruaren muturra doidoi zaukatelarik. JE Bur 130. Igan ba eta, besoz-beso hel, / lanoez harat behaka, / Hor asetzeko, hor zoratzeko / gogo-ta bihotz beteka. Iratz 179.
azpiadiera-1.4
" Goan da oihanak harat, il s'en est allé au loin dans les bois" Dv.
azpiadiera-1.5
(Precedido de sintagma en ablativo). Más allá de. v. haraindi.
Eriotzaren mugatik ara / bada leize izugarria. "Al otro lado de la muerte" . Or Eus 122. Donazaharretik harat, arima bat ez zuen kausitu bide luze hartan guzian. Barb Sup 173. Gora airez aire mundutik harat, / Ez baitakit-eta zer ari naizen. Iratz 69. Banoa, banoa / Hedoietarik harat zutaratu arte. Ib. 66. Sohütatik harat, Barkoxe alde, Berrogaine eta Lehüntzan gaindi joanez. Larre ArtzainE 153.
azpiadiera-1.5.1
A través de, por.
Ezin erranezko lelo batean bagoazi Itxasuko zubi berri ederraren gain-arku azpietarik harat. Zer aro xoragarria! JE Ber 8.
azpiadiera-1.6
(Con sdo. temporal; precedido de sintagma en ablativo). A partir de, desde que. v. HANDIK HARAT, HEMENDIK HARA, ORDUTIK HARAT.
Hogoi eta bat urthetarik harat barur ahal daitekeiela ez barurzea da mortal. Harb 175. Lehenbiziko harzetik harat lehenbiziko kordoin harzearen berthutez geroagoko guziak ez benedikatuak nihork emanagatik, benedikatuak azkenzen dira. Ib. 459. Eztio bekhatoreari bekhatutik ilkitzen den egunetik harat, bere bekhatuak kalterik eginen. Ax 196 (V 131). Asto bat naiz, egia da, / Segur da, ez dezaket ukha: / Baiña gaurtik hara, nazaten kritika, / Edo nazaten aproba. Gy 202. Jaun andere espos maiteak, egun hemen enekin duzue egitekoa. Bihar goizetik harat, ukanen duzue eiherazainarekin! HU Aurp 163. Hamabitik harat, aroa edertuko da emeki. EOnAlm 1905, 13. (ap. DRA) Egun hartarik harat ene soldado gaizoak ez du ez dirurik ez letrarik izan bere Senpertar adixkidearen ganik. Barb Sup VIII. Eta geroztik harat Ahur-huts erraiten diote jendeek etxe dohakabeari. Barb Leg 140. Urterik utsik ez omen, ogei / urte zitunetik ara. "Desde que tuvo veinte años" . Or Eus 387. Trinketean jokatu beharrak dire bi pilota partida, bederatzi orenetarik harat. Herr 27-7-1964 (ap. DRA ). Haurrak beti gizon eta emazte izan nahiak dituk adin batetarik harat. JEtchep 67. Bigarren egunetik harat [...]. Ib. 104. Bainan Parisetik harat, zer jauzia ez du egin Jainkoarekilako mintzaira hortan! "À partir de Paris" . Ardoy SFran 310. Hameka haurretarik bederatzi bazituen hilak... eta azken biek ere etzuten bizi behar hamazazpi hemezortzi urtetarik harat. Ib. 146. Abadia horren ixtorioa 1085etik harat aipa ditake. Casve SGrazi 16.
v. tbn. Leon Mt 22, 46.
azpiadiera-1.6.1
(Precedido de instr.). A partir de, desde que.
Ez nehor etzekión bentura gehiagorik egun harzaz harat interrogatzera. Mt 22, 46 (Leon egun hartarik harat; He egun hartaz gerostik). Bietan bi, nahi-t-ez, badituk lau; / Garizuman, xardin eta makallau. / Lauaz goiti, lehen maila baita bortz, / Pazkoz harat, beharko diagu hortz. Ox 111.
azpiadiera-1.6.2
"Allá en tiempo de nuestros abuelos, ara gure aitonen, gure gurasoen eran, denboran " Lar (s.v. abuelo).
azpiadiera-1.6.3
(En exprs. con arteko, arterainoko... ).
Tovar, azken urteotako borroketan [...] zubigile izan genuen beste zenbaitzuekin, ez haatik gehiegirekin. Hara arterainokoak ez baitziren beti izan esan ohi zuten bezain ustelak. MEIG VIII 84. Gainera, ez dirudi gizarte hark gogorregi egingo zionik erromarren oldarrari. Zerbait badago argi: hararteko bizimoduari eustea lortu zuen eskualdea ezin deskulturizatu izan zuten, erromarren antolamenduak garaiz lur jo zuelako. (In MEIG VI 33 ).
sense-2
2. (V, G; Urt III 222, Lar, , Dv (s.v. huna, + a- V, G, AN), H (+ ara V, G)) Ref.: A; ZestErret .
(Complementado por un sintagma nominal o frase interrogativa indirecta). He allí; he aquí (principalmente en textos meridionales). "Ecce autem, hara non den " Urt III 222. "Ela, veisla, ona bera, orra bera, ara bera " Lar (tbn. en Añ). "Étele, ara bera " Ib. "Étele que, ara non " Ib. "1. voilà, opposé à huna [...]. Hara zure zathia, voilà votre portion; 2. suivi de zer, nor hor, hemen [...]. Hara zer den, voilà ce que c'est. Hara nork erran duen, voilà qui la dit; [...] 3. suivi de non,où. Hara non den, voila où il est. [...] Nere ustez ongi zaintzen nuen, eta hara non itzuri zaitan, [...] et voilà qu'il m'est échappé; 4. les dialectes G et V emploient souvent ara, voilà, pour huna, ona, voici. Galde dezu ejenplo bat: ara, vous demandez un exemple: voici" H. " Ara [...] 3.º (V, G), he allí. Pleonásticamente se dice también ara an, [...] en las expresiones adverbiales " helo, helos, habedlo, habedlos", emplean siempre la de tercer grado, la lejana, a pesar de que aun en los idiomas vecinos existen marcados los grados de la distancia: "he allí, he ahí, he aquí", y dicen ara por orra y ona; y lo que es peor, las frases pleonásticas ara an, orra or, ona emen, salen de sus labios convertidas en ara an, ara or, ara emen" A. " Ara nun datorren gure ardi galdua, [...] he aquí donde viene nuestra oveja perdida" Etxba Eib. . " Ara zer diñuan jakintsu onek, [...] he aquí lo que dice este sabio" Ib. " Ara nere azkenengo berbia, [...] he aquí mi última palabra" Ib. Lafitte (Gram 185 y 188), considera a huna, horra y hara --distintos de hunat, horrat y harat-- como "adverbes présentatifs" (idea que está ya en Duvoisin; v. vEys Gram 74), y da cuenta de las siguientes construcciones: "1. º l'objet présenté se met au nominatif après les adverbes présentatifs. Ex. : huna erregina, voici la reine. 2. º après voici et voilà, la conjonction complétive que se traduit en basque soit par la forme complétive en -la du verbe, soit par la conjonction non suivie de la forme conjonctive en -n du verbe. Ex. : huna heldu dela, ou bien huna non heldu den, voici qu'il arrive". v. infra HARA HAN, HARA HEMEN, HARA HOR. Tr. Documentado al Sur en autores de todas las épocas. Al Norte su empleo disminuye desde finales del s. XIX. La forma gral., tbn. para autores alto-navarros y septentrionales, es (h)ara.
Eta ikhusirik Iesus ebilten, erran zezan, Hará Iainkoaren Bildotsa. "Voilà" . Io 1, 36 (He, Dv, Ol (h)orra, TB huna, LE oná, Ker, IBk (h)orra (h)or, IBe hona hemen). Hara non datorren gure erregea. Ber Trat 69r. Hara zure eskriptura, oraiñ ziñasten nauzu. "Voilà" . Volt 227. Ezta hiri honetan obeki prestaturik hara nun den haragia hotza, eta berua arraña egosi eta errea. "Voilà" . Ib. 162. Haratago hara non den berze dohakabea. EZ Man I 102. Auxe bera gertatu zitzaion San Agustiñen argiari; ta ara nola. Bataiatu artean [...]. Lar SAgust 6. Alkekizun hau beren begietatik betiko kandu naiez ara bein egin zutena. Mb IArg II 312. Ara Jaunaen esklabea, Zeure berbeagaz batera nigan egin bedi. Oe 17. Ara ejenplotxo bat gauza aditzeko. Ni izanik [...]. AA III 591. Baña, ara zer diñoan: [...]. LoraS 72. Ara Buonaparteren / lenbiziko plana: / Españiako tropak / artu beregana. FrantzesB I 138. Ara, kristinaubak, gure projimua ameetako neurrija. fB Ic I 89. Eta oraindik, Maisu guztien gañeko Irakasle andi onek begiramen geiago ere izan zeban Gipuzkoarentzako. Ara nola eta zeren bidez. Izt C 35. Hauxe da, dio, mundua / Ederra eta hedatua! / Huna Larhun, hara Haia, / Sator-la hasi guzia / Badiduritzo mendia. Gy 27 (55 harat). Andik bi urtera Faraonek berak izan zuen amets bat, iñork ezin asmatu zuena, [...]. Ara ametsa. Lotan ikusi zituen zazpi bei gizen-gizen [...]. Lard 53. Hara, hara non diren. Hb Esk 59. Eskal-herriko gisu-labe zilhoek iduri dute Moisen mendean eginak. Luphean zilho bat nolazpait egin, aintzindegi bat eman, eta hara gisu-labea. Dv Lab 188. Hara ikhazketariek duten girua; / Bonetaren kaskoan xuxen zilua, / Phuntuz bildua. 'Voilà des charbonniers les splendeurs' . ChantP 94. Hara Aita Saindua Jesusen ordaina, / Aphez Soberanoa, artzainen artzaina / Jaundoni Petiriren ondoko zuzena. Zby RIEV 1908, 602. Ogei ta lau bertsokin / ara errematia, / agur aizke aizkenian / Ama maitia. PE 117. Azkenean, horra non mariñel batek masta-haga baten puntatik egiten duen oihu: Lurra, hara lurra! HU Aurp 51. Hara beraz nor, edo hobeki errateko, zer izan diren betidanik haren egiazko etsaiak. Ib. 113. Zergatik diozu ori? --Ara zergatik. Oraintxe iru urte [...]. Urruz Urz 67.
( s. XX) Bozkariozko oihu batzu gaitzak aditzen ditut ene gibelean, [...]: Hara, hara Loiola! Hara komentua! Berehala han gira! JE Ber 53. Bai, jauna; sutzen naizenian orain bezela, gizona anketatik artu eta paretari jo azitzen diyot. Ara nola! --Eeeeee! Iraola 81. Ara Joxe kopeta zilatua. TP Kattalin 197. Ara non dagon. Lek EunD 29. Eta hara nun heldu den heldu / Amestu dugun haur hura. Iratz 170. Ara sermolaria etxean! Garizuman al gera? NEtx Antz 122. Ara, denpora asko eztala, zer pasau zan bertan Plaentxian. SM Zirik 67. Bañan egun etan il zen bera. Ara nola. Auspoa 77-78, 36. Ara nola nere biotzeko zauri sakonak / agertzen dizun argi eta garbi / pozik natzaizula eskeintzen zital orri. Berron Kijote 157. Gero lurretik baldin badugu / begiratzen zeruari, / hara izarra, Jaunak emana / gu gizonaren gidari! Xa Odol 339. Han ene buruari behatuz, / hara zer ikusi dutan. Ib. 265. Ara batzuek, iñork nai balu / irakurri edo entzun. MMant 85. Eta ara zelan, irurogei urte geruago, gizon aren burutapenak agiri ontan. Gerrika 40. Hara nola mintzo zitzaidan anai Mathieu. Larre ArtzainE 253. Hizkuntza ere bere gisakoa dute euskaldun hauek. Hara zenbait ale, hitzez hitz jasoak: [...]. MIH 311. Ez dugu horrenbestez esan nahi berarekin bat gatozenik. Hara zergatik. Ib. 321.

v. tbn. LE Matr2 87. Dh 154. Gco I 410. JJMg BasEsc 50. It Dial 103. Bil 172. Arr GB 55. Apaol 26. AB AmaE 279. Sor Bar 23. Arb Igand 158. Ag Serm 106. ForuAB 93. A Ardi 67. Kk Ab I 110. Ill Pill 24. GMant Goi 18. Inza Azalp 15. Anab Usauri 76. Otx 67. Tx B II 106. Alz Ram 42. ABar Goi 23. TAg Uzt 296. Iratz 191. EA OlBe 63. Zait Sof 186. JAIraz Bizia 72. Munita 41. Erkiag Arran 142. Gand Elorri 63. MAtx Gazt 62. Ugalde Iltz 66. JEtchep 84. Vill Jaink 20. Salav 61. Etxba Ibilt 472. Uzt Noiz 71. Etxabu Kontu 36.
azpiadiera-2.1
Orok egin baginu aldi bat, gobernamendu tzar huni bizkar hezurraren hausteko, ez ginintazke giren heinean. Hara besoa ezetz. HU Zez 138.
azpiadiera-2.2
(Seguido de oración subordinada con bait- ).
Hara nola baitira / gau eta eguna, / anitz diferentzia / ikusten duguna; / nahi balin baduzu / unione huna, / nor berak xerka beza / aldeko laguna. Bordel 125.
azpiadiera-2.3
(Con oración completiva).
Jamatit, behako beltz, behako zabala, / Jainko Jaunaren maitez, hara guk bezala / Belokek lur huni gaur josi zarela. Iratz 173.
azpiadiera-2.3.1
( hara non ).
[Euskal Herriko gazte maiteak] Jaunak barnea egin dautzute itsas-mendi hauk bezala / Eta hara nun mundu guzian deus zuetaz gai ez dela. Iratz 178.
azpiadiera-2.4
(Sin complemento, introduciendo una oración o narración; algunos ejs. dudosos de este apartado (Mocoroa, Alzaga, Enbeita...) podrían tbn. corresponder a la acepción (4) ).
Beraz baldin nehork erran badiezazue, Hará, desertuan da, etzaiteztela ilkhi, Hará, ganbratxoetan da, eztezazuela sinhets. "Voici" . Mt 24, 26 (He huna non den desertuan, TB huna, desertuan da, Dv hara non den mortuan). Baina ethorririk zenbeitek erran ziezén, Hará, presoindegian ezarri zintuzten gizonak tenplean dirade, eta irakasten dute populua. "Voilà" . Act 5, 25 (TB horra). Erranagatik hara hura puta da eta hala izan kauturo, eta erraiten derauezunek ere iakin, ezta bekhatu: baina gezurraren gainen hala nihor desfamatzea mortal da. Harb 173. --Aita: zer erremedio da ori? Ara: zoaz ariñ sulla edo erradara ta laster txarrotik aoa bete ur garbi arrezazu. Cb Eg III 371. Zorionekoak ondo irauten dabenak! Bai, ze bestela, zer jazoko da zuekaz? Ara: ikusirik kolejio onetako guardiana batek, beinbere fruturik ez ekarrela len esan dodan almendro eroak, [...] agindu eban, jo sustraiti ta bota egieela surtara. LoraS 12. Zer dute bada? --Ara: Bagijuazen bidean ta Albisturko gañera iritxi geradenerako asi zait zure aita, esanaz: [...]. Moc Damu 15. Eta zure andregaiak izango du izen bat oso moñoñua; ara: Mikela Antoni ero, Joxepa Iñaxi ero, Manuela Jaxinta ero. Alz STFer 117. Ene irakurliak, azaldu gura dautzubet nire baserriko ekandutxu bat, ara: Or duaz estartea gora mutil koskor batzuk [...]. Kk Ab I 60 (v. tbn. II 106). Suizkilluakaz alkar ilteko? / Ez, olakorik ez! Ara: / Gure izkilluak izango dira / Kurutzia ta Euzkera. Enb 96.
azpiadiera-2.4.1
(Con part.).
Edaririk onena / degu ur garbia, / jakiñ nai badu iñork / ara ageria: / au da Ganbelu Jaunen / etxe zar-berria, / ardoak eraman ta / urak ekarria. Urruz Urz 21. Nagusi jauna, / ara bukatu kantuak, / berri on bana beza, / gure Jaungoikuak. Ib. 45. Ara mozkorran kontuk / esan nik itz biyan, / eranak guretzako / zer gauz dakarzkiyan. JanEd II 120. Beragatikan amabi bertso / ara Manuelek jarri. Tx B I 64. Ara gaztearen barnean burruka sortu. "He aquí como brota en el interior del joven, la lucha" . Aitzol ( in Laux BBa VI ). Asto oneri belarrijak ebagi biar dautsadaz, geuri entzuten diñardulako. Eta au esanik, ba-dua eta ara astuari belarrijak ebagi. Otx 175. Baña bazkaltzeko zer daukodan jakin artian estu ta artega zakustaz, eta ara esan: basoko lau bedartxu daukodaz egosten lapikotxu onetan. Ib. 110. Ara, aurkez-aurkez jarri bi odei / Berindik Artxuetara! Or Eus 259. Begipeko irriño biguñakin artu zun mutillaren agurra. Eiztari ikasiarentzat igarbide zeatza zan neskaren begietako irriñoa. Ara gazteluaren ormak arin zirrikatu ta zartatu. TAg Uzt 57. Ara itz gutxietan nere lotsa ta nere okerra erakutsi. JAIraz Bizia 60. Ta ara aukera ederra etorri nere pentsamentuak aitortzeko. TxGarm BordaB 12.
azpiadiera-2.4.2
(Con rad.).
Donostitik eriosuar / prantzes erbestear / trintxeratan zear; / ta ara, garaipenez Ondarrabian sar! SMitx Aranz 213.
azpiadiera-2.4.3
( hara non ).
Kendu zigon bizia [...]; ta ara non bereala Israel guzian eleak eta beleak banatu ziran. Lar SermAzc 55. Bi artzai gazte zebiltzan Jaizkibelgo mendian euren ardiai kontu artzen, eta ara nun biak batean ekusten dute oi ez bezelako argi eder bat, orain elizatxoa dagoan lekuan. Zab Gabon 90. Zergatikoa iakin nairik, ara sartu zan, eta aizkorari begira zegon. Ara non, igorri aiek, bakarrik atzematen dute, aizkora eskuan, aren otsak erakarri baitzitun. Atzi ta eraman zuten. Or Aitork 141. Auek esanez negar zeridan biotz-erdiratze samiñez, eta ara non, auzo-etxetik lelo bat dut entzuten bein eta berriz, ez dakit mutiko ala neskatorena. Ib. 207.
azpiadiera-2.5
(Sin que lleve complementos ni introduzca una oración).
-- Ezetz leoi-itxura artu? katuak duendeari, gogotik adarra jo bear eutsola-ta. --Artuko etxoat ba! Ara...--. Ta ikaragarrizko leoi baten irudia artu eban duendeak. Bilbao IpuiB 197.
azpiadiera-2.5.1
--Ai Ama! Biotza lertu bear zait! Kupitu bedi nizaz! --Ni kupitu, ta i? --Laztan bat, amatxo. --Bat ez, bi, lau, zortzi. Ara, ara, ta ara. Baño... ezkonduko aiz, ezta? Ag G 272.
sense-3
3. (V, G, L-sar, BN-baig, R; PMuj) Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 156; ZestErret.
(Interj. para expresar asombro, sorpresa o para avisar a alguien de algo). "(V, G, R), hara (L-sar, BN-baig), interj., mira!" A. " Ara! ¡caramba!, ¡cáspita!, ¡caracoles!; ara! ¡cómo! (interj. de sorpresa): ara! zu al ziñan?, ¡cómo! ¿era usted?" PMuj. " Ara! (G), ¡mira!, ¡atiende!; ara an!, ara! ¡he allí!; ara nun diran! ¡he allí, allí están!" Ib. "Expresión de extrañeza. Ara! Ori be bajuau " Elexp Berg. "Ara, ara! (V-gip, G-azp)" Gte Erd 156 (junto a behatzak horri, ikusi!, arrapatzak! etc., de otras zonas). Cf. VocNav: "Ará ará. Exclamación de asombro que usan en Sada de Sangüesa". Tr. Documentado sólo en autores meridionales.
