Etim. Relacionado con dup(h)a, etc. Puede haber habido una fase intermedia *bupa con asimilación.
sense-1
(V ap. A