Egingo neukezu tema edozein gauza, Jangoikuaren gauzeetan zu ta ni baño jakitunago dala. --Ara ezdakijala Aita geuria bere? --Ara zu baño geijago dala? Mg PAb 154 (A traduce: "¡mira! ¿a que no sabe ni el Padre nuestro? ¡mira! ¿a que es más que V.?"). Anaia au, besteak urrutitik ikusi zutenean, beetaronz zijoakiela, elkarri esan zioten; ara, ametslaria badator. Lard 49. Ara...! Agura zar bat miñduta! / Guri uluka: Erdue gazte ta zarrak, / Dandanak artzera armak. AB AmaE 371. Ara, ara, nor agertzen da emen? Sor Bar 27. Ura ikusirik, ala diyo aurreko mutil koskor batek: Ara, ama! aurreko Txoko andre jantziyan dabil. Baliteke; nola errejidore egin duten erotu egingo zan. Iraola 24. --Bestela zer? --Zer? Jendearen deadarrak. ---Eta zezenaren adarrak? Ara, ara, arrapatu du gizajoa. Garraxika dijoa. Urruz Urz 135. Ara, ara, igo da pikadoria. Polliki ari da. Mutillak! Ori indarra! Makilla batekin zezenari atzera eragin. Ib. 136. Ara, ara, begira. --Zer da? --Ez dezu Trapu ikusten? Bi banderillak zezenari jarri bearrean, bat jarri dio. Ib. 139.
( s. XX) Zelaiko gizonak arritzearren, belaun gañean ara! ara! aaara!! burni lodia oker oker egiten du. Ag EEs 1917, 210. Ara! emen degu nagusie. Ate-joka aritu nauzu etxeen. Lek EunD 29. Ontan, biek leiaka ta kaia gora zoazila ikusita, arrantzaleak esan zun goratik. Ara, ara! Ederki, andereño! Laister gure Extebe arrantzale yaioa diñagu. Emen zekarren aingireen erregiña. Or Mi 106. Ara! Zikindu naun! Ai nere oñetako erosi-berriak! TAg Uzt 31. Ara! Ementxe datortz. Jesus, ene! Ib. 156. Mumua dator... Ara! Joan ortik! Utikan! Ez urbil geigo! EA OlBe 30. Ara! Kukulutik zerbait jalki zaio. Zer ote da? Or Poem 521. Hara! maite hura maitez, nigar-kantuz nauzula: / Zure ta nere bihotza pil pil berak dabila. Iratz 154. Hara! Hara! hantxe dira!-- . Haur batek oihu hori egin orduko, horra jendea oro begi urez-bertzaldera. Lf Murtuts 20. Aitonak bere burua bueltatu ta esan zuan: Ara, emen zetorrek mutilla! Ugalde Iltz 39. Lau bider gutxienez joan zan sukaldera, osabek ematen zizkioten diruak neskei erakustera. Osaba batek hogerleko bat eman eta Hara! hara! hogerleko bat! esan zien lehenbizikoan. Laster beste hogerleko bat eman ziotela ta zeukan guztia erakutsirik Hara! hamahiru peseta! erran zien. Osk Kurl 59. Ara! baso artan norbait agiri da... Ia zertan ari dan. NEtx LBB 164. Amar erraldoiren aurka burrukan egin zuala. [...] --Ara, ara, --esan zuan apaizak--, erraldoiak al dira jokoan? "¡Ta, ta! dijo el cura" . Berron Kijote 73. Ara! Ara! --salta zan Iñoxentxio--. Orain ere nik kulpak? JAzpiroz 111. Ara, ara! Uso urdiñak ere badijoaz. Zendoia 194.

v. tbn. Altuna 79. Alz Ram 113. Zait Sof 108.
azpiadiera-3.1
Emakumeak il-obitik atera ta bazioazen lasterka ikasleai berri-ematera. Baña ara! Yesus bidera atera zitzaien ta esan zien: [...]. Ir YKBiz 523.
azpiadiera-3.2
(Como expresión de aprobación, agrado, satisfacción).
Ni ere Goierritarra nazu bada. (Ixilunea). Goierri, Goierritik geiena atsegin zaidana da, zera, sagarra loretan ta, Lierniko elizatxo gain ura. Tokiaren polita! Ara! Lierniko Ama Birjiña. Lenago urtero-urtero ikustaldi bat egitera joaten nintzan, Seguratik barrena oñez. Orain ezin ibili naiz D. Martin. Lab EEguna 73.
sense-4
4. (Como expresión expletiva, en una conversación, a modo de llamada a la atención del que escucha). Mira(d), verás, veréis. Tr. Documentado en autores meridionales y en J. Etchepare de Jatsu.
El akio, hitzontzia, beargai txar diokan horri, ta ara ni itxekiko natxeok prestuagoari. Lar Cor 300. Ta asi zen esaten begira zegozkanei: ara, ekusten ditut zabaldu-idikiak zeru guziak eta Jesus [...]. Mb IArg I 116. Etxatzu ixilduko jazo jakon guztia bere soñuban esan baga. Ara,... badarraijo. Dino bada. Mg PAb 63. Ara, esazu beti egija, eskatu egizu ondo dana, eta ikusiko dozu zelan gustijak juango dirian zugana. Astar II 170. Ara, Jauna, nik berorri diodana da eze, ez dirala [...]. Aran SIgn 61. --Ama, zertako izango ditut? ...ara, esango det ba: ditut pobre atondora datozenai emateko len-bai-len. Bv AsL 38. Ara, aita eztabill ondo, oian gelditu da gaur. Ag AL 75.
( s. XX) Ara, jauna, ni txalupako patroia naz da [...]. Ag Kr 219. Ara, Jose: nik eztiat nai etxean gaztien arteko kiñurik. Ag G 147. --Eta nola il zenduen? --Nola? Ara, eldu onla eta. --Gizona! Zaude geldirik! Iraola 80. Ara, erantzun zion: bide-ertzean dauden arbola guziak [...]. Or SCruz 138. Ara,( sakeletik ingitxo bat ateriaz), gaur itzalditxo bat [...] egin bear det ta emen ixkribituta daukat. Lab EEguna 102. Zer derizkiodan? Ara! Berrogei ogerleko jokatu dizkit oraingoz zuen alde. TAg Uzt 218. Ez al dakizue, ba, zer darabilkidan? Ara! Zearo aberastu nauk eta [...]. Ib. 239. Ara! ixilik ezpazaude, eztakit zer egingo dizudan. NEtx Antz 37. Ara mutillak! Ezpai oietatik ez degu beñere ezer onik ekarri. Ib. 45. Hara, hori dut maite, bere gogoaren garbiki agertzea ahalgerik gabe. JEtchep 93. Aitortzen dut bide makurrean girela, erran zuen axurantak. Hara oixtian erran dautazularik ezker zela, zure hitza atxiki behar zinuen eta ez berehala amor eman. Bainan ez nintzan segur zinez handik ethorriak ginela. Ib. 96. Ara, esango dizut egia. Ega-ontzi berbera zan. Anab Aprika 103. Ara Santxo, auxe jakinerazi nai dizut: esku-tresnekin egindako zauriek [...] ez dute lotsaizunik ematen. Berron Kijote 169. Baiña, ara, entzun erne, bi gudaloste oietan datozen zaldunik ospetsuenen berri eman nai dizut-eta. Ib. 196. Alaxe derizkiot nik ere, --Bibaldok erantzun--; eta ara, ez egun bateko galtzea ez, baita lau egunekoa ere egingo nuke auxe ikuste-alde. Ib. 142. Ez dut olakorik berriz egingo, nere nagusi! Jainkoaren Pasioagatik, ez dudala berriz egingo; itz ematen dizut, ara, artaldearen ardura geiago izango dudala emendik aurrerakoan. Ib. 58. --Egia esan, ara, --apaizak--, aitaren onak ez dio balioko semeari. "--Pues, en verdad --dijo el Cura--" . Ib. 76. Nik baiño min geiago artu zuan arek. Txerri-pazia petrolio-potoa zan, ara. JAzpiroz 122.

v. tbn. Sor Bar 23. AB AmaE 227. A BGuzur 121. Echta Jos 132. Urruz Urz 63. ArgiDL 79. Muj PAm 71. Altuna 111. Jaukol Biozk 37. Kk Ab II 136. Otx 15. Alz Ram 41. Ldi IL 110. SMitx Aranz 196. Bilbao IpuiB 29. Akes Ipiñ 35. JAIraz Bizia 116. Erkiag Arran 192. SM Zirik 21. Ugalde Iltz 60. Ibiñ Virgil 31.
azpiadiera-4.1
(Reforzado con eta ).
Joan, erakutsi bada erri guztiei, nik zuei agindutako guztia betetzen erakutsiz. Eta ara, ni zuekin naiz egun guztietan, lurraren bukaeraraño. Inza Azalp 19.
azpiadiera-4.1.1
(Empleado en narración).
Erregearen itz ok entzunik, Magoak yoan ziran. Eta ara, Eguzki-aldean ikusi izan zuten izarra aurrean zoakien, ta aurra zegon tokira iritxi zanean gelditu zan. Ir YKBiz 25. Lebik oturuntza aundia apaindu zion bere etxean. Eta ara, Yesus aren etxean maiera eseririk zegola, zergari ta pekatari asko ere etorri ziran. Ib. 92 (v. tbn. 95, 543...). Yerikora sartzean itsu bat sendatzen. Eta ara, Yerikora urbiltzean, itsu bat bide-bazterrean eseri-ta eskean ari zan. Ib. 365. Astearen lenengo egun goizean piztu zan Yesus. Eta ara! lur-ikara gaitza egin zan. Ib. 516. Orduantxe bota zion sugur-motzak exerita zijoan guardiazibillari alako begiratu izugarri bat. Eta ara, galtzairuzko begi txorrotx aiek ere berari begira zeuden. Ugalde Iltz 33. Eta ara, iñori bere asmorik agertu gabe, eta iñork ikusteke, goiz batean [...] saiets-atetik kanpora irten zuan. "Y así, sin dar parte a persona alguna de su intención" . Berron Kijote 41.
azpiadiera-4.2
Bi neska gazte zeuden, ara, etxeko atean, "aitzakitarako" esan oi zaien oietakoak. "Estaban acaso a la puerta dos mujeres mozas" . Berron Kijote 45.
sense-5
5. (Empleado como adjetivo demostrativo de 3.er grado). "Por etxe onetan, en esta casa, se oye emen etxeon, y en Guernika sin el demostrativo o: emen etxean; por zubi orretatik, desde ese puente, ortik zubitik; por kale atara, a aquella calle, ara kalera " A Morf 652 bis.
Ta urruti xamarrera Poli oarturik asi zaio ara aldera. Pixka bateko an zan. Anab Poli 36.
azpisarrera-1
HAN HARA, HANDIK HARA, HEMEN HARA, HEMENDIK HARA, HOR HARA, HOR HARAT (...). v. han, hemen, hor...
azpisarrera-2
HARA HAN (Lar, Añ, Dv, H). He allí; (más) allá, allá a lo lejos. "He allí, ara an" Lar y Añ. "Míralos, ikutsuz, ara an" Añ. "Hara-handik ethorri da, il est venu de là-bas. [...] Zaude hara-han, restez là-bas, restez au loin, n'approchez pas" Dv. "Là, là-bas, loin, dans le lointain. Hara han ageri da mendiaren erpiña, là-bas, dans le lointain paraît le sommet de la montagne. [...] Hara han non dagon, le voilà qui est là-bas loin" H. Cf. IC I 569: "A este solar de Arançibia se llamó en su tiempo antiguo Ara An Zubia [...] 'veis allí la puente'".
Eta eztute erranen, Huná hemen, edo, hará han: ezen huná, Iainkoaren resumá barnean duzue. Lc 17, 21 (Ir YKBiz 338 ona emen edo ara an dago; He horra non). Hantxe gero mendekoso eta herraz betheak, / Berze partean ohoñak, hara han hilltzailleak. EZ Man I 92. Marbola bat hemen, bideante bat han, / gero haritz bat hara han. Gy 230. Odol zaflak hemen, hara-han hezurrak, [...] huna-hemen larru-puskak. Ib. 176. Hitz horiek erratean / ikhusten ditu hara-han / artzaiñ batzu. Ib. 240. Gaitza etzen hunen trenpua. / Balio zuena, dio, horren gatik / deitzea ni hara-handik? Ib. 260. Konta itzazu, azkenik, Jesukristoren denboratik onuntz kondenatu diran animak. Ara an Ebanjelioari gerra bizia egin diotenak. Arr May 55. Izarraturik gabak urriñetatik diñost, / "Ara an zure Jauna, an ezkutau jatzu". AB AmaE 433. Mundu danari beatz onekin / zatzaiodan erakutsi, / oiuz esanaz ara an! Txurruka, / non jarri dedan ikusi. Ib. 105. Eutso koroi au eta palma bat andia, / ara an goian daukak jarteko aulkia. Ib. 321. Laborantzari ihesi / hanbat seme alaba, / Ai! ondikotz, baitoazi / toki arrotzetara; / alhorrak larre'ta sasi / hara han daiten bara. Zby RIEV 1909, 109.
( s. XX) Emazue zuen burua hara-han, gure herritar, gure aneia batzu dagozin bezen urrun. Eskual 6-11-1908 (ap. DRA ). Naikua da. Gañerakua ara an. --Nun? --Lurrean. Urruz Zer 137. Ara an silla. --Errepente; orlako gauzik attu' re... (Exertzen da). Alz Bern 58s. Goldea kidarretik / --akullu antzera-- / zuzen artuta dio: / --Ara an baserria... Or Eus 35. Hara han zure urratsa, zure hasperen luzea. / Ai! hor zaitut hor, Maitea, errauts oinazez betea. Iratz 175. Joan naiz bidez, joan naiz mendiz: ea nun kausi argia / Joan naiz eta hara tanpez, hara han... zeru-mendia! Ib. 97. Zu ere hil zaitezenean / nire gaurko bidetik zatozenean, / ez ikutu nire gorputz morea / zerurantz begiralea. / Entzuidazu barnean, / --sasipeko iturri hara-handik etorri-- / heriotzaren poema beltza / tantonka ixilki. Azurm HitzB 57.

v. tbn. Hb Esk 61. Jaukol Biozk 47.
azpisarrerakoSense-2.1
Bainan hara hantxe yaun bat, gure aitzinean. Egiozu niri bezala, eta saristatuko zaitu hobeki. Hb Egia 25. Egun hunat ihizira / prisa-prisan heldu gira. / Hara hantxetan basa-urdiak... / Orai hurbilduak gira! Etcham 244. Hortaz nintzan beldur. Eta hara hantxet bi argi hori, elgarretarik ez urrun. JEtchep 37.
azpisarrera-3
HARA HANTXE.
He allí.
Bainan hara hantxe yaun bat, gure aitzinean. Egiozu niri bezala, eta saristatuko zaitu hobeki. Hb Egia 25. Hortaz nintzan beldur. Eta hara hantxet bi argi hori, elgarretarik ez urrun. JEtchep 37.
azpisarrera-4
HARA HANTXETAN.
He allí.
Egun hunat ihizira / prisa-prisan heldu gira. / Hara hantxetan basa-urdiak... / Orai hurbilduak gira! Etcham 244.
azpisarrera-5
HARA HARAT. "Hara-harat, vers là, vers là-bas. [...] Zoazi hara-harat, allez là-bas" Dv (s.v. huna-hunat). "Igorrazu hara-harat, envoyez-le au diable, envoyez-le promener" Ib.
Eta nehork ez daki xuxen beharrez ala trufaz pasatu zenetz, ez-eta haren mokanesa zutenetz han urrun ikusi haurrak "hara, hara" oihu egin zuenean. Lf Murtuts 21.
azpisarrera-6
HARA BADA.
azpisarrerakoSense-6.1
a) (araba V-gip) .
(Complementado por un sintama nominal o frase interrogativa indirecta). He ahí pues. " Preguntau dostasunez, araba ze esan nai notsun aspaldittik " Elexp Berg.
Baña arrazoiakin baño, ejenploarekin Dotrina au zure buruan obeto sartuko da. Ara bada. Ama Santa Monica gozoaren ejenplo txit eder, San Agustin nere Santuak kontatzen duena. Cb Eg III 371. Ara bada zer esaten dizun Espiritu Santuak. Mg CC 110. Ara bada artu bear dituzun erremedioak. AA III 601. Ara bada Eskritura Santaan daukazuna. JJMg BasEsc 175. Ara bada zelan dan eta zelan atera biar dozuben. Astar II 53. Ara bada zer gertatu zen. Zab Gabon 99. Ara bada non eta zelan erabagi. AB AmaE 279. Ara ba oraiño etxera berriz / eraman duten propiña. EusJok 123. Ara bada kristau guziok aittortzen dugun egi pozkarri au. Inza Azalp 112. Ara, ba, nik sasoia nuanean, Urteberri eguna. JAzpiroz 73.
azpiadiera-1.1
(Seguido de oración).
Non edo zertan dagoen ezagutzen ote dezu? Ara bada ikusi ezazu. Cb EBO 39. Orai zuek esango dezue, zer apetek edo eroaldik eman didan onetarako? Ara bada, adi ezazue. GavS 5. Ezauturik egija au Apostolubak esan eutseen euren Maesubari: Jauna irakatsi begigu orazinoe egiten; eta [...] Jaunak eranzun eutsen: ara bada; modu onetan zeuben orazinoe, edo eskabidia egin eikezube: [...]. Astar II 249. Zergatik zeritzube au jazo oi dala? Ara bada. Ezta au [...]. Ib. 50. Guzien aurrean erantzun zioten, gauza isill asmakai hura esan zezala. Ara, bada, Sansonek esan zien: Jaleagandik janaria irten zan, eta sendoagandik gozoa: asma ezazute. Lard 141.
azpiadiera-1.2
(Seguido de part.).
Ara bada nere ustean arkiturik Guadalupe itz erbesteko onen aztarrena. Itz onek ez dauka zer ikusi ez gazteluarekin, ez euskerarekin. Zab Gabon 92. Ara bada kontatu berorri ainbeste gustatzen zaion eperran kontua. Atsegin artu zuten iru eiztari aiek Txominen gertaera onekin. Ib. 70.
azpisarrerakoSense-6.2
b) (Como expresión expletiva, a modo de llamada a la atención del que escucha). "Pues. Ara, ba, esango detsut zer izan zan gure artian. Pues te diré lo que hubo entre nosotros" Etxba Eib.
Hara bada, begira zaitezte abarizia guzietarik, zeren eta zer nahi abundanzian izan dadin gizon bat, ez baidatza haren bizia ontasunezko frankian. He Lc 12, 15. Uste dut zure zuzenak / Ikhusirik gure obenak, / Zigorrada hau duela / Erauntsi gure gaiñera. / Ara bada, gure artean obendunena dena / Bekio ofrei zeruaren kolerari biktima. Gy 158. Eta erantzun eutsan bere seme Jesusek: Ara bada, Ama, zure eskarijak gaitik emoten deutsadaz beste ogeta amar egun ondu dedin. Ur MarIl 31. Ara ba, berrogei ta amarri galdetzen badiyo, berrogei ta amarrak bakoitzak bere gisa esango diyo. Sor Bar 29 (65 ara bada ). Ara ba, iarraitu eban morroiak, nik ezneban uste [...]. Ag AL 62 (20 ara bada ). Ara ba, lenagoko baten, nasatik gora netorrela [...]. Ag Kr 34. A bai! Ara ba, Jose, nik nai nian, baño ezin diteke. Ag G 275. Azkeneko begiraldia eman dio goitik-bera; alderdi guztiak dittu guztiz egokiak, naiz begiak, naiz belarriak, naiz mingaña, naiz eskuak, baño uts bat aundia dauka; bizirik balego! Ara ba; bizia ematera dijoa Jauna, ta ez nolanaiko bizia. Inza Azalp 45. Ara ba jauna, ba... Kk Ab II 22. Ara bada, orainguan kraxkatu're gabe, orra oxo-oxorik laga. Alz Bern 49. Ara ba, ziñez yakizu! Eguzkiak, bere ostera laisterrean [...]. Zait Sof 191. Ara ba, lagun moduan esango deuat. SM Zirik 35. Aita, ara ba... zera... Lasueneko Txaro det nere biotzaren jabe. NEtx LBB 124 ( Antz 113 ara bada ). Ara ba, gauzak diran bezela. Emen etorri nauk. Ib. 180. Ara ba, gauzak diran bezela. Emen etorri nauk. Ib. 80. Ara bada Santxo, isildu zaite mesedez. Berron Kijote 217 (174 ara-ba ).
v. tbn. Zab Gabon 70. Or Tormes 7. Ara ba: Echta Jos 76. Urruz Zer 124. Jaukol Biozk 11. Otx 78. Bilbao IpuiB 126. JAIraz Bizia 50. Salav 58.
azpiadiera-2.1
( hara bada eta ).
Ara bada-ta, onela asten zan bigarren atala, itzulpenari jarraitu ezkero: [...]. " En fin, su segunda parte [...] comenzaba desta manera" . Berron Kijote 112. " Es pues el caso que el estómago del pobre Sancho..." . Ara bada-ta, Santxo gizajoaren urdailla ez zan noski bere nagusiarena bezaiñ fiña, ta an asi zan goranaietan. Ib. 189.
azpiadiera-2.2
Ezta gelditzen xokorik / Erabilli ez dutenik. / Landak ere, hara bada, / Doblea eman zuen uzta. Gy 44.
azpisarrera-7
HARA BADA HEMEN.
He aquí.
Ara bada emen, Yauna, den bekataririk okerrena. EL2 165 (v. tbn. LoraS 48 ara bada emen ). Ongi izango da adieraztea ber-bertatik irakurleai urtez-urte Santuaren bizitzako gertaldirik bikañenak. Ara bada emen: [...]. Aran SIgn III. Ara ba emen kamioi berria ik estrañatu bear dekana. Salav 59.
azpisarrera-8
HARA BAI.
Don Kijotek aundiki-antzean, astiro, erantzun: --Ara bai, andere ederrok, benetan gogo onez egingo dut eskatzen didazutena. "Por cierto, fermosas señoras" . Berron Kijote 113. Arako eskeintza aiek egin zituanak, esan zion: --Ara bai Antonio, pixkat kantatzeko mesedea egin bear diguzu. "De esta manera, Antonio, bien podrás hacernos placer" . Ib. 126.
azpisarrerakoSense-8.1
(Con eta ).
Baiña, ara bai ta, usterik gutxienean, non agertzen dan bein batean Martzela maiñontzi ura artzai egiñik. "Hételo aquí [...] que remanece un día la melindrosa Marcela hecha pastora" . Berron Kijote 138. Ara bai ta egia esan, kapitanak agindurikoa egiten duan soldaduak, ez du gutxiago egiten kapitanak berak baiño. "Porque, si va a decir verdad, no hace menos el soldado [...]" . Ib. 145.
azpisarrera-9
HARA BAINA. "Ara baña! Expresión adv. enfática. !Pero¡ Ara baña, bigarrenian be ixa jausi ziñan! !Pero vamos! !Por segunda vez casi te caes¡" Etxba Eib.
azpisarrera-10
HARA BERRIZ (Como expresión de rechazo o extrañeza).
Ara berriz ateraldia! Eztezula nai, Santos, eztei-aparian ollorik jartzia? --Eztedala nai, Premiña, ez; eta milla bider ez. --Orixe kontu polita degu alajaiñetan. Noizko dira ba olloak? Urruz Zer 69. --Ezetz asmatu norena dezun, Pako? --Al dakit! Nundik dator? [...] Montevideotik? Osaba Antonena ote da, ba? --Ez dezu asmatu, baiña zure odolekua dezu. --Ia, ia! Ara berriz! Nere amaren eskutitza Montevideotik? Amandre Joakiña il zanetik, ez nuan nere etxekoen berririk eta orain gutxien uste nuanaren eskutitz au erdi-erditik. Zer ote du? NEtx LBB 70. Ene! laiño beltz batek estali ditu. Gure zoria arriskuren baten aurrean degu. Zure irudipenak dira, Ana. Ara berriz argi ta izar biak. Ib. 51. Ara, berriz! Onek aterako zizkiguk eltzetik babak! TxGarm BordaB 113.
azpisarrera-11
HARA BERTAN (Interj. para expresar extrañeza).
-Badituzue zuek ere, neska batzuek alako gozabera dituzuenak. --Ara bertan! Zein, zein da neska ori? Baten batek itzala egiten al dizue? --Itzala? Ez gabiltz eguzki-gose. Ori mutillak esan bear dezue. NEtx LBB 146.
azpisarrera-12
HARA BESTEA, HARA BESTE... (Expresión de disgusto, desacuerto o reproche).
Abek txorakeriyak dabizkite beren euskerakiñ. Iñun egiten ez dan gauza. Ez Buenos Airesen. Ez Montevideon. --Ez ta Inglatierran ere. --Ez ta Txinan ere. Ara beste kaikuba. Alz STFer 131s. Aizak, Txerri? Tabernariya nola triste gelditu dan, bota akiyok bertso bat alegratu dedin. --Ara beste enplastua. Nai al dezu dantzan astia? --Tira, Txerri, tenta zak Manuelatxo. Iraola 60. Ai zer pariak muserako! --Ederrak. --Nor dute Juez? --Don Braulio. --Ara bestia! Urruz Zer 100. Amak esan dit oso arlote dagola erretrato au ta berria egiteko. --Ara bestea! Zer zeukak ba, erretrato onek? Auspoa 26, 105. --Nork arrapatu dion susmurrik ba al dezute? --Ara bestea!... Pirminek lapurtu omen zion! Loidi 82. --Eta, zer dio asto-kirten orrek? --[...] Egurmendi dala errudun... [...]. --Ara bestea berriz! Egurmendi!... Aitu al dezu Maritxu? Ib. 132. Yolanda: aundia izango litzake, gero, gu biok elkarrekin lotzea. Burugabekeri aundiagorik asmatu al diteke? --Ara bestea! Ezta eskutik elduta, aldare aurrera eraman banindu ere. NEtx LBB 150.
azpisarrera-13
HARA BIDE (El) camino hacia allá. Cf. HARAKO.
Gogor xamarrak dirala aitzen det / bada Amerika aldian, / laister jarriko zerala uste det / zedori ara bidian. EusJok II 139. Egun aretan eguzkitatik / iges egiterik an ez; / bestela ere, ara bidea / ordûn urratzea, nekez. "Y además les hubiera sido difícil abrirse paso" . Or Eus 306. Arkaitzak-zear ara bidea / urra zanetik onera, / zenbat gizaldi Aloñan-gora / Birjiñaren esanera! SMitx Aranz 40.
azpisarrera-14
HARA EDO HONA. Aquí o allá. Cf. HARA EDO HONA EGIN.
Jaun batek omen zuen / hartz eskolatu bat. / Halako hartz guti da / agertu mundurat. / Jaunak manatuz geroz / harat edo hunat, / Oro ziozkan hartzak / ekhartzen eskurat. Zby RIEV 1908, 765. Etxeko arazoak baño auzokoak ardura geiago emoten deutsen asko: Pelis joaten dala ara edo ona; Lontzek alako edo olako soñekoak darabiltzala. Echta Jos 62. Batzuetan, harat edo hunat, begi guziak itzultzen ziren, irri karkailla batentzat, garrasia batentzat, jokoan irabazdunen balentrientzat. Gero berriz pizutasun bera. JEtchep 103.
azpisarrera-15
HARA EDO HONA EGIN, HARA EDO HONA TRENKATU. Decidir(se), tomar una decisión. "Harat edo hunat (BN), resolverse" A. "Ara edo ona egizu (V), harat edo hunat (BN), decídase usted, litm., haga usted allá o acá" A EY III 274.
Egun batez bere buruari galdatzen dio ez othe litekenez ordu harat edo hunat egiteko. Ene baitan badire bi borondate; batak ongirat nerama, bertzeak gaizkirat. Laph 22 (Dv traduce: "de prendre une détermination"). Franzizkok ez dio ihardesten. Iñazio jeikitzen da, ganbaran egiten ditu zonbait urrhats; gero behatzen dio bere adixkide maiteari, zoinak iduri baitu harat edo hunat egiterat dohala. Ib. 131. Bainan dirua jokatua dutenek ez eta ere pilotarien aitek ez dute nahi geldi diten. Trenka bedi harat edo hunat! JE Bur 31.
azpisarrera-16
ARA HEMEN (Lar, Añ), HARAMEN (), AEMEN, AAMEN, AMEN (V-gip ap. Etxba Eib ). He aquí. "He, he aquí, ona emen, ara emen" Lar (tbn. an Añ). "Ve aquí, [...] aramen" Añ. "Amen nun izan zan beste denbora baten erri aundixa, he aquí dónde en otros tiempos fue una gran ciudad" Etxba Eib. Aunque Azkue dedujo de formas como amen y aor un morfema intensivo a- (v. "A prefijo" s.v. a en su diccionario), es perfectamente clara su evolución a partir de hara hemen y hara hor, a través de aramen y aror (cf. FLV 1979, 379-385). Tr. General en la tradición vizcaína; hay ejs. guipuzcoanos a partir de mediados del s. XIX. Además del más extendido ara emen, encontramos varias formas contractas: aramen en algún ej. de Micoleta y Añibarro, aamen en Azkue y EEs, aemen en Otxolua, y amen en T. Etxebarria.
-- Artean indazu espillua ta artaziak, dagida ondo imini bizarrau. --Aramen estutxea, non dago dustia orraziagaz. "Aquí está el estuche" . Mic 12v. --Zein xupoea? --Rasu puspuntadu duna. --Ara emen. "Hele aquí" . Ib. 12r. Ara emen non datorren ikuzlea. Ib. 12r. Ara emen neu guztiau Zeurea, artu nagizu, salba nagizu. Oe 143. --Ekartzu bada alkandoria. --Bai, ta ara emen prest presta. Mg PAb 117. Irakurten ezpadakizue bere, aramen oraziño egiteko modu eder erraz bat. LoraS 91. Aramen, bada, non opa dogun gure biotz eskertuak idoroten daben gitxitxoa. Ib. 4. Ara emen jarraitu biar dabeen exenpluba. JJMg BasEsc 223. Ara emen, zelan egiten dirian plazeetako piestaak. fB Olg 74. Ara emen, neure entzula onak, berba gitxitan aituten emonda mundubaren asieria. fB Ic I 19. Ara emen nun naguan zuben bitarteko eginik. Astar II 215. Ah zoroak betor / sagita-arkua. / Ara emen, ta esan, / zegaitik kordela / onen nasai daukan? Zav Fab, RIEV 1909, 36. Ara emen Yaunaren otseiña, egin bedi nigan zuk diñozun legez. EL2 243 ( EL1 231 aramen ). Ara emen Jaunaren esklabia. CatLlo 99. Berak moldatutako itz-neurtu askoren artean [...], ardoak gizonari ematen dion atsegintasunari dagokiona, zortzikoan jarria ara emen: [...]. Izt C 469. Eta esan zien: Ara emen gizona. Ecce homo esaten bazien bezala; Errege izan nai duela, zuek salatzen dezuten gizona, ara emen. Lard 455. Jauna, bi talentu eman ziñizkidan, eta ara emen, gañera beste bi irabazi ditudanakin. Ib. 434. O zu, zeruko Aita ongillea! ara emen ama bat negarrez. Arr GB 43. Ara emen artzaiak egin zuan konpesioa: [...]. Zab Gabon 73. Ara emen bertsoak / oraingo berriak, / [...] bidian kantatuaz / joateko jarriak, / Asteasun bizi izan zan / Pello Errotariak. PE 108 (v. tbn. SMitx Aranz 193). Zerbait artu bear dozu: ara emen erretilluan salda ederra. Ag AL 85.
( s. XX) Eregi eban jaubeak eskutitza, ta ara emen zer eukan barruan: [...]. Ag Kr 118. Ara emen korbatak, arkitu litezken ederrenak. Iraola 76 (cf. 105 Eup! Ara ni emen!). Gezurra? Ara emen bera; orretxek esan dit (Premiñengatik). Alz Bern 75. Amen ba, Batzorde onen deia. ForuAB 159 ( ib. 127 ara emen ). Ara emen Argiak argitaratu ditun iru liburu guztiz onuragarrik: [...]. ArgiDL 170. Ara emen biria, / ortik barrena jon ari! Tx B II 87. Aipatu ditugunaz gañera, ara emen egilleak argitaratu dituen beste idazti batzuen berri: [...]. JMB ELG 108. Ara emen, aurrez eta egaletik, nolakoa dirudin Montsouen billatu izan zan aldebiko esku-aizkora batek. Ib. 16 (pie de foto). Aemen gure aspaldiko Bertoldin jauna! "Ecco qua" . Otx 169 (v. tbn. 17). Auntzak kalterik egiten al die? Ara emen galdera bat asko esan nai duena. Munita 131. Amaitu dodan ezkero, ara emen, nakustazun moduan. Bilbao IpuiB 24. Fraiskuren ondamena / ara emen agertu: / adiskide faltsorik / laguntzat ez artu. And AUzta 149. Zer zan zuen izketa? --Ara emen galdera-modua! Iri esango diagu!... Gure kontuak guretzat. NEtx LBB 146. Ara emen, alde batera eiñda irurogei t'amabitatik, dozena bat ipuiñ. Etxba Ibilt 454. Izan zeikiran txarrena, amen nere gaiñ! Gorde gurarik, galdu zaittut, nere Maittia. Ib. 488s. Ara emen zer diñoan. Gerrika 265. Ezbear orien aurka zerbait egin nai duenak, ara emen errezeta. Ostolaiz 65.

v. tbn. Eusk 1976, 119. Goñi 33. Urruz Zer 138. JanEd II 16. Muj PAm 26. TAg Uzt 42. Etxabu Kontu 50. Aamen: A BeinB 41. EEs 1914, 86.
azpisarrerakoSense-16.1
" Hara hemen, emen, hementxe, voilà ici, ici tout près" H.
Hara hementxet kaseta katoliko batzu. Kurriaraziko ditutzue. JEtchep 108.
azpisarrerakoSense-16.2
Aquí, aquí mismo.
Agertu zan deabrua ta esan eutsan [...]: Aamen naukak, gudari elizgizondu orrek. Zetarako nok? A Ezale 1897, 5a.
azpisarrera-17
HARA HEMENTXE.
Aquí mismo.
--Baña nor da berau? Azalean ezetediño? --Aaamentxe dauko izena: E-u-s-k-a-l-z-a-l-e. Ezale 1898, 3a.
azpisarrera-18
HARA ETA HONA (V-arr, AN-gip (-onara) ap. Gte Erd 151; H), HARAT ETA HUNAT ( arat eta onat B, arata ta onata AN-5vill ap. Gte Erd 151). Aquí y allá; de aquí para allá; de un lado al otro. "Ara ta ona, vers là et ici" H. v. HARA-HONA.
Oraindik sendatu, ta ara ta onara joango zera. Cb Eg III 315. Manzeko jaun apezpikuaren etxe-gizona harat-eta-hunat zabilalarik selaru batean, erori zen selaru hartarik. Jnn SBi 108. Da bera geratu zan billoxik, eguzkittan, arriak jaurtiten ara ta ona, otzittu ezeittean. Echta Jos 59. Aritx eder baten kerizpean, egoan ara ta ona begira. Ib. 210. Ni naz jitana bat, ara ta ona, erririk-erri, emen lapurretan da bestean santarkeri asko egitten aspertu nintzana. Ib. 357. Ezkila bazabilan harat eta hunat, firrindilaka. Barb Sup 138. Asi zan orruka ta bitsa eriola [...] eskukadaka ta ostikadaka ara ta ona lurrean iraulten zala. Or Tormes 111. Eta ainbat lagun bialdu zittuzan ara ta ona, bazter eta zokondo guztijetan gure gixona billatu egijen. Otx 87. Ondo jan, ondo edan, ondo jantzi, ara ta ona ibilli. Eguzk GizAuz 147. Oiuka ta zantzoka zebiltzan danak ara ta onera uriño politean. TAg Uzt 226. Eta lur-ontziak ara ta onera erabiltzeko ez izan onak. JMB ELG 43. Errebelatua bezala, harat eta hunat ibili beharko duk bizi hizeno! Zerb IxtS 12. Semerik gabe, senar gabe, ara ta ona nabil, negar-malkoz blei-blei. Zait Sof 17. Kaleetan eta baserrietan ara ta ona ebiltzan arduradunak. Erkiag BatB 103. Gu gabiz bere gaiñian, zorion bila ara ta ona, / bata bestian atzian. BEnb NereA 89. Etengabe dabil ara ta onera bere txirrinka gaiñean. Vill Jaink 27. Buxtana harat eta hunat ari zaio. JEtchep 26. Bakharrik, gogoetatua, harat eta hunarat dabil. Larz Senper 18. Ara ta onera, onela ibilli bear al dek beti? Ataño TxanKan 142. Lagunen bat aurkitu nairik, ara eta ona, geratu be egin barik. Gerrika 210. Jainkoak daki noizkoak ziren ga1tzara horiek, orai ez baita gelditzen harri korkoila legundurik baizik, harat eta hunat orgek eta kabalek itzulikatuak. Larre ArtzainE 14.
v. tbn. Alt LB 48. Bilbao IpuiB 64. Etxabu Kontu 218. Onaind STeresa 44. Zendoia 70. Harat eta hunat: Mde Pr 91. Ara ta onera: Anab Poli 44. Ugalde Iltz 25. Albeniz 203.
azpisarrera-19
HARA ETA HONAKA. De aquí para allá. v. HARA ETA HONA, HARA-HONA, HARA-HONAKA.
Berriz ere ortik zear zabiltz yarei ara ta onaka, dirudinez. Zait Sof 25. Gogoak osteraka ibili-bearrez, ara ta onaka ibili zebiltzan izar-sail eta izarbel sorginak asmatu zituzten iakintzaleok. Zait Plat 71.
azpisarrera-20
HARA ETA HONAKO.
azpisarrerakoSense-20.1
a) (Adnom.). Errante, que va de aquí para allá.
Dezu ala ere aldi gozagarria / ara ta onako bizitza ibiltaria. / Berriz ni atsekabez, / burni artean naukatela beldurrez. Mg ( in VMg 105 (Zav Fab RIEV 1907, 543 ara ta onako eure bizitzea ) ).
azpisarrerakoSense-20.2
b) (Sust. pl.). "Arata onakoak (V-oroz), casamiento doble, de hermanos con hermanas" A.
azpisarrera-21
HARAGO (V-arr ap. Gte Erd 149), HARATAGO (S ap. Lrq; Ht VocGr 330 y 351, Dv, H) (Forma de comparativo (suf. -ago) de hara). Más allá. "Delà, au delà" Ht VocGr 330. "Plus loin, au delà" Dv. "Etxetik haratago, plus loin de l'autre côté de la maison. Eramazu haratago, portez-le plus loin, vers là-bas" H. "Aik mendiek baño arago begira dao (V-arr), [...] zoaz arago (V-arr)" Gte Erd 149. Cf. infra HARAXEAGO.
Haratago hara non den berze dohakabea. EZ Man I 102. Kreaturen podoreek bere mugak dituzte / Zeiñ gizonek haratago xitzen ezpaitituzte. Ib. 6. Xahatü behar dizü arren intenzioniaren begiak, amurekatik sinple eta xüxen izan dadin, eta beste moianak oro beno haratago eneganat hedatü. Mst III 33, 2 (Ch eta moian guzien artetik bethi ere xedea eneganat heda dezazunzat). Ta alea baño ariñagoak diran lasto zati zakar ariñak badaramatzi aizeak aratago ta bertan erorzen da alea bere lur pusk eta zakar astunarekin. Mb IArg I 203. Or Irunetik zertxubait arago / bitzuok ekin eutsen, geu ginean / izan geiago. Zav Fab, RIEV 1907, 534. Haren esklabo dagola, / hilltzeko orduraino / Baita kasik haratago, / Fableko giza lekhuko. Gy 103. Bai eta itsasorik zabalenak gainditzen ditu, eta hedatzen da leihorraz haratago. Arb Igand 153.
( s. XX) Bidia gero eta haratago sartzen da mendi artetan. Zub 117. --Etxeraño lagunduko dizugu. --Baita arago ere! Lab EEguna 80. Hauk bethi joanki, joanki bethi aitzinago, eta hura bethi haratago gibelatzen. JE Ber 80. Urruñako herria bera puska batez haratago dugu. Ib. 96. Bata emen jausi, bestia an erori ta urrengua arago amilddu. Otx 156. Seina tiraldi dute; bota dute bana. / Makilena arago da zuzenik joana; / ondo-ondoan bestea... ba da naiko lana. "Ha ido un poco más lejos" . Or Eus 33 (Mi 73 aratago). Berrogei metra haratago. Lf Murtuts 20. Ontan Gazteluzar bat erdi eroria; arontzago Anaitegi bat; arago koru bat. Or QA 50. "Lurra! Lurra!" azaltzean / ez da an gelditzeko; / bat ezagun orduko / bestera abitzeko. / Lur guziak baño re / zoriona arago! SMitx Aranz 233. Bazkaltzen batez ere auek oartu nituan: [...] gazte zintzo batzuk, aldameneko ingeles emakumezko bi ta arago ego-aldeko ume zikin batzuk. Anab Poli 81. Erromarrentzat auxe zan lurralderik aragoena. Ibiñ Virgil 64. Lekeitio baiño arago dagoan Santa Katalina musturretik Getariara. Etxabu Kontu 152. Jalgitzen bide zuten, Bankako oletan, hamar bat kilometra haratago, Aldudeko bidean, brontza, kobre, eta nik dakita zer burdinki. Larre ArtzainE 38.

v. tbn. Haratago: LE Kop 171. StPierre 25. Zerb Azk 9.
azpisarrerakoSense-21.1
(Precedido de instr.). Más allá de.
Ebanjelioa predikatzen diotegula zuetaz haratago diren nazioneei. He 2 Cor 10, 16. Sudurraz haratago ere hark ikhusten ez zuen. Gy 41. Jaso nai nuke albanezake / Odeiez ere arago, / Illargitikan Eguzkiraño / andik izarretaraño. AB AmaE 138. [Jainkoak] itsasorik zabalenak gainditzen ditu, eta hedatzen da leihorraz haratago. Arb Igand 153. Irten ziran portutik mutiko bi eta, igerian ekin eta ekin, neurriz arago urrundu. Konturatu zaneko, itxasoarena zan bietan bat. TAg Uzt 38s. Bazter orietaz arago ba dira beste milla mundu. "Más allá de esos espacios" . Or Poem 526. Geroztikakoak dire hemen aipatuko ditugunak. Paperik ez da, edo guk ez dugu bederen kausitu, Duhalde jesuistaz haratago doanik. Ib. 75.
azpisarrerakoSense-21.2
(Precedido de ablativo). Más allá de.
Konfia berebaitan guziék eriotzeraño, ta eriotzetik aratágo ere eternidaderáño. LE Urt (ms.) 141r. Baita margazki ta idurikizun beren eginbide doietik aratago eramanez! Or Aitork 287. Bixta hainitz hetsiago da haatik Beratik haratago: nihun ez da mendia mendiaren ondotik baizik! Zerb Azk 38. Baionatik eta Tarnosetik aise haratago ikus ditake itsas-hegia. Or Poem 38.
azpisarrerakoSense-21.3
(Usado como sust.).
Birjiña agertu ta bere artan / sortu zan pake-aroa, / pakearekin aurrerapena / ta arago'rako gogoa. SMitx Aranz 90. Euskal-arnasa naikorik-ezak / indartze zun, arago'ak. Ib. 101.
azpisarrera-22
HARAGOKO, HARATAGOKO .
(Adnom. de harago ). " Haratagoko, qui est de plus loin, d'au-delà" Dv.
Uzten dituzte misionistak beren erriak [...] eta joaten dira Indi urrutira, Txina, Mogol ta aragoko beste anitz baztertara. Mb IArg I 287. Beste baso batera eruan biar ixan eben, beraz, ta gero beste batera, ta geruago aragoko batera, baña alperrik. Otx 91. Usigi batak, jarrai bestiak, ijuti aragokuak eta zurizgora ondotik etozanak. Ib. 137. Joan ara, beste alderantz egin, orko zaldi orreik ikusi, aragokoen agiñeri begiratu... Bilbao IpuiB 222. Iztunaren itzak oro baietsiz, beste batek: Emaztea ebain-ebain egin omen du. Bai, iltzer utzi omen zun, ekin zion beste batek plazerki. Sendagilleak gau guztia alboan egin omen zun. Ta, oneratu al-da? Aragoko batek. Etxde JJ 138.
azpisarrerakoSense-22.1
Neurriz-aragokoa zerizkion neskak ainbesteko etsipenari ta eroapenari. TAg Uzt 266.
azpisarrera-23
HARAGOENA (Det.). (El) más alejado.
Etiopi, Aigiptotik egoaldera, Itxas-Gorri urrunean. Erromarrentzat auxe zan lurralderik aragoena. Ibiñ Virgil 64.
azpisarrera-24
HARAGOTIK, HARATAGOTIK.
Desde más allá.
Eta ondotik zarraizkon haiñitz jende tropela Galileatik, Dekapolitik, Jerusalemetik, Judeatik, eta Jordanez haratagotik. He Mt 4, 25.
azpisarrera-25
HARA GURUTZEA (Expr. empleada como juramento).
Atzenean juramentua izango da alperra, baldin juramentuarekin batean agertzen bada gauza gaiztoren bat egiteko asmoa. Demagun, esaten dezula: ara gurutzea, ez diot urliari utziko burua autsi gabe. AA II 29. Ez ezazula bada ikasi askoren gisa esaten: ara gurutzea! AA 159 (ap. ELok 500).
azpisarrera-26
HARAINO.
azpisarrerakoSense-26.1
a) (L ap. A; Lar (s.v. hasta aquí), Añ (G, AN, s.v. hasta donde), Dv (s.v. hunaraino), H), HARERAINO (H), HARARAINO (SP, H), HARADINO (H), ARAGIÑO (V ap. A), HARADRANO, ARAÑOK (V-gip ap. Etxba Eib ) Hasta allí. "Jusque là-bas. [...] Zoazi haraino, allez jusque là-bas" Dv. "Zoaz hararaino, allez jusque là" H. "Araaño, hasta allá (L, frontera) Lander" DRA.
Arima sekulakotzat kondemnatu gaxoak / Ifernura herrestatzen ditu Sathan sendoak. [...] Hareraiño laguntzen du leial begirailleak / Eta han ere ikhusten maiz arduraz bethea. EZ Man I 59. Usantzazko bekhatuak iarraikitzen ohi zaitza nehori heriotzeraiño, eta lurrean barrena sar arteiño, eztute hareraiño utzten, eta ez komunzki han ere. Ax 94 (V 64; ES, que cita este pasaje (182), da hararaino ). Elizatik araño berarekin ibilli ziran zenbaitek [...]. Mb IArg II 354. Jauregian dire guziak; haraino nahi zintuzket lagundu. Laph 146. Gizon gazte zonbeit gure gibeletik haradino ethorriak. Prop 1883, 206. Lagunduko diat araiño. Etxde JJ 6. Ene beha egon nahi baduzu, elgarrekin taxi bat hartuko dugu. Zuhaurek ikus, he. Berrehun liberako bat izan behar da haraino. JEtchep 83. Ezin izan eban orduan araiño eldu. Onaind STeresa 102. Ni ez noa araiño! JAzpiroz 30. Hor esaten zaigu, esaterako, ezkerreko oina altxatzen duela dantzariak honaino edo haraino. MEIG VI 118s.
v. tbn. Ub 150. EusJok II 19. Arr GB 42. Sor Bar 85. AB AmaE 354. Ud 100. A BeinB 77. Barb Sup 31. Alz Ram 56. TAg Uzt 148. Zait Sof 149. SMitx Aranz 59. Or QA 176. Bilbao IpuiB 214. JAIraz Bizia 35. Munita 150. Erkiag BatB 21. Arti MaldanB 220. Anab Aprika 62. Gazt MusIx 77. And AUzta 57. Salav 48. Ardoy SFran 54. BBarand 161. AZink 105. Haradrano: Egiat 261. Haradino: Larre ArtzainE 66. Araraño: FIr 137. Hareraino: INav 59. Areaño: Manzi GPatroi 111.
azpiadiera-1.1
(En correlación con noraino ).
[Sua] da Orientetik laster abiaturen [...]. Hareraño iganen da Suaren khar bizia, / Noreraño igan baitzen dilubio handia. EZ Man I 80. Otsailean lainoa noraino, elurra gero haraino. EZBB II 85.
azpisarrerakoSense-26.2
b) Hasta entonces.
Iujearen iustutasun hertsia. / Hareraño emetasun handiz du usaturen, / Orduan da iustiziaz zuzen baliaturen. EZ Man I 84. --Zonbat egon zen ezaba? --Hogei eta hamar urtheren üngürünia zütükiano, eta hura Jondane Batistak batheia artio. --Hara drano ihurk zer zakian hartzaz? --Deusere, baizik [...]. Bp II 35. Onela bere ejerzizioetan bizi izan zan urte oietan. Amairu urtekoa zala, ta araño ezer egin ezpalu bezala, bizimodu berria artu zuen. Cb Just 35.
azpisarrera-27
HARAINOKO (Dv), HARERAINOKO, HARAGINOKO (Adnom. de haraino). "Harainoko, qui s'étend jusque là-bas. Nekhe handirik gabe egin dut [...] harainoko bidea, j'ai fait sans grande fatigue le chemin [...] jusque là-bas" Dv (s.v. hunarainoko).
Konsolatzen dute bada harañoko bidean, / Bai eta maiz bisitatzen han dagoen artean. EZ Man I 119. Eta gero spirituak gorputza kitatzean, / Errepausu emanen zaik izarren gaiñean. / Hareraiñoko enpatxu eta trabak khendurik, / Iakiteko pena eta hobenak barkhaturik. Ib. 23. Pedro Apostolua an arkitzen zan, arestian esan dan bezala, arañoko baimena Juanek iritsi ziolako. Lard 447. Arañoko bidea / Ia ez da asko, / Bildur naz, baña, ete dan / Andik ikusiko. AB AmaE 360. Erromesentzat geiegi zala arañoko ibillia. SMitx Aranz 68. Eznaiz atzera itzuli; / eztut indarrik eduki. / Altzipresaren kerizpe beltzak / ikusten ditut hurruti: / Haraginoko indarrek / izan beharko dute geiegi! Arti MaldanB 228. Errez egin zenezake araiñoko bidea. NEtx LBB 82. Badira, urteko hazkurriaren biltzea gatik, haradinoko indarra egiten dakitenak. Larre ArtzainE 78.
azpisarrerakoSense-27.1
(Dv), HARADINOKO, HARARAINOKO (H) .
(Uso sust.). "Ces mots peuvent être employés substantivement dans le sens d'un court voyage, d'une allée. Egizu hunarainoko [...] harainoko bat, faites un tour [...] jusque là-bas" Dv (s.v. hunarainoko). " Hararainoko bat eginen dut, locution usuelle pour dire: je ferai un tour jusque là" H.
Aita Errusezek eta nik hartu dugu gure gain haradinoko baten egitea. Prop 1904, 18. Perkain jauna: emaztea arras txar dut, elhea galdua. Haradinoko bat egin bazineza! GH 1921, 480. (ap. DRA) Sekulako phestak eginak izan ziren Ama Birjina haren ohoretan, [...] pentsa nahi ukan zuen aphezak beilaz egin hararainoko bat. Herr 26-5-1960 (ap. DRA ). Aruntzko ura izango zan Aljer. Arañokoa egingo al du [ontziak]? Ta poza ta bildurra nastuan nerabilzkiala, Aljer-en gañetik pasa giñan. Baita bear bezela jetxi. Anab Aprika 103. Beharko zuten gure bastidarrek ere ordaina hitzeman haradinoko batentzat. Larre ArtzainE 65.
azpisarrera-28
HARAINOKOAN, HARARAINOKOAN (SP, sin trad.). Hasta allí.
Horra nun polizak erraiten dakoten gibelera itzultzeko. Bai, hartarik ari ziren! Harainokoan hoinbertze gostaia izanki bidea eta! Etchebarne 116.
azpisarrera-29
HARAINOXE, ARAÑOTXEK (V-gip ap. Etxba Eib ). Hasta allá mismo. "Arañotxek dira gure lurrak. Hasta allí son nuestras tierras" Etxba Eib.
Bai, arañoxe ziñan, Balentin, zeu eldu. AB Ibaiz 22-2-1903, 1. Arrituta gelditu zan 1822ko uraldian urak aragiñoxe eldu zireala irakurreran. A Ezale 1897, 372a (ib. 198b araiñoxe ). Kofraditarren asmoa, aitzitik: / urra bidea arañoxe. / Kondeagandik libra-bidean / saia erriaren alde. / Ez atsedenik, Aloña bertan / Eliza bat jaso arte. SMitx Aranz 68. Izan ere, araiñoxe, zirritutatik edo airetik sartzen bait-zaie maite-miñaren gaitza. Berron Kijote 125.
azpisarrera-30
HARAKO, HARATEKO.
azpisarrerakoSense-30.1
a) (S ap. Lrq; Dv; harakoko SP; ararako Dv (AN-mer)), HARATEKO (Dv; haratko S ap. Lrq). (El, lo) que va, se dirige... hacia allá, es para allá. "Harakoko dirua, argent pour là" SP. "Egin du harakoak hunat, il est revenu gros Jean comme devant" Dv (s.v. hunako). "Harateko, en dest[ination] de là-bas. [...] Haratekoa eraman zatzue berehala, emportez tout de suite ceux qui sont destinés pour là-bas. [...] Oin-hatz guziak dire haratekoak, hunatekorik ez da batere" Ib. (s.v. hunateko). "Harateko bidea, le chemin qui y mène" Lh (s.v. harat). "Haratko bidia gaitz dük, la route pour là-bas est difficile" Lrq. Cf. harako.
Zeiñetan zeruko athea hertsia baitzen, eta harako bidea gutiago ezagutua. Ch III 18, 2 (SP zeruratzeko bidea ). Zerura igan nahi duen fededunak jarraiki behar dio arako bere bideari. Mb IArg I 94. Eta pasátzea trabájuen bideas, igatekó án góra koronátzera glórias. Alá óngi eramaník trabájuak dire Jangoikoaren amorearén señáleak, [...] eta ala nola araráko eskalérak. LE Ong 16v. Gura dabee zeruba, baña ez egin arako biar danik, ez nekerik artu. Mg CO 93. Zeruko herederoak egin gaitualako; arako bidea erakutsi digulako. Gco II 43. Zilhora gan yenden oiñen bideko arrastoak, / Dire oro haratekoak. / Aldiz bisitatik nihor gibelat yin othe den, / Batek ere eztu markatzen. Gy 123. Adamen seme dohakabea, bethi zerura itzultzen ditut nere begiak, harakoak dire nere abiadura guziak. Dv LEd 242. Ez diot kendu gura iñori kreiturik, / geiegi ez altxatu baña Amerikarik, / Aberastzeko ez da arako bearrik / Emen ere billatu ditudalako nik, / Len pobre ziradenak aberats egiñik. AB AmaE 286. Emen nai duenari lurrean egiñ lan, / Arako kontsejurik ez diot nai eman, / Zergatik ez dakiten zeinbat gisajo an, / Txarki bizi ta nola txarrago illtzen dan. Ib. 285.
( s. XX) Gerla-aitzinean, Espainiako haundi-maundiek Zarauz-rat udako jitea laket zuten; frantsesek ere ba, bainan jende bier-artekoa zen guziz, Frantziatik haratekoa. JE Ber 79. Baratz erdi-erdijan berebixiko urmael eder bat eban, mueta askotako arrañez betia [...]. Laster artu eban Bertoldinek arako juerea. Otx 133. Nora noan badakizue, ta arako bidea ere badakizue. Ir YKBiz 448. Euren elburuan baño arako bidean alkarganik urrunago dabiltzala esan dogu. Eguzk GizAuz 44. [Erreximenduak] hartzen du harateko bidea. Zerb Gerlan 18. Urrengo egunean, goizetik jendearen emana aundia zan ildegirako, ildegi-eguna bai-zuten. Arako bide guztian, ibillera oargarria ni bezelako kanpotarrentzat. Anab Aprika 90. Aurreneko, paper batzuetan ikusi nuan arako joan-aukera bazala. Ta urrutirako goga beti egin izan zaitenez geroz, [...] lotu nintzaion txangoari. Ib. 8. Eta gero, gosaria janik izan zuenean, eskolara utzi zuen joatera beste egunetan bezala, nahiz harako gogorik guti zedukan ausaz neskatoak. Mde HaurB 25. Donostiko bidea artu nuan; arako asmoa entzun nien gurasoei goizean. Ugalde Iltz 17. Etxetik arako joan-etorria. JAzpiroz 11. Saltzeko, behar zinuen harateko pasabana, edo ageria bideko, norat zineraman. Larre ArtzainE 21. Besteren mandatuz, Arantzazuko batzar aurretik, harako lanak prestatu genituenok aski moduz eta neurriz mintzatu ginen. MIH 376.

v. tbn. AA II 113. Arr GB 65. Kk Ab II 161. Or Aitork 182. Etxde JJ 273. Lf in Zait Plat xv. NEtx LBB 48. Ataño TxanKan 132. Onaind STeresa 92.
azpisarrerakoSense-30.2
b) HARATEKO (El, lo) que está más allá, al otro lado. "Haratekoa, celui de l'autre côté, de ce côté là. Haratekoaz hautatzen naiz, je fais choix de celui de ce côté là" H. "Muga(re)n arateko aldea (AN-5vill)" Gte Erd 255. Cf. LABETIK HARAKO, ORRATZEIK HARAKO, SUTATIK HARAKO...
Ebék agitu-zíre Betanian Jordánen aratáko áldean. LE Io 1, 28 (Lç Iordanaz berze aldean, TB Jordanen bertze aldean ). Harateko xokoan, lur-ikatzaren meta, beltz dixtirant. JE Bur 59. Ordu berean, nigar batzu aditu ginintuen mahainaren harateko buruan. Ib. 136. Nafarroako Iparraldeko mugetan betidanik izan dituzte eztabaiak bertze aldekoekin, Xubero eta Biarnesekin, azinden bazkatzeaz. Heien artean badituzte legeak, antolamanduak [sic] eta hautsi-mautsiak haratekoek hemengo aldean, eta hunatekoek hangoan, behiak, ardiak eta behorrak bazkatzeko bi alderdietako alapidetan. Zub 53. Apeziturriko bidean, bordaren arateko aldean. TP Kattalin 181. Han dira plaza, han ostatua, han apeztegiak; han, mail bat beherago, harateko hegiaren ozka batean apur bat sartua, eliza bera. JE Ber 9. Erregebidearen harateko bazterrean, ditaken herririk begikoena: Zumaia. Ib. 76. Jarririk nagon alkiaren harateko buruan ohartzen niz haatik badirela bi gizon, eskuaraz mintzo direnak. Ib. 86. Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea bezala, firrindan harateko aldapa eztiari beheiti. Ib. 101. Leizpartzeko alorren ordoki-zelaiaren harateko aldean. Larre ArtzainE 94.
azpiadiera-2.1
HARATEKO (B ap. Gte Erd 225; H). (Precedido de instr.). "Mendiaz harateko herri bat, un village qui est de l'autre côté, au delà de la montagne" H. "Mugaz arateko aldean (B)" Gte Erd 225. v. HARAINDIKO.
azpiadiera-2.2
(Precedido de sintagma en ablativo).
Ez da ariko [lur] hetarik mozkin handia athera nahiz; hein batetarik haratekoa kharioegi heldu bailakioke. EOnAlm 1905, 18 (ap. DRA ).
azpisarrerakoSense-30.3
c) (V, G, AN ap. A). (Adv.). Para allá.
Euskera, Jainkoaren gauza bezala, arako ta edozeñ lekutarako diña bazan, Jainkoak ala nai izan balu. Cb EBO 6. Ez kendu inos gogorik Paradisuko zorionekoen etse zabalau, eta arako sarritan zizpuru egin. Oe 81. Oiek iru alaba ziran, ta Franzisko zeritzan seme bat, zerutik emana bezala arako egiña. Cb Eg II 178. Norako bait-zara, eta ni ere harako naiz. Biziko naiz non ere zu biziko baitzara. Lg I 245. Kuadrilla fuertia / nai zuten juatia, / gusto ematia / zan borondatia, / arako etzan kapaz / inozentia. Ud 73. Osaba apaizak nai lukenez, Leaburun beti izateko baaiz, arako eztek latinik ere bear. A Ardi 18. Zeru goienerako autu zuan Jaungoikoak eta arako gai egitten zuan esker edo graziaz ornittu zuan bere gogo edo anima. Inza Azalp 45. Bide bat onek arako, / beste bat ark bertarako. " El uno va por un camino a tal punto" . Or Eus 183. Bañan arako, ez zubirik eta ez biderik etzan. Alkain 119. Portugaleten estropadak zirala-ta, arako gertuten asi zan. Etxabu Kontu 152s. Baiña asko ziranez / joaten arako, / agintariak ezin / kendu betirako. Ayesta 32.
azpiadiera-3.1
Bai; mendigain artan indar berri bat sumatzen dek [...]. Esaera au ondo zetorrek arako: Euskaldun, fededun. TxGarm BordaB 61.
azpisarrera-31
HARAKOAN (SP, Dv (s.v. hunako)), HARATEKOAN (Dv, s.v. hunateko ), HARATKUN (S ap. Lrq), ARATAKOAN (B ap. Gte Erd 182). Yendo allá, a la ida. "Allant là" SP. "En allant là-bas. Haratekoan eta hunatekoan, en allant et au retour" Dv.
Etxetik illkhitzean. [...] Iongoikoa gidatzatzu arren ene urratsak, [...]. Bidean harakoan. / Iaun handia, arren othoi zuk indazu grazia, / nor gogoz illkhi bainaiz noan salbo bizia. EZ Man II 38 (v. tbn. 115 y 118). [Susana] bero andi bat egiten zuen egun batez bere bi neskame artu ta sartu zen sagardiko urean oñak garbitzera. [...] Egiteko batez itxera joan ziran aren donzell-neskame biak. Arakoan esanik igorri zituen, nior an sar etzedin, sagardiko atea berengana tiratu ta gilza zezatela. Mb IArg I 383. Yarraikiren natzaitzu nahiz haratekoan, nahiz hunatekoan. Lg I 107. Haratekoan eta hunatekoan, bideko jender eskatzen zuen amoina. Laph 101. Juan behauzu Parisera, / Harakoan sartuko zira zakhurraren iphurtik, / Hunatekoen athera! Ox 206. Ala, haratekoan nola hunatekoan, gure menditar gaizoen arthaldeer zineten gehienik oldartu. JE Ber 15. Duke de Alba deituak ere bide hori hartu zuen, haratekoan beheitikoa eta hunatekoan gainekoa, 1512-an ipar aldeko Nafarroa, Benafarroa, menperatu nahi izan zuelarik. Zub 126. Ankak arin joan ziñan / Txonkoren tabernara, [...] / Arakoan ipur-lodi, / onakoan sabela; / norbaitek esan zezaken / amon au aurdun zela. Or Eus 65. Baionako barraraino xalant azkar batzu joan-jin bazabiltzan egun guziez, zer nahi puska bazeramatela; haratekoan: harri, egur [...]; hunatekoan: oihal, baxera, tresna, xokolet, tindu, itze, olio, arno, eta holako. Lf Murtuts 1. Bein, arakoan, ondotxo ibilliak geundela, gaur bezela, motor bat, bitatik, geratu zitzaion ontziari. Egan egin eziñik, atzera asi zan egalaria aal zuan modurik onenean etortzen. Anab Aprika 103. Eta bizkitartean haratekoan xarmanteko bidaia egin zuten. Etchebarne 117. Izan ginen Irisarritik beste orduz Arantzazun [...], eta haratekoan bisita ederrik eginez gainera, Mixel Lekuona apezaren argitasunez aberastuz gure gogo-bihotzak. Larre ArtzainE 303.
azpisarrera-32
HARAKO HAN. "Hunako hemen, horrako hor, harako han, ici, là, là-bas, font plus d'image" Dv.
azpisarrera-33
HARAKOKOTZ. "Harakokotz, pour là" SP. v. HARAKO.
azpisarrera-34
HARAKOXE .
(Forma con suf. -xe, de valor intensivo).
azpisarrerakoSense-34.1
a) (Adnom.). Que va allá.
Elizarako tartea, / oraindik falta bidea. / Lur santua auxe, / santurik bada, / emendik arakoxea! SMitx Aranz 134.
azpisarrerakoSense-34.2
b) (Adv.). Para ese mismo sitio.
Ateratzen baitu Mendiolak urtero euskel-egutegi bat, arakoxe apaiz begi-urdiñak egin izaten dizka zenbait zizka-mizka ta izkirimiri. Ldi IL 41.
azpisarrera-35
HARANTXET. Allá, en aquel lugar, en aquel mismo lugar.
Zoazi hortik. Engoitik botoilaño hori harantxet berandetsirik dago norbeit. Jainkoak dizula gau on. --Bai zuri ere. HU Zez 185. Orai dira orai zinak eta minak, / Parisetik jinak! / Hemen Bidarriko neskato gaztiak, / Papillotak ederkisko eginak; / Menturaz, harantxet utzirik / beren pitzuntzi zikhinak! Ox 206.
azpisarrera-36
HARANTXETARA. A aquel mismo lugar. v. HARAXE.
Aski zuen harek hitz bat erraitea, harantxetara joan eta irrintzina egiteko, itsasoak ihardesten ziola. HU Aurp 208.
azpisarrera-37
HARANTZ (V; aranz), ARUNTZ (B; H (V, G); arunz Lar y Añ; arutz ), ARONTZ (G, AN; Lar (aronz), H (V, G)), ARANTZA (V-ger-ple-arr), ARUNTZA ( -rz- VP 3v), ARANTXA (Añ (V)). Ref.: A (arantz, arantza, arontz, aruntz); Izeta BHizt (aruntz); Etxba Eib (arutz); Elexp Berg (arutz). Hacia allá, hacia aquel lugar. "Obraré según viere, noronz eguzki, aronz burusi" Lar. "(Hacia) allá, (V) aranz, (G, AN) arunz" Añ (s.v. acá). "Vers ce lieu là-bas" H. Tr. Documentado an autores meridionales desde mediados de. s. XIX.
Eta aronz irteteko denbora bazetorkion. Lard 529. Aruntz zijoazenak joaten ziraden dirua artu edo dirua ematera. Apaol 93. Orain arantz, gero onantz da urrengoan besterantz. Echta Jos 144. Yolandak ere araruntz begiratu zuan. Lh Yol 26. Neska mutillak berriz / aruntz jun, onuntz jira, / an ibilliko dira / ta gu begira. Tx B 195. Jo arantz, jo onantz, eta geroago ta baso barruagoan aurkituten dira. Bilbao IpuiB 213. Gizonezkoak batzuk arantz, besteak orrantz, Lipar bere, nonbaitera joan zan. Erkiag BatB 57 (81 aruntz). Asi ziran gero bere aldiko Baletin eta Poli alde banatik eta bat aruntz bezela, bestea onuntz. Anab Poli 111. Kasinopean jarriko dira / makiñabat makineri, / Begiak argituko zaizkio / aruntz azaltzen danari. Basarri 60. Aizu, Manuel, amar t'erdietan dago meza nagusia, ta zu gurekin aruntz juatia ez litzake itxusia. Uzt Noiz 18. Eta, gida-ualari eragiñaz, aruntz zuzendu zuan Rozinante, bere ustez mintzo aiek nabari ziran alde artara. Berron Kijote 57. Ikusi neban egazkin batzun / arantza etorrerea. FEtxeb 37. Aruntza etorri ziran gerran ibilitakoak. BBarand 129 (122 aruntz). Aski dut harat, harantz, eskuaz keinu egin, han dagoen zertaz ari naizen jakin dezazun. MEIG IV 83.
v. tbn. Otx 84. Laux BBa 102. Aruntz: AB AmaE 372. Ag AL 130. Jaukol Biozk 95. Ldi BB 44. Kk Ab II 163. EA OlBe 46. Zait Sof 135. Mde Po 21. Txill Let 30. NEtx LBB 254. Aruntza: Echag 101. Aran SIgn 68. Zab Gabon 66. Bv AsL 142. JanEd II 88. EusJok II 137. Tx B II 170. Kk Ab I 27. Or Mi 61. Gand Elorri 142. NEtx LBB 108. Uzt Sas 114. Alzola Atalak 40. Arutz: Ag AL 112. Echta Jos 74. Uzt EBT 101. Arutza: And AUzta 52. Arontz: It Fab 157. Urruz Zer 129. Harantza: Arti MaldanB 228.
azpisarrerakoSense-37.1
(Precedido de instr. o sintagma con suf -tik)). Más allá de, allende. v. ITSASOZ HARANTZ, haraindi.
Baña bizi zan arerio bat bere urrean, / Jaiorikoa Ebrotik aruntz, beste aldean. AB AmaE 459 (332 Ebrotikan aruntza). Ibaitik aruntz. Jaukol Biozk 23. Dagon kiratsa / Jaurtirik urrin, Ebroz arantza. Enb 203. Aralar-ez arontza Sakana da ageri. Or Eus 250 (330 atakaz aruntz). Aldegiña aiz urrun, lagun biotz-bera, / adi-mugaz aruntz erbeste itzalera. Ldi BB 80. Ta aldiz, Birjiña ager zanetik, / zabalduz bide berria, / Itxasoz aruntz t'onuntz / burua jaso zun Euskalerriak. SMitx Aranz 89. Rochelaz aruntz dezu Colona: ango leotzean. Ib. 223. Uritxuaren mugaz aruntz. Erkiag BatB 84. Gero ibaia pasa ta joan omen zan mugaz aruntz Frantzia aldera. Salav 14. Baiña Martiñek maitasun aren berririk etzuan jakin, ta itxasoz aruntz, amesen billa, erritik zigun aldegin. NEtx LBB 270. Ondotik begira jarraitu zion nekazariak, eta, basotik aruntz pasa-ta ez zala ageri ikusi zuanean, itzuli zan bere morroi Andresengana. Berron Kijote 62. Gasteiztik aruntz, Herrerako bidetik. Gerrika 165. Eta zorigaiztokoak gu, inguruko mendietatik haruntz begiak luzatzen ez badakigu. MIH 164. Komeni litzaiguke, halaz guztiz, izenetarik harantz begiratzea, ea beste arrazoibiderik ba ote den horretarako. MEIG VI 173. Baina baita Bidasoaz harantz ere. MEIG V 114. Baita mugaz harantza ere. Ib. 105.
azpiadiera-1.1
(Tras sintagma en caso absoluto). v. ITSAS HARANTZ, ITSAS HARANTZAINOKO.
Jarrai narraio, begitan bai dot / erri bat, udalenean, / pendiz makerrak aruntza dagon / amesetazko launean. Gand Elorri 167.
azpisarrerakoSense-37.2
Allá. "Allá, arutza " VocZeg. "Ir allí. Jun arutza " Ib.
Senako erriaren inguruan arkitzen zan Rabaquianoko etxe-santua; aruntza eldutzian, bideko makillatxua sartu zuan lurrian. Bv AsL 174. Ez dute ordia okerren bat izango, ama? eh? --Naiko okerra, seme, Azpeitirako asmuan aterata, aruntz iritxigabe etxera etortzea. Moc Damu 15. Gure soldaduak aruntza iritxi bezin laster. NEtx LBB 82.
azpisarrerakoSense-37.3
--Ta aruntz, eriotzean aruntz izango danarekin nai nazu orain apaiz-gonapetu, ezereztu ta txetu. --Betiko atsegiña irabazi bear da, ta ortarako lanak badira. ABar Goi 54.
azpisarrera-38
HARANTZAGO ( aranzago Añ (V), s.v. más acá ), ARON(T)ZAGO ( -nz- Lar (s.v. hacia allá), Dv (G)), ARUNTZAGO ( -nz- VP 3v, Lar (s.v. hacia allá), Dv (G), Añ (G, AN), s.v. más acá; arutzago V-gip ap. Elexp Berg ). Más allá. "Plus par là-bas" Dv (s.v. hunatago).
Bañan aren santidadeko eginkizuna, aruntzago aurreratu zan. Lar SAgust 15. Emen salto, an erori, / Arontzago ixilltzen. AB AmaE 394. Argi bat emen, beste bat arantzago. A BeinB 78. Koruña Kijon baño arutzago dago. Ag Kr 81 (v. tbn. G 251). Ontan, Gazteluzar bat erdi eroria; arontzago Anaitegi bat; arago koru bat. Or QA 50. Onaiñoxe elduko aiz, eta ez arutzago. Vill Jaink 44. Artzairen bat asperenka emen, aieneka an, maite-kantak kantari aruntzago, dolumiñ-eresiak onuntzago. Berron Kijote 139. An aruntzago egoan gizon batengana urreratu ninduan. Gerrika 223. Haruntzago, gorago, bulkatu nahi gintuzke. MEIG III 117. Era baino haruntzago jotzea. "Tender sin cesar más allá de la forma" . MEIG IX 134. (en colab. con NEtx)
v. tbn. Erkiag Arran 84. Aruntzago: Aran SIgn 76. AB AmaE 449. Bv AsL 191. Iraola 19. Ag Kr 62 (tbn. G 251). TAg Uzt 152. Ol Mt 26, 36.Erkiag Arran 11. Anab Aprika 62. Gazt MusIx 91. Ibiñ Virgil 70. Etxabu Kontu 80. Arutzago: fB Ic III 308. Gand Elorri 106. NEtx LBB 262.
azpisarrerakoSense-38.1
(Precedido de instr. o sintagma con suf. -tik ).
Erromaren menpeko erridi edo erreino guzietan eta aietatik aruntzago ere bai, zabaldu zuen Jesusen Siñismena edo fedea. Inza Azalp 88. Nekez mugituko gaituzte, jakinaren gainean ez gaudeino, alderdi ustel diren besteetarik harantzago. MEIG IV 124. Hauen iraupena, agortu ondoren, haren oldarra hausi eta bere izatez haruntzago galtzen denean, orduantxe bukatzen da aldaketen katiaketa. "Tras haber agotado la substancia de su duración" . MEIG IX 121. (en colab. con NEtx)
azpisarrera-39
HARANTZAGOKO .
(Adnom. de harantzago ). "Ulterior: (V) aranzagokoa; (G) aronz, arunzkoa " .
Jaki barria ipiñi bear, da ipinten egoan bitartean, arutzagoko lagunak karraspio andia eskuetan,! Añaniñuena! Ag Kr 142. Toki batean aritza izango dezu onena; beste batean pagoa; aruntzagokoan piñua edo aritza edo biak. Munita 112. Jakitsuna danez, asko juaten ei jakoz, au ta bestia ta arutzagokua preguntez. SM Zirik 111. Baina beren itxura haruntzagokoa eta berezia bezela bakarrik bizi da artean. "Pero no existe sino como un más allá de sus figuras particulares" . MEIG IX 119.
azpisarrera-40
HARANTZ-ALDI. "Arantzaldi (V), la ida, el ingreso" A.
azpisarrera-41
HARANTZATXOAGO, ARUTZATXUAGO (arutzatxuao V-gip ap. Elexp Berg). "Etxetik aruntzatxoago auntzak daude (G-azp)" Gte Erd 149. v. HARANTZAXEAGO.
Emen erriko abade nagusia [...]. Arontzatxoago, txalopa jaube batzuk. Ag Kr 14. Ez ditue ba, ikusten, euren kankarru, [...] kaiku ta abarrak lurrean uzkizgora, [...] eta aruntzatxuago mutil ziztrin bi, [...] egundoko barre-algaraz. Erkiag Arran 56.
azpisarrera-42
HARANTZAXE, ARUNTZAXEN. Hasta allá mismo.
San Benitoren semiak eman zioten Subasioko mendian zuten praile-etxe bat, Asistik ordu bat bide inguruan. Bakardadian arkitzen zan au eta Santua aruntzaxen juan oi zan oraziora. Bv AsL 160.
azpisarrera-43
HARANTZAXEAGO, ARUNTZAXEAGO, ARUNTZATXEAGO. Algo más (hacia) allá. v. HARANTZATXOAGO.
Ollo batzuk zebiltzan aztarrika enparantzaren erdian; aruntzatxeago, berriz, zakur bi jolasean jauzika. TAg Uzt 151. Gerta-lekuan bi antzeztoki: bata egon-leku ta gela; ta aruntzaxeago Biedermann jaunaren etxeko ganbara. Lab SuEm 165. Oraintxe alde ontatik, oraintxe aruntzatxeago iruditzen zitzaizkion ardi ezkilla ta txakur uluak. NEtx LBB 98.
v. tbn. Aruntzaxeago: Alz Ram 58.
azpisarrerakoSense-43.1
(Tras sust. con suf. -tik ).
Antxe zeukan mandazai batek ere bere etzangua, Don Kijoteren oetik aruntzaxeago, mandoen txalmak eta mantak jarri-ta moldaturiko oea. Berron Kijote 163.
azpisarrerakoSense-43.2
HARANTZAXEAGOKO .
(Con -ko, adnom.).
Etxeguren ta biok alkarrekin gera. Aurrean, Urruña'ko mutil ta agure batzuk, aruntzaxeagoko ziberotarrei ezka ta baika, ea nortzuk ote euskaldun yatorrenak. Ldi IL 45. Zelaiko itzalpean, astaemeak garagarra irabazten zun bitartean, jauzika zoroak zerabiltzkin astakumeak aruntzaxeagoko belardian. TAg Uzt 153.
azpisarrera-44
HARANTZEAN (V ap. A), ARANTXEAN (), ARUNTZEAN. Al ir hacia allá, a la ida. "(De) paso [...] que vas, arantxean" Añ. v. HARANZKOAN, HARAKOAN.
Araba-aldean ibilten zan mando batzukaz, arantzean arraiña ta onantzean ardao erabilzala. A Ezale 1897, 144a. Bai, etxera nua, bañan aruntzian sartu-atera bat egin nai nuke ermitan. Moc Damu 14. Arontzean Motrikun, / onuntzean Deban, / ai zer libertsioa / an pasatu dedan, / lan gutxi egin baño / ondo jan ta edan. Tx B 166. Seirak, muga-ate ura itxi-garaia, yoak izan-arren, Biltzarrakoen artetik gatozela esanda aurrera utzi digute. Alakoxe batzuk izan bazenitu aruntzean, Yausoro adiskidea! Ldi IL 47. Aruntzean nekoso joan nintzalako, onuntzerako artu nuan beste bidea. AZink 159. Emen be, Grezian egin genduan legez arantzian, goixean ikusi batzuk egin, da gaberako eixera. Gerrika 257.
azpisarrera-45
HARANTZEGI, ARONZEGI (Lar), ARUNTZEGI. "Demasiadamente acia [...] allí [...], aronzegi" Lar.
Aruntzegi zaude! Leku ixunean zaude! Zait Sof 109.
azpisarrera-46
HARANTZENGO. "Arantzengoa (V, ...), el de más allá" A. Cf. HARANTZAGO.
azpisarrera-47
HARANTZ ETA HONANTZ, ARUNTZ ETA ONUNTZ (G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 151), ARUTZ TA ONUTZ, ARUNTZA TA ONUNTZA (V-ple ap. A Apend; arutza ta onutza V-ple ap. A Apend ). De aquí para allá, hacia aquí y hacia allá. v. HARANTZ-HONANTZ, HARA ETA HONA, HARA-HONA. Tr. Documentado sólo en la tradición meridional.
Abadiak, eta prailiak piestara juan da, jente artian sartuta, geu legez, olgeetan bertan, ta arutz ta onutz ikusten ditugulako. fB Olg 167. Toki atatik joaten dira arutz da onutz, Monte Juana Mariideo ta Buenos Airesera osterak egitten dabezan ontziak, eta onetariko asko batuten dira leku atan. Echta Jos 282. Ana Josepa, samin itxura gabe, eztaietan ibilli zan, jo ta ausi, aruntz ta onuntz, etxerik etxe, mojetara ta apaizetara, paperen eske ta soñeko billa. Ag G 316. Anka ta besoak aruntz ta onuntz aldatuaz. Ib. 56. Santa Kruz bera, atxedenik gabe, arontza ta onontza zebillen, zibillengandik aldegingo ba zun. Or SCruz 75. Asi zan Santa Kruz arontza ta onontza, gerra-batzarrera zuten gelan, eta zion: [...]. Ib. 137 (Tormes 79 arantza eta onantza). Aruntz ta onuntz bueltaka / or dabil bete eziñik zakua. Tx B 120. Beribillak, geroago ta geiago susmauten ditu aruntz eta onuntz. Erkiag BatB 119. Lenengo opiziala aruntz eta onuntz zebillen, barren artan ibilli zitekean moduan. Anab Poli 63. Zenbat arrantzale irentsi ote ditu Kantauriko itxasoak bere olatu arro ta kizkurren artean goruntz eta beruntz, aruntz eta onuntz mende arturik. MAtx Gazt 96. Pamplonara gaubean, amarrak alderako, iritxi giñan, eta, zerbait jan eda edan genduanean, ibili giñan kalean aruntz eta onuntz. Salav 48. Bai, nik ez diat beintzat entenditzen zer esaten duan ere, ta gañera emen zertan gabiltzak aruntz eta onuntz bueltaka. Ib. 70. Aspertu danean, asi da eliza barruan aruntz eta onuntz. NEtx LBB 175. Eldu zion bere lantzari, eta aruntz ta onuntz asi zan askaren aurrean zutibili lerdenean; ibilli ontan asi zanean, gau-illuntzen asia zan. Berron Kijote 53. Zama ura bere gaiñean sumatu zuanean asi zan aruntz ta onuntz ukabilka. Ib. 180. Beste biak zagiak billatu naiean, an aruntza ta onuntza. JAzpiroz 32. Uri ori aruntz eta onuntz pasau neban. Gerrika 164.
v. tbn. Aruntza ta onuntza: TAg Uzt 181. Arutz ta onutz: NEtx LBB 327. Aruntz ta onuntz: Ataño TxanKan 122.
azpisarrera-48
HARANTZ ETA HONANZKO. "Arutz da onutzkua. Adj. De ida y vuelta. Arutz da onutzkuak, batera, kontu obia dau" Etxba Eib.
azpisarrera-49
HARANTZ-HONANTZ, ARUNZ-ONUNZ, ARUNTZA-ONUNTZA.
azpisarrerakoSense-49.1
a) De aquí para allá.
Buztana arontz-onontz / maiz erabilliaz. It Fab 27. tsasoak arontz onontz igaroaz udaberri ta uda azkenetan ibilli oi diran [egaztiak] . Izt C 196. Aur gaxoa arunz-onunz erabilltzen zuen; eta aurrak oraindik ezer ezagutzen ezpazuen ere, aditzen bazion bezela biguñtasun guziaz amak hitzegiñ oi zion. Arr GB 51. Dabiltzaz aruntz onuntz ezin geldituak. AB AmaE 432. Lagun askoren arantz-onantz bizkor ibiltzea nabaritu zuten. Zer ote darabilte naparrak? A Ardi 130. Arontz-onontza asi zan, etsaia noiz etorriko. Or SCruz 42. An egoan nire nagosi ona, kapea arri-aulkian bilduta, bera etxe-zelaiean arantz-onantza. " Paseándose por el patio" . Or Tormes 77. Bazebillen yauretxean aruntz-onuntz, erriari irakasten eta berri-ona iragartzen. Ir YKBiz 382. Trenean arantz onantz biurguneak bide-lerroa aldatukeran, ikusgarri agiri dira arbola erreskadak. Erkiag BatB 168. Beatzakin [galmintza] ezin arrapatu nuan eta mingaiñarekin aruntz-onuntz nebilkian atera naiez. JAzpiroz 75. Sarriago ere bai / ortikan illera, / eta aruntz-onuntza / zenbait ibillera. Insausti 160.
v. tbn. Aruntz-onuntz: Ataño TxanKan 116. Arontz-onontz: EgutTo 11-3-1918 (ap. DRA). Aruntza-onuntza: Zait Sof 170.
azpisarrerakoSense-49.2
b) "Arantz-onantz, ida y vuelta; litm., hacia allá (y) hacia acá. Bizkaiko esakera da" A Ardi voc.
Zoko batetik bestera, burua makur ta gogoketan nuela, arontz-onontz batzuk eginta, auxe erantzun nion. A Ardi 101. Eizeen arontz-onontzak eta sugeen xixtuak erasanik, ikaraz iltzen ziran. Or QA 58. Lur Santuko gure santuaren arutz-onutzak, orduko denborako beste pelegriño batenetik dakizkigu. Manzi GPatroi 73. Barran egozan jolas-ontziak [...] ikaragarrizko aruntz-onuntz eta alamandak egiten zituen. Erkiag Arran 163. Ibaia igaroteko, itxasontzitxu zuri bat egoten zan [...]. Txori-txikia izaten zan aruntz-onuntza. Etxabu Kontu 195. Pelota lekuari aruntz-onuntz batzuk zeiñek lenago egin. Ib. 209.
azpisarrerakoSense-49.3
c) "Arruntz-onuntz (B), hacia allá y hacia acá. Se dice al hacer seis tantos en el juego del mus, pues uno de los compañeros lleva un grano (que vale cinco) hacia sí (allá), el otro jugador otro grano hacia sí (acá)" A. "Arontz-onontz. Sin. zirun-zarun. Término del juego del mus. Cuando hay lugar a marcar al mismo tiempo un punto y un juego (amarreko), aunque no se componga sino de 3 ó 5 puntos, se indica el movimiento de los tantos que se hallan en medio de la mesa, por arontz (de allá) y onontz (de acá) (Darric)" DRA.
azpisarrera-50
HARANTZ-HONANTZEAN. Dando vueltas, yendo y volviendo.
Ta jendearen egon edo eguras tokia be ba-zan, batez be neguan edo euria zanean. Bertan saltzen ziran gaztaiña erreak janaz, atsegiñez egoten giñan aruntz-onuntzean. Etxabu Kontu 214.
azpisarrera-51
HARANTZ-HONANZKA, ARANTZ-ONAKA. De aquí para allá. v. HARA-HONAKA.
Or dakustzit, Batzorde-lagunen artetik aruntz-onuzka. Ldi IL 23. [Ez zan entzuten] ordu aietan kalean gora ta bera, aruntz-onunzka ta onuntz-arunzka ibiltzen ziran gazteen ojurik ere! Loidi 15. Atzo ikusi neban Pablo arantzonaka, kalean zietz mozkortuta. EgutAr 10-6-1964 (ap. DRA ). Iñun ikusten ez ebanetik, alboko gelan sartu zan billa, nun ebillen Dukia arutz-onuzka. Etxba Ibilt 488. Ezin bait zuan bere mandoa aruntz-onunzka inguru-erazi. Berron Kijote 106.
azpisarrera-52
HARANTZ-HONANZKO (El) que anda de aquí para allá.
Kalien ari luzeak arontz-onontzko jentez eta burdi lasterkariz beteak. Ag Ioan 158. Jaietarako Bergaratik erakarri oizuten ogi eta aragi berria oso ugari [...] egun oietan etxetxo ura aruntz-onunzkoen geldi-leku jakiña izaten zan. Ag G 234.
azpisarrera-53
HARANZKO (EUSKALKHIZT), AROZKO, ARONZKO (Lar), ARONTZAKO, ARONTZEKO, ARUNZKO (Lar, Añ (G); auzko DRA), HARUNTZAKO. a) (Adnom. de harantz). De más allá. "Ulterior, aronzkoa, arunzkoa" Lar. "Ulterior, (V) aranzagokoa; (G) aronz, arunzkoa" Añ.
Ta auzko zugatz ura ere makurtuta. Anab Usauri 122. Aruzko mugan, zutaka-atzean / bai giltz-egiten [ikusi omen] . "También ha visto la ciaboga en el otro límite" . Or Eus 388. Bide dena ta arozko balizak / ez ala ageri iñondikan. "De ninguna parte se ve mejor el recorrido completo y la baliza de vuelta" . Ib. 392 (v. tbn. 395 arozko muga "la baliza de mar adentro"). Kanaandarren mugapea Sidondik Gerar aruzkoan, Gazaraño edatu zan. Ol Gen 10, 19 (BiblE Kanaandarren lurraldea Sidondik Gazaraino hedatzen zen Gerar aledtik). Ta lenago gaztedie ba'an Bilborantza egiten oana, gaur zarragoak be arantzako yoakera andie artu deudie. Akes Ipiñ 23. Batzuek pago-ipurditik, besteak munto-baztarretik, besteak aruzko kale-ertzetik azalduak dituzu. MAtx Gazt 72. Bide-baztarretan arbolak ugari. Arunzko muturrera iritxi zanean ortziko argiari ezkur-alea zitzaion. Anab Poli 13. Xalbador zer dan ondo dakite / emen da arunzko danak. (In Xa Odol 335 ). Oraindik ezagutu detan gaztain-gerririk lodiena, arunzko bide-gurutze artan uan. Ataño TxanKan 96. Egun artan aruntzako bidea / eman zidan aitak. BBarand 43. Egun artan ikusi nuan arunzko baso aldera oraingo autobide bat ekabia nola zegoan. AZink 151.
azpisarrerakoSense-53.1
( Haranzko hura ).
Aruntzko ura izango zan Aljer. Arañokoa egingo al du? Anab Aprika 103. Auzko zulo ura, gizon bakartzale edo eremita baten bizitegia omen zan. Ib. 28. Arako beste ura, [...] zaldun berri bat da, [...]. Aruntzako beste ura, [...] Nerbiako duke aaltsua da. Berron Kijote 199.
azpisarrerakoSense-53.2
(Precedido de instr.). Allende, de más allá de.
Eta Kondairak erakusten dituen gauza aundietako bat da, jendeak eta erriak eztirala berdin, Gurutzez aronzkoak eta Gurutzez ononzkoak diradenean [...]. Gurutzez aronzko erriak, oraindik eztute Kristoren legearen argitasunik. Etxeg ( in Ag AL 6 ). Lizarraga, mugaz arontzako erri batean omen zegoan gaixo. Or SCruz 114. Ta zuek itxasoz arontzeko Amerikara joan-bearra. Ib. 144. Baña ez etorri nigana Ebroz aruntzako gauzakaz. Kk Ab II 106. Bidasoaz onuzkoak ederki jardun zuten beren arloan. Bidasoaz aruzkoak, obeto. Lek SClar 141. Mugaz arunzko anaiak ere maite ditu Gipuzkuak! Mattin 26. Jainkoak zekin lekukoak ere baitun. Bidasoz arunzkoak ere bai. Ataño TxanKan 104. Guztiok dakigu ze lan goragarria ari diren egiten Bidasoaz harunzko euskaldunak. MEIG II 133. (VII 131 Bidasoaz haranzko, VII 68 Bidasoaz haranzkoetan) Azkuek, hiztegian, Bidasoaz harunzkotzat jo zuen. MEIG I 221. Mugaz haruzkoak ez ahal dira Euskalerria? MEIG IX 53. Itxuren morroe delarik, sentierak ematen dion ikuspegia eta aldez haruntzako iritzi ezin iheskorraren iraupenak, mugatzen eta aldatzen du ere sorkaria. "La fugitiva, inalcanzable permanencia que se aparece en el más allá" . MEIG IX 115. (en colab. con NEtx)
azpisarrerakoSense-53.3
(Precedido de sust. con suf. -tik ). v. MENDITIK HARANZKO, ITSASOTIK HARANZKO.
Bidasoa ibaitik onantzko euskaldunak ezdaue aots au oguzten, aranzkoak bai. A Gram 17. Erronkaritik haranzko ibarren batean. (In MEIG VI 34 ).
azpiadiera-3.1
(Precedido de gen.).
Mendiaren arunzko aiekara iges egin zin. Ataño TxanKan 33.
azpiadiera-3.2
(Precedido de tema nudo).
Itsaso araruntzko alderdieri ze-gatik eskatuko lizkioke, an, Urdanibiko yauregi ark eman lizkioketean zorionezko egun gozoak. Lh Yol 17.
azpiadiera-3.3
"Aruzkua. El viaje de ida. Aruzkua ondo ein giñuan baiña onuzkua negargarrixa izan zan. / Aruzkua biar da eta onuzkua domekan" Elexp Berg.
azpisarrerakoSense-53.4
b) (Adv.). Para allá.
Joan giñan soldadu Burgosa, aruntzako tokatu nintzan da. Insausti 19.
azpisarrera-54
HARANZKO ALDE (El) lado, la parte de más allá (de)
Espaiñia ingurutik urten ezebenentzat, Espaiñia ta Portugal, Frantzia ta Inglaterra, or arunzko aldean egozan erribatzuk [ziran] . Ag Kr 83. Toki orren billa noruntz yo bear dudan, lenago yakin nai nuke, ordea. --Oian aruzkaldera, arrotz! gañerakoa, an dan auzoko batek, esango dizu. Zait Sof 120. Orexaran errekazuloa laño zegonan, yakiña, ta aruzko aldean basoan erdi-argi gure gaztañadi aldean. Or QA 63. Gogoa ez-ilkor liteke, eta lur onen aruzkaldean egia argi ta garbi ezagutuko luke giza-gozoak. Zait Plat 70. Oni ta ari ta auzkaldekoari esaten zien: jarraitu neri. EgutAr 28-11-1964 (ap. DRA ).
azpisarrera-55
HARANZKOAN, ARUZKUAN (V-gip ap. Elexp Berg). Al ir hacia allá, a la ida. "Aruzkuan. En el viaje de ida. Ogixa, aruzkuan artukot Bolintxon" Elexp Berg. v. HARAKOAN, HARANTZEAN.
Arontzakoan lagun, ez aundi, / gibel-egoaize epela; / onontzakoan ez etsai ere / uiñak ekartzen dutela. Or Eus 390. Uste zuten oneraño aruzkoan ekarri zitun Gobernadorearen ontziak eramango zituala... baña onek iges. Manzi GPatroi 77. Ezpata arunzkoan baztertu ez balitzaio, kolpetzar ura aski izango zan burruka zital ura bere artan amaitzeko. Berron Kijote 112. Eta, arunzkoan joan giñan bezela, ibai-ertzetik gentozen. Alkain 121. Illun goibela iruditzen yake onuzkoan, aruzkoan ariña ta aldatz bagea begitandu yaken bide-arloa. Onaind STeresa 47.
azpisarrera-56
HARANZTIK.
azpisarrerakoSense-56.1
a) (Precedido de instr. o menos frec. gen.). Más allá (de). "Mugaz arunztik lan egiten du (G-azp), mugaz onunztik lan egiten du (G-azp)" Gte Erd 225. v. haraindi.
Mendian topo egin dezun etxe eder apain bateko atariak zabalik ikusi ta sartzen zera barrura zure adiskide batekin. [...] Atariz aruztikan arrittu zera arren orma [...] arri landuaz jantziak ikusirik. Inza Azalp 31. Baita "Prade-ona" deritzan bidez aunztik daukan zatia ere. EAEg 12-2-1937, 1047. Pena artzen det zu bizitzea / Bidasoaren arunzti, / bañan zuretzat oroitua da / Gipuzkua ta Donosti. Garmendia ( in Mattin 26 ). Bertsozaleak nola gizon au / duten biotzetik maite, / mugaz arunztik zure zai daude / zu berriz sendatu arte. Azpillaga ( in Xa Odol 333 ). Xalbador zer dan ondo dakite / emen da arunzko danak; [...] zubiz arunztik diran partetik / zuri eman zorionak! (In Xa Odol 335 ). Usteltzen egon gabe / zotalan arunztik, / obe erre ta autsak / jotzea eguzkik. Insausti 299.
azpiadiera-1.1
(Con valor temporal).
Iru illabetez arunztik ari diran langilleen lerrokada. EAEg 18-12-1936, 579. Bi urtez aunztik ogasun-paperen jabe diranen artean. " Poseedores de acciones con dos años de anterioridad" . Ib. 5-1-1937, 731.
azpisarrerakoSense-56.2
b) De lejos (?).
Porlan da burniz jantzi zaituzte / ekarririkan arunztik. AZink 15.
azpisarrera-57
HARA... HONA, HARAT... HUNAT.
Yo harat, yo hunat hauzoz-hauzoz zabilaian, bethi bezala berriketan. Elzb PAd 59. Eskualzale arrotz, nonbeiko basquisants, bascophiles eta eskuara gaixoaren larrutzaileak mintza diten hola: Murde harat, Murde hunat, begoite! HU Zez 175. Asko eta asko laguntza ardiets detzazket Barthourenganik [...] Nor ez gira gu? Barthou harat, Barthou hunat. Barthou alde duenak [...]. HU Aurp 81. Zalapartaka zabilan jo harat jo hunat, begiak odoletan. JE Bur 63. Ibili zen beraz Migel jo harat, jo hunat, dena irri, dena elhe. Barb Sup 37. [Sorginen] urin-gesal harekin torra eta torra, gantzutzen dire bi emaztekiak, erdi kantaz diotelarik: Berho guzien gainetik / Hedoi guzien azpitik, / Oren bat harat, / Oren bat hunarat! Barb Leg 141. Ixtant bat ariturik tarrapata harat, tarrapata hunat, athetik eskapatzen dire. Ib. 143. Pausua guti, lo arin, / harat joan eta hunat jin. / Herri guzirat ereman dute / zonbeit zaku irin. Etcham 186. Etxera etorri, ta txango ara, txango onara, geroenean ahapaldi osoa etorri zitaidanan burura. Or QA 64. Ene mutilik ttipiena / ene mutilik maitena / habil harat, habil hunat / mastañoaren puntalat. Balad 88. [Zirkan] gizonak airean, harat jauzi, hunat jauzi! JEtchep 42. Batzuk ara, besteak onera: aiek lasai, abek azkar. Anab Poli 53. Frantses bazabilan jo harat, jo hunat, ahal zuen bezala gogoz ikasirik Gure Aita. Ardoy SFran 163.
v. tbn. Elsb Fram 71.
azpisarrera-58
HARA-HONA, HARAT-HONAT, HARAT-HUNAT, HARANTZ-HONANTZ.
azpisarrerakoSense-58.1
a) (kara-kona R ap. A), HARAT-HONAT (AN-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 151; harat-hunat Urt II 34, Dv, H). De aquí para allá; de un lado al otro. "Harat hunat ibilli, [...] harat hunat goan" Urt II 34. "Ici et là, çà et là. Harat hunat ezin egonak bethi derabil, le ne pouvoir rester en place le fait continuellemment aller ici et là. Harat hunat gauzak barraiatzea, disperser les choses çà et là" H. v. BATETIK BESTERA. Tr. Bien documentado al Norte desde los primeros textos. Al Sur se encuentra en unos pocos autores desde principios del s. XIX.
Hara huna ebilten ziraden Iudu exorzista batzu. Act 19, 13. Hunetarik den gutiena-ere aldara bagintez, berzetan reposik ezin eridenez, ginandela baramendurik batre gabe gure bihotzetan hara huna erabiliak. Ins G, 4r. Pena handia du harat hunat dabiliena beti alferrik. " Celui qui va et vient" . Volt 173. Hara huna ziabillak haize kontraz luietan, / Eztuk, ordean, sekulan galduko uhiñetan. EZ Man I 30. Arrotz orrek itzultzen tu begiak hara huna / Eta handiro miretsten Zeruko ontasuna. Ib. 133. Eta haizeak bandera hara huna banatzen. EZ Man II 53. Imajinazione hunen bidez serratzen dugu gure espiritua meditatu nahi dugun misterioan, hara huna laster egin eztezan gatik. SP Phil 103. Herakleako eztiak, iretsi denean, burua hara huna darabilla, eta adiskidetasun falsoak ere espiritua lilluratzen du. Ib. 301 (He jaten dutenei berehala heldu zaie buruko zoramen handi bat ). Begiak apal eduki, hara hona ohiltu gabe. Bp I 97. Gure izpiritua zarratzen dugu meditatu nahi dugun Misterioaren hedaduran ibill ez dadinzat harat hunat. He Phil 105. Mundu guzia barraiatzen zela hara hunat. Lg I 267. Eta ikhusten dire giristinoaren izena dakharketen batzu Jesu-Kristoren etxean, haren beraren begietan, barraiaduran, harat hunat beha! Ib. 229. Behar da atxiki büria geldi geldia eta xüxen, eta eztira harat hünat barreatü behar begiak. CatLan 139.
( s. XIX) Sentiduen atsegin-kontentuetan llilluraturik ta itsuturik bizi diranak, batzuek jan-edanean, besteak ara ona ibillian, utzirik umeak, mirabeak ta etxea kezkarik ta konturik gabe. AA III 605. Zuaz ferija batera, eta ara ona zabilzaz zer daguan ikusten. Astar II 135. Ez beraz utz zuen herriak, harat hunat alferretan ibiltzea gatik. EgunO ( in Arb Igand 180 ). Baña negarrez auntzak / omen ziran asi, / arat-onat ibilliz / beka sasiz-sasi. It Fab 74. Atsoa gauaren erdian / bere zankoen gainian / harat honat dabila. Arch Fab 165. Bi pelegrin zoazila kosta hegian gaindi, / hara huna beha, non zer zuketen hek ikhusi. Gy 18. Sehiak goiti-beheiti, / hara-hunat ehun aldi, / badabilltza antsiatuak. Ib. 89. Igesari bereala eman zioten, eta or-emen, ara-onara zebiltzala, lau milla il ziran. Lard 150. Yaunskila harat-hunat abiatzen da, galtzetan hertsi, nihon ezin egonez. Hb Egia 30. Goiz batez harat hunat zabilan Dona Justeko eliza aitzinean. Laph 85. Itxas-olatu irakiñetan / ara ona jira bira. AB AmaE 47. Zoinek luzekiago harat hunat pilota onean ibil holako kintze bakhotxean. Zby RIEV 1908, 87. Harat hunat solas eta so doazilarik, bertzeak, suge baten gainean zangoa eman balu bezala, jauzi egiten du. HU Aurp 99. Hainbertze harat-hunat ibili ondoan, oraino gazte eta azkar, osasun betean zelarik. Ib. 102. Begiak hor dilindan, harat-hunat, eta gogoa Jainkoak dakiela non! Ib. 58.

( s. XX) Berrogoi urthez harat hunat ibili ziren Israeldarrak desertuan. CatJauf 26. Orok, moltsa eskuetan, zilar urreak harat-hunat derabiltzate. JE Bur 27. Tolosako xoko maiteetan gogoz elgarrekin berriz ibil, harat-hunat; ahalgerik gabe edozer aipha. Ib. 92. Egun oietan etxetxo ura aruntz-onuntzkoen geldi-leku jakiña izaten zan. Ag G 324. Etxaurreko zelai ta basoaren artean ere argiak ara-onera zijoazten. Lh Yol 46. Buztana harat hunat badoako orai. Barb Sup 94. Harat hunat bazabilan ganbaran, selauruan, sukaldean, arima herratua bezala. Ib. 102. Xokhoz xokho, harat hunat, / Nun dukeen ohointto bat / Gatu hauta badabila, / Erne, bainan zoin ixila. Ox 120. Ene herrian bada / alarguntsaño bat: / [...] Erne dabila eta / ixil harat-hunat: / Hazteko ere badu / haur dotzen'erdi bat. Etcham 171. Tetelduak, begiak larrituak harat-hunata zabiltzan, oro ikusi nahiz. Zub 110. Zergatik darabillak arat-onat burua, lertxunaren adaburua bezala? Or Mi 75. Naia mee daruat: / ardantz-antzo yabilt, lasai, arat-onat. " Se mueve a todos los rumbos" . Laux BBa 4. Dilin, dalan, hasten da xilintxaren harat hunat erabiltzen. Barb Leg 131. Begiak itsu, bi besoak aintzin, harat hunat bakarrik ari itsumandoka. " De-ci, de-là" . Ib. 143. Nasirik nabil arat-onata, / bide zuzenik ezin ar. Or BM 58. Harat hunat noa, burua gogor, / Begitartea hits, bisaia mokor. Iratz 69. Bidaztien itzak arat-onat ibilli oi dira; ta aren belarrira-orduko, ona etorriko da. Zait Sof 114. Au ere zeru baiteritza, lurriñak uren gaiñeramanik egaztiak arat-onat dabiltzaneko zerua. Or Aitork 418. Zeiñek neri esan, nere biotz utsalean iduripenka arat-onat iraulten danak baizik? Ib. 349. Irakurtean begiak arat-onat zerabiltzan, buruz zentzua aztertuz, mihia geldi zedukala. Ib. 129. Ez da tokirik, eta arat onat gabiltza, ta iñon tokirik ez. Ib. 275. Bazebillen jendea gauzaren tartean ara-onera --gazta zarrari arra bezela-- oi duan mar-mar luzearekin. Anab Poli 80. Batzuk euren kontura banakoak artu, eta besteak ara ona aldendu ta joan ziran, ezer jaso bage. Erkiag BatB 93. Txiñel geiago dator, oiñez eta zaldiz. Txingurriak lez egoan taldea, ara ona sakabanatu da aguro. Ib. 147. Besta muntazailek berek enkargatzen zuten Jean Monlong, ene adixkide zena, ene harat hunat erabiltzeaz. Xa Odol 49. Gu txolartea jartzen ari giñan arte, ara-onera txorrotxioka an ibilliko uan. Ataño TxanKan 72. Arat-onat dabillela, an Avila ta Salamanka tartean. Onaind STeresa 87s. Geroztik zenbat alditan / berarekin ara-ona! Zendoia 129.

v. tbn. Bp I 97. Gerrika 287. Ara-onera: SMitx Aran 175. Harat hunat: Dh 98. StPierre 32. Zerb Metsiko 325. FIr 147. Iratz 69. Arat-onat: LE Ong 73v. Ir YKBiz 283.
azpisarrerakoSense-58.2
b) (hara-huna Dv; kara-kona R ap. A; harat-hunat L, BN ap. A; Dv, H). (Uso sust., normalmente pl.). Ida(s) y venida(s), cambio(s), aspecto(s), vicisitud(es), asunto(s), ocupacion(es); recorrido, viaje. "Voyage ou sortie d'aller et retour. Urthe berean egin du Amerikako harat-hunata, il a fait la même année le voyage d'aller et retour de l'Amérique. [...] Zure harat-hunatek khexarazten naute, vos allées et venues me rendent inquiet" Dv. "Harat hunatak, les démarches, actions, affaires diverses" H. "Aratunatak (BN), las idas y venidas" A. "Kara-kona [...] ida y vuelta. Aurra, eraguzak bi marabedisen kara-kona (R-uzt), niño, trae un viaje de dos maravedises. (Se les dice a los niños, como si se les diese alguna comisión, para hacer que se vayan a otra parte)." Ib.
Apostoluen printzeak hartu baitzuen san Mark laguntzat bere nekhe eta harat hunat guzietan. Lg II 86. Bederen ukhan beza artha berezi bat, bere lanen eta hara-hunen erdian bada ere, errelijioneko egiak ardura gogoan erabiltzeko. Dh 51. Examina zaite [...] ea zer xedek othe zabiltzaten goizetik arratserainokoan zure hara hunetan. Ch (ed. 1825) I 15, 3. Jokoaren harat hunat hoikieri beha dagonak behar du beraz erne egon. Zby RIEV 1908, 88. Erregek, hori jakinik, jin arazi zituen seiak bere aitzinera, eta bertze solasik gabe, orori burua motz arazi zioten. Ikhusten duzu hemengo justiziaren harat-hunatak laburrak eta zorrotzak direla. Prop 1880b, 172. Gerla zibilaren harat hunatak eta sarraskiak behar laitezke irakhurtu partikularzki Vendeenen eta Bretonen orduko ixtorioan. Elsb Fram 118. Xeheki bilhatzen baginitu gizonen urhatsen eta harat hunaten arrazoiak ikus ginezake, bethi zorionaren bilha dabiltzala. Lap 42 (V 23). Zer da, bada, munduko zure itzuli eta harat-hunat guzien erdian, ikusi duzun gauzarik ederrena? Ib. 61 (V 31). Bainan hagonian direnak! Ah! heientzat orai da harat-hunata eternitate guzikotzat. Dih MarH 238 (ap. DRA ). [Etxeko-andere] buru onekoa, [...] bere harat-hunat guzietan bethi hazkar eta erne zabilana. Arb Erlis 115. Xinako bazterraren aldean-bertze, harat-hunataren egiteko behar zituen laguntzak eman zazkon Frantziako gobernamenduak. HU Aurp 96. Hitzen banazkako ala elgarrekilako harat-hunatak. Ib. 218. Frantsesetik eskuararat, eskuaratik frantseserateko harat-hunatan baino nahasgarriago da. HU Zez 192s. Ezen badire hola izarren harat-hunat hoik dazkitzatenak, aitzinetik; ehun, bi, hiru lau ehun urte aintzinetik. Ib. 96.
( s. XX) Eremu gutiago du hartzen pilotaren harat-hunatak. JE Bur 30. [Gure mintzaiaren hitzak] zume batzu bezala malgu detzazkegu, gogoaren harat-hunat guzier uztartuz. Ib. 175. Airearen harat-hunatari [...] bidea hesten diotelarik. Ib. 189. Adimenduak gauzen harat-hunataz eman dezakedan ohartze laburra. Ib. 41. Gure hango josteta guztia, leihotik karrikaren harat hunata. StPierre 25. Hemengo harat hunatak ikusi eta, iduri luke, urrun, arras urrun, Jainkoak daki norat abian naizela. Barb Sup 151. Ene lagunek nahi dute egin legartzarako itzuli bat bederen. [...] Bainan, ene lagunekin berekin bada ere, harat-hunat hortako gogorik ez dut. JE Ber 86. Industria sartua dela, aspaldisko danik hunat, Gipuzkoako lurretan. Zeren gatik den azkarki sartua, ez nakike. Itsasoko harat-hunata hurbil izaitetik naski. Ib. 49. Ikusten dute, hek utzi bezal bezala dela tupina, barnean harat hunatik gabe. " Sans ébullition intérieure du tout" . Barb Leg 132. Kristoren arat-onatak. Ir YKBiz 85. Etxeko harat-hunat guziak fidatu ziozkan nausi horrek. Zerb IxtS 26. Gabeko aizetxoak eraginda, [...] euren orri mee ziriantzekoz ornidutako adapuru-adarretan ba ebillen zirkintxu ta ara-onarik, Jonen buruko uleetan lez. Erkiag Arran 68. Egundoko ara-ona ta joan-etorriak egin ditugu. Erkiag BatB 203. Gogorat heldu zaizkon joanden urthe horietan ibili harat hunatak, oihanetan gaindi. JEtchep 24. Bere foot-ball harat-hunatak bildurrez zaintzen zituztenean, euren kontra shoot egin nahi zualarik. Osk Kurl 50. Urduri urduri, gelatik harat-hunatak egiten hasi zan. Ib. 199. Sonata bat joten zuan pianuan, ta teatro-oihal handia, mixteriozko harat-hunatek beste aldetik bultzatua, doi doi egoten zan segundu batzu geldirik. Ib. 175. Utz diezogun gogoen egiteko ephea... Eta, berak hautatu bezala izan dadiela horren harat-hunata... Larz Senper 46. Gerezien phesta ukanen dugu mendekosteko igandearekin. Geroxago emanen ditugu egun hortako harat-hunatak. Herr 13-5-1965 (ap. DRA ). Nik ene pertsuak ene harat hunatetan nabilala egiten ditut, eta gero, denak egin ondoan, idazten. Xa Odol 68. Pena datorrenean, ohartzen bereala / gizonen harat hunata [Jainkoak] bere esku daukala. Ib. 182. Asi nintzen etxe inguruan ara-ona batzuk egiñez. Gerrika 162. Hor zen gure azken harat-hunata, gure betiko hautua, gehiago gibeleratzerik ukanen ez zuena. Larre ArtzainE 201.

v. tbn. Harat-hunat: Ox 193. Hara-huna: Prop 1897, 9. Harahunat: Prop 1899, 165. Prop 1911, 225 (ap. DRA).
azpisarrerakoSense-58.3
c) (araona Lar DVC 159; harahuna Ht VocGr 332; harauna Lar). "Balance" Ht VocGr 332. "Balanza, [...] balanza, harauna" Lar.
azpisarrerakoSense-58.4
d) "Hara-huna, poco más o menos. Hara-huna hori zen jostagailu (Lander)" DRA.
azpisarrerakoSense-58.5
e) "Harat-hunata (BN), regreso, mirada retrospectiva" A (s.v. araatu).
azpisarrera-59
HARA-HONAKA, HARAT-HONATKA, HARAT-HONAKA.
azpisarrerakoSense-59.1
a) De aquí para allá; de un lado al otro. "Kuluarrean harat-hunatka hasi zen (BN-arb)" Gte Erd 159. v. HARANTZ-HONANZKA.
Behia ibilarazten da harat-hunaka. Dv Lab 247. Langileak agiri ziran, erlen antzera, ara-oneraka, zama eramaten, bazter garbitzen. Lh Yol 26. Espalkariak, harat hunatka, zoinek lasterrago kurri, / Uzta horia idorrik baita behar barnean ezarri. Ox 75. Eskual-herrian, harat hunat-ka, haur xumeak badabiltza. Ib. 178. Ikusten zien egün oroz bazkal orduan, galerian, erretora hara hunaka. Const 38. Egundainoko mozkorrarekin [...], doi-doia xutirik egonez, besarkatuak, bideari zehiarka, harat-hunataka. Zub 42. Yendea harat-hunataka eta sal-erospen solasian. Ib. 70. Itxas-txorijak dabiltz igesi, / ara-onaka, noizpeinka egaiz. Enb 61. Itsas-otsuok / kendu orri pattar-laketa / ara-onaka yabilk-eta! Laux AB 91. Harat-hunaka bazabilan tanpa-tanpa bere kanbaran, bere xedeak finkatu eta gogortu beharrez. Lf Murtuts 24. Erriko uso zuri ta berunkarak, lagunpillo ikaragarria ikusirik, ara onaka asi ziran inguru osoan egadaka. Erkiag Arran 169. Geure aurrean itsaso zabal edatsu bizia, Andre beti urduria, betiere ara-onaka. Ib. 8. Aren buruan ibili ebiltzan ara-onaka asmoak eta naikunak. Ib. 96. Aren lagungarri erloiu-zintzailla arat onataka. " El péndulo del reloj con su vaivén" . Or Poem 530. Lehenagoko zuhaitz lerdenek hara-honeraka zalantzan irauten dute irringaz ta zaratatsu. Mde Pr 118. Adimena batak [adirazten omen zuen], beti beragan geldi-geldi baitago; ustea, biak, ara-onaka zalantzan baitabil. Zait Plat 56. Ara onaka igesi lez yoiala. Erkiag Bat 29. Norbaiteri zigarrotxu bat eskatu deutsa, ta ibiltaun lez diardu ara onaka. Ib. 126. Ebilten, herresta juaiten, / hahunaka ta jauzikan. Casve SGrazi 148. Beti harat-hunatka ibili diren batzuez. Larre ArtzainE 25.
azpisarrerakoSense-59.2
b) (hara-hunaka S). "Allées et venues" Lrq.
azpisarrera-60
HARA-HONAKARI (El) que anda de aquí para allá.
Oski xahazaile ttipiak. [...] Nork uste zukeen hirietako haur harahunakari, philtxarki jauntzi horietaz nehorek artha hartu zukeela? Prop 1897, 145.
azpisarrera-61
HARAT-HONAKATU, HARAT-HUNAKATU ( (Foix ap. Lh)), HARA-HUNATKATU (S ap. Lrq). "(S, Foix), vagabonder" Lh. "Aller et venir" Lrq. Cf. tbn. en Lh, sin duda errata: "Harat hunakatu: 1.º ça et là".
azpisarrera-62
HARAT-HONAKATZE. "Harahunátkatze, vagabondage (S)" Lrq.
azpisarrera-63
HARA-HONAKO.
azpisarrerakoSense-63.1
a) (Adnom. de hara-hona ).
Itz gutxian, ez eta askoan ere, ezin esan diteke, zer naigabeak, zer penak, zer aldarteak, zer goraberak, zer jornadak, edo araonako ibillerak. Cb Just 41. Toki baketsu ta ekandu onekoak, leku eder garbiak, ara-onako ibilibearrak eta industri-olaen keiak, ekandu ta zeru-aldeak lorrindu legiezela eta abar, eta abar, sarri askotan entzundako esakunak dira. Erkiag Arran 17. Ara-onakoa oiñez / zati bat ortutsik. Ayesta 46.
azpisarrerakoSense-63.2
b) "Hara-hunako bat (L-côte), [...] regreso, mirada retrospectiva" A (s.v. araatu).
Berein bideetan barna yarduna naizela bekizue, nere buruaren ara-onerakoak zirala-ta. ' En el curso de mis pensamientos' . Zait Sof 59.
azpisarrera-64
HARA HOR (Añ, H, A), AROR (V; Añ, H), AOR (V, G-azp). Ref.: A (hara, aror); Etxba Eib (aor); Elexp Berg (aor); ZestErret (aor).
He ahí. "Ve lo ay, aror, ara or, orra" Añ (s.v. (he) aquí). "Velai, aror" Ib. (s.v. ahí). "Ela, veisla, ona bera, orra bera, ara bera, aror" Ib. "Etele que, ara, aror non, orra, ona non" Ib. "He allí, ara an, aror, orra" Ib. "Ve allí, orra emen, aror, orra or, ortxe" Ib. (s.v. ve aquí). "Hara hor, or, [...] voilà là près, là tout près; id. (V), aror" H. "Aror, contr. de ara or, he ahí. Var. imperf[ecta] de orra or" A. "Aor zertan gelditu dan munduan jabe izan gura eban zoro gaizto ori!" Etxba Eib. "Aor etxia, nai bozu jun" Elexp Berg.
Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX. En el s. XX se encuentra tbn. en algunos guipuzcoanos. Para las formas contractas, hay aor en f. Bartolomé, Arrese Beitia, R.M. Azkue, D. Agirre, Kirikiño, JBDei , Enbeita, J. Barandiaran, Bilbao, Villasante y Anduaga, y la menos frec. aror en Añibarro, Zavala e Iturzaeta.
Aror, nire adimentu, gogo, biotz, arima, gorputz ta nasan guzti au: egizu nigaz gurozuna. EL1 164. Baña aror non idoroten dirian beste bein mirari barrien bearturik. LoraS 6. Aor, zeuk maite dituzunak, ta itxi egidazu bakian. fB Ic II 63. Ara or atean, zure senarra lurpetu dutenen oñak, eta zu ere eramango zaituenak. Lard 486. Zeñen frutuak aor zelan jarri / deuskun Aretx zar maitea. AB AmaE 83. Ara or nun diran, aita. Zab Gabon 42. Biyar iru sermo entzun-biarra: bat Elixan, bi etxian: aor nun dirian iru. A BGuzur 145. Ara or Etxegoieneko zaldun gazte azkar da izen andikoa. Ag AL 13. Aror guztiok zerurako esperantza bagarik nun ipinten gaituzan, ondu gura gaituzalako atxakiagaz. Itz Berb I 200.
( s. XX) Begiratuizu goialdera, irakurlea. Ara or Gorbea, ara or Aloña, ara or Aitzgorri, ara or Ernio, mendirik andienak baño besterik ez esateko. Ag Kr 214. Eztet nik esaten otsokotarrak badirala oraindik? Ara or bat. Ag G 66. Aor gai onetzaz zer dion bastertxo baten. JBDei 1919, 182. Egi-zoruna lortu nai bozu / ara or bide bakarra. GMant Goi 18. Kose, atapostako atie itxizu? Bai, aur giltze. Ort Oroig 36s. Zuk eta Jaunak maite dezuten euskera ere / ara or doi-doi gaxoa. Jaukol Biozk 35. Peru eldu zan koñatiagana, ta bota eban lurrera narrua esanaz: --Aor gureñe diru ta urretan atan be. Kk Ab II 77. Egarri danentzat aor / zurija naiz baltza. Enb 209. Ara or Epipaleolitos-garaiko euskaldunen bizikera. JMB ELG 55. Maritxuren kaltez itzegitera etorri baaiz bauake... Ara or atea. ABar Goi 56. Ara or, nola jaio zan biozmiña Josebe etxekoandrearen biozpean. TAg Uzt 129. Izen jatorragoak nai izate ezkero, aor bat: Eneko, Iñigoren ordez. SMitx Aranz 42n. Ondo egiñak txarto merezi, aor. Bilbao IpuiB 48. Umien antzera, aor: gozo-gozoro, garbi-garbian. Ib. 10. Artza, aor, artza. Ib. 186. Ara or zergatik diran askoz giro obekoak basoz ondo jantzitako lurrak, lur soil eta larrutuak baño. Munita 20. Ara or nun agertu jakuen izugarrizko leoi aundi bat. SM Zirik 86. Nere ondoan zegoan langille itxurazko euskaldun batek, ara zer bota zuen, ura ikustean: Aor gure hotela. Vill Jaink 110. Aor ire aunditasuna ze txiki gelditu dan. And AUzta 56. Ara or Elbitxuri, ire jaiotetxea! Salav 11. Ara or etsetxu zar bat / Uriaren kabuan / Aberiak eta baño / Ezta sartzen barruan. Balad 198. Ugarterik ez balitz, ara or Dinamarkako erresuma. Berron Kijote 118.

v. tbn. Zait Sof 121. NEtx Antz 119. Bilbao IpuiB 44.
azpisarrerakoSense-64.1
( hara hor bertan, berton ).
Ar'or bertan / balbe txarra / bere begi aurrean. Zav Fab, RIEV 1907, 530. Ondasun-billa abiatera-ezkero, ez kanpora ioan, aaaor berton senargei ona. A BeinB 65.
azpisarrerakoSense-64.2
" Hara [...] hortxe, voilà là près, là tout près" H.
Iru aldiz egin dot tirabira. Lenengoan, Arno atzean, besigutan gengozala; bigarrenean, aortxe (ara ortxe) erriko sarreran. Ag Kr 88.
azpisarrerakoSense-64.3
Haurra testoa: Eztraucac eurorri eguinen [...] . Irigoyen Eusk 1978, 731.
azpisarrerakoSense-64.4
Ahí, ahí mismo. " Aor (Vc), ahí mismo" A.
Aaaur dabil nire senar taketa bere: umezain, dindirri-urtika ta kaleak austen. A BeinB 40. --Iakirik badaukak? --Aor aurreko ostatu baten gauza batzuk danontzako ustean artu dodaz. Ag AL 159s.
azpisarrerakoSense-64.5
( hara hor ba(da) ). " Aor ba! ¡Ahí está! Aor ba, gure asmuak! ¡He ahí, pues, nuestros propósitos!" Etxba Eib . "Aor ba. [...] He ahí pues. --Bergako konbenixua firmau zala, 1876. --Aor ba, aor ba" Elexp Berg. .
Aror bada otseintxuak / on ekarri bearrean / buruari, kaltepean / parau dituez buruak. Zav Fab, RIEV 1907, 97. Ta aor ba: lengo egun baten atara neban erbia. Bilbao IpuiB 250. Gaur pizti oneri buruz ipuintxo bat kontauko deutsuet, zuek eskatu ezarren atsegin-atsegin dozuena badakit-eta. Ezta ala? Aor ba: auntz-ama eta bere bi kumetxuen ipuiña azalduko deutsuet. Ib. 261 (v. tbn. 265).
azpisarrera-65
HARA-OSTERA. Idas y venidas.
Baita be ikusiko dozu aneika iñurrik darabillen ara-osteria, nun euren burubak estaldu eztakiyezala. Euzk 1930, 359.
azpisarrera-66
HARARTEO (L ap. A), HARAT ARTEO (Dv), HARAR-ARTEO (Dv), HARARTIO (BN ap. A), HARARTINO (S ap. A; Dv). Hasta allá. "Jusque-là, se prend pour l'espace de temps ou l'espace de lieu. Cependant dans ce dernier sens, on dit plutôt harat arteo. On dit aussi harartino, soit pour le temps soit pour le lieu" Dv. v. HARAINO.
azpisarrera-67
HARATAGO. v. HARAGO.
azpisarrera-68
HARATEGI (BN, S ap. Lh). "Harategi da, cela est trop vers ce côté là" H.
azpisarrerakoSense-68.1
" Harategixe, un peu trop de ce côté là, ou un peu trop loin de ce côté là" H.
azpisarrera-69
HARATEKO. v. HARAKO.
azpisarrera-70
HARATEN. "Haraten, le plus proche de là-bas" Dv (s.v. hunaten).
azpisarrera-71
HARATKA ETA HONATKA. De aquí para allá, de un lado a otro.
Eta urak haratka eta hunatka ibiliz goan ziren lurretik. Dv Gen 8, 3 (BiblE poliki poliki atzera egin zuten urek lurrazaletik).
azpisarrera-72
HARATTO. "Un peu trop loin vers là-bas (S)" Lrq.
azpisarrera-73
HARATXE (S ap. Lrq; Dv). "Haratxe, un peu trop par là-bas" Dv (s.v. hunatxe). "Un peu loin, vers là bas" Lrq.
azpisarrera-74
HARAXE (V-gip, S; Lar, Añ, Dv (s.v. hunaxe), H), ARATXE, HARAXET (Dv (s.v. hunaxe)), ARAXEN, ARAXEK (V-ple). Ref.: A Apend (araxek); Lrq; Etxba Eib. (Forma con suf. xe-, de valor intensivo). "Vers là-bas" Dv. "Jusqu'à cet endroit précis là-bas" Lrq.
Eta diotse diszipuluei: Iar zaitezte hemen, haraxe ioanik othoitz daididano. "J'aille là" . Mt 26, 36 (Dv, Ip haraxe; TB, Echn, Ur (G), Ker (h)ara(t)). Ene Seme Jainkoak araxe garamatziela guziok. CatBurg 46. Bada elduten bada arimia zorioneko izatera zeruban, araxe juango da gorputza bere. Astar II 77. Zeruetaruntz eragitean biotzak diñost, / Araxe egan ebala nire alabeak. AB AmaE 135. Esperanzaz bizi gara, / egoteko zeruetan [...] / Aratxe bai joan bear degu / aratxe ene maitea. Gamiz 206. Araxe joan ziran goizean goiz. Ag Kr 140. Gela nagusian zegon une artan osaba Martin eta araxe zuzendu zan. TAg Uzt 123. Araxe joko det laguntza-eske. NEtx LBB 159. Iñora berba egin nai ebanak, araxe joan bear eban, nai ta nai ez. Etxabu Kontu 202. Eta araxe joan giñan. JAzpiroz 193. Arrantzu aldean kamioi bat egongo zala eta araxe joateko. AZink 56.
v. tbn. Araxe: Arr GB 84. Echta Jos 97. Kk Ab I 116. Enb 71. Otx 155. SMitx Aranz 203. Or QA 142. Zait Plat 44. Erkiag BatB 21. And AUzta 79. Ibiñ Virgil 115. Berron Kijote 126. Ataño TxanKan 166. Onaind STeresa 52. Araxen: Salav 36.
azpisarrera-75
HARAXEAGO, HARATXAGO (Dv), HARATXOAGO, HARATAGOXE (H), HARATAXEGO, HARATXIGO (S ap. Lrq). Algo más allá, un poquito más allá. "Un peu plus loin, un peu au-delà" Dv. "Haratagoxe eraman duzu, vous l'avez porté un peu de ce côté" H. "Un peu plus loin vers là-bas" Lrq. Según el editor hay aratxago en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.
Eta zunda harturik, aurkhitu zituzten hogoi braza; eta haratxeago berriz aurkhitu zituzten hamabortz braza. He Act 27, 28. Hemen emazte bat, nigarrez dagola [...]: haratxago, haur bat oihuz. Prop 1876-77, 142. Portu ingurura begiratu ezkero, aratxoago edo onatxoago, an ikusiko zan. Echta Jos 79. Haratxago, bainan hurbil hau ere, barrio handia. JE Bur 8. Bainan ez eskuin, ez ezker, ez aitzinatu-ta haratxago ere, bertze etxe bihirik ez. JE Ber 41. Jar zitezte hemen zuek, ni haratxago noalarik othoitzean artzerat. Leon Mt 26, 36 (Lç, Dv, Ip haraxe). Beste keriza bat bota eban [...]. Gero beste bat, aratxuago beste bat, sei, zazpi [...]. Bilbao IpuiB 113. Galdetu zidan zer irakurri nuan; nik erakutsi, eta nik baiño arataxego irakurri. Or Aitork 208 (Eus 53 araxeago). Artan nengoala txorien pi-piak oso bertan nabaritzen nituan, araxeago igelen korroka ta ibaiaren eten gabeko zurrunba. Anab Poli 79. Haratxago, begiak harmatuak, nexkatoa ixil ixila, so. Ardoy SFran 188.
v. tbn. Zub 70 (38 araxago). Araxeago: TAg Uzt 269. Haratxago: Zerb Gerlan 88. Larre ArtzainE 95.
azpisarrerakoSense-75.1
(Precedido de sintagma en ablativo). Algo más allá de.
Espainian zen hau orotan baino ikusgarriago: Madriletik haratxago toki batzu bazazkitzaten, bertzetan baino ilunago izanen zela histura hori. HU Zez 95. Zurezko askaño baten mokotik haratxago da erortzen xurruta. JE Bur 35. Bainan xafla musker haren aurkintzetik haratxago, mendi-pareta sekula baino buluziago zaiku agertzen. JE Ber 40. Baiña nor da, Iauna, bear danetik araxego lerratzen ez dana? Or Aitork 283. Zonbaitek sinetsarazi nahi lukete meza bat eman zuela Iruñen eta ixilka joan Sanguesatik haratxago, azken so baten egiterat bere sortetxeari buruz. Ardoy SFran 144. Antxartetik haratxago eta Anaren jatetxe famatua baino lehen. Larre ArtzainE 99.
azpisarrerakoSense-75.2
(Con -ko, adnom.). " Hunatxagoko, horratxagoko, haratxagoko, qui est d'un peu plus par ici, d'un peu plus par là-bas" Dv.
Aitak era badaki ba, haratxagoko herri batetakoa da-ta, Iruñ'alde. JE Ber 31. Melquiades da, nonbait, araxeagoko ura. Marañon ospetsua, urrengoa. Ldi IL 22. Pausu gitxi barru, zarata bat entzun eban aratxuagoko arantza artean. Bilbao IpuiB 130. Ango egalean egozan txalak ikusi, aratxuagoko beiak ikusmiratu. Ib. 222.
azpisarrera-76
HARAXEAGOAN. Algo más allá. v. HARAXEAGO.
Araxegoan iduri zaio / lurrera gurtzen orria. "Le pareció que poco más abajo se inclinaba la hoja a tierra" . Or Eus 382.
azpisarrera-77
HARAXEAGOTIK. De un poco más allá.
Eskua artotik ur-urra; / araxegotik aitzurra. "Pero un poco de lejos la azada" . Or Eus 278.
azpisarrera-78
HARAXEAGOÑO, HARATXAGOÑO. Un poco más allá.
Eta ene bertze bi lagunak haratxagofio, murru baten gibelean, biak nigarrez! Etchebarne 24.
azpisarrera-79
HARAXE-HONAXE, HARAXET-HUNAXET. De aquí para allá.
Hain errex da deus ez egitea! eta are errexago, ezdeuskeri batzuetan, haraxet-hunaxet, lan aisit bat har eta utz, nahi den bezala bizitzea! Dih MarH 437 (ap. DRA).
azpisarrera-80
HARAXERA (Dv), HARAXETARA (Dv). "Vers là-bas" Dv (s.v. hunaxe). v. HARAXE.
Kanoi pezak edo bala ttikiak erauntsian gainerat heldu zitzaizkotelarik, bazoan hortako eginak ziren geriza berezietara. Bainan, ohartu ere zen laster, geldirik egonez hementxet gerizan zitezkenak, berak askotan bazoazila haraxerat, herioa heien beha hantxet berean baitzagon, heiek ez zakitela. Barb Piar II 51s.
azpisarrera-81
HARAXERAINO (Dv), HARAXETARAINO (Dv). "Haraxeraino ou haraxetaraino, jusque là-bas, avec mouvement" Dv (s.v. hunaxeraino).
Begiak altxaturik, urrunera ikhusi zuen lekhua [...] Ni eta ene semea haraxeraino goazi. Dv Gen 22, 5 (BiblE hara, Bibl hantxetaraino ). Lenengo urtenaldian, al ba dot, araxeraiño egin nai neuke ibiltalditxua. Erkiag Arran 126.
azpisarrerakoSense-81.1
(Con -ko, adnom.). " Haraxerainoko ou haraxetarainoko, peu usités" Dv (s.v. hunaxerainoko).
azpisarrera-82
HARAXETTO. "Un peu trop, tant soit peu trop vers ce côté là" H. v. HARATTO.
azpisarrera-83
HARAXEÑO. "Un peu trop, tant soit peu trop vers ce côté là" H. v. HARATTO.
azpisarrera-84
HARAXKO (BN-lab ap. A), HARASKO. "Lejitos" A.
--Bainan, barkhamendurekin, non behar zira jautsi? --Baionan. --Baionan? Jainko maitea! Haraxko da Baiona! Ez duzu iraunen haraino, gaixo emaztekia! Barb Sup 21 (v. tbn. 132). Bihar igandea, eta Aita harasko! [...] Halare igandearen atxikitzea oro baino lehenago dela, bideari lothu ziren zanpa-zanpa. Zerb Bahnar 133.
azpisarrera-85
HARA ZE. Es decir, esto es.
Ez bakarrik deiez gaude, baizik deadarrez [...] aditzera emateko gure premiaren estutasuna, ara ze, berak laguntzen eta sokorritzen ezpagaitu, txit erraz galduko eta kondenatuko gerala. Gco I 469. Ara ze, tentazioak guk ere erraz goitzeko, baliatu bear gerala erretiroaz edo munduko peligroai alde egiñaz. Ib. 444. Argatik Jesu-Kristok berak birtute guzien artean geiena agindu zigun humiltasuna eta pazienzia: ara ze, ezin gure Jaungoikoa gauza guziak baño geiago [...] amatu dezakegu [...] egiazko humiltasuna ezpadegu. Gco II 27.
azpisarrera-86
HARA ZER (Exclam.). Vaya. v. A ZER (s.v. 2 a).
Eta ara zer kazulekaakarea (kasualidadea)! Premin zetorren onuntz eta nai-ta-nai ez alkarganatu bear zuten. Urruz Zer 92.
azpisarrera-87
ARONTZ. v. HARANTZ.
azpisarrera-88
ARUNTZ, ARUNZTIK. v. HARANTZ, HARANZTIK.
azpisarrera-89
EZ HARAKO ETA EZ HONAKO. Perdido, colgado, ni para un lado ni para otro. v. EZ ZERU(RA)KO ETA EZ LURRE(RA)KO.
Ai, au tamala! ezin bigurtu, / Ene amatxu il dalako. / Onen txatxar ta geratzen naz ez / Arako ta ez onako. / Ez eskolarik, ez amarik be, / Biyetatik umezurtz nago. Enb 165.
azpisarrera-90
EZ DA HARATIK EZ HONATIK ( hunatik Dv), EZ DA HARATIK ETA HONATIK ( hunatik H). No hay vuelta de hoja, es incontestable. "Ez da haratik ez hunatik, il n'y a pas de milieu; il n'y a pas à tergiverser" Dv (s.v. harat). "Ezta haratik eta hunatik, il n'y a pas à l'éviter (il n'y a ni de-ci ni de-là)" H (s.v. I hara). "Ez da haratik ez hunatik, il faut en passer par là" Lh.
Orhoit zaite gerla hau eziñ-itzurizkoa dela, eta baitezpada edo gudukatu edo hill behar dela. Ezen ez da haratik eta hunatik. He Gudu 99. Erregek esan zioen Achimelechi: ez da haratik ez hunatik, oren puntan berean, bizia galduren duzue. Lg I 284. Bainan ez zen haratik ez hunatik: norapait higitu behar. Lf Murtuts 16. Mayi ez da ageri. Ohean da ganbara handian, lo-zorro pisu batek hartua. Bederen ez ditu aditzen, aita xaharrak bultaka derabiltzan erasiak. Ez da haratik, ez hunatik: gaixtoan da, gaixtoan, Errekanbordako nausia. Ib. 53. Ez dun haratik ez hunatik, orduan, goiz edo berant, gizona bere buruari pentsatzeari lotzen dun. JEtchep 69. Etzen haratik ez hunatik, hor behar zuten gelditu, zonbait egunez bederen. Ardoy SFran 260.
azpisarrera-91
EZ DA HARAT-HONATIK, EZ DA HOR HARAT-HONATIK. No hay vuelta de hoja, es incontestable. v. EZ DA HARATIK EZ HONATIK.
Yainko-gizon da edo enganatzaile bat. Ez da hor harat hunatik: Yainko bada, orok eta non nahi behar dute adoratu. Yainko ez bada, nihork ez du behar agurtu. Hb Egia 55 (v. tbn. 93). Sinhestea egien bahia izan bada, marrakariek ixil ordu dute; ezda hor harat hunatik. Ez ahal dute uste naski apostoluak sorgin zahar zenbait zirela, hiru mendez xarmatzeko bazter guziak. Ib. 144. Ez da hor harat hunatik. Ez da bizi-bide onik ez denean zuhurtziarik. HU Zez 69 (v. tbn. Aurp 141). Ez duk harat hunatik, arnoak argitzen dik azkarki jende xinplea! Barb Sup 72. Ez da arat-unatik: ortara jarria dela ura eta ni ez. FIr 175.
azpisarrera-92
EZIN EGIN EZ HARAT EZ HUNAT. No poder moverse ni para una lado ni para otro.
Zohazte bada aitzina! diote gibelan direnek. --Ez dezakegu, ez harat, ez hunat egin, diote aitzinean direnek; gizon bat dugu traba; suia dohako begietarik. Laph 204.
hara
<< handizuren 0 / 0 1 haro >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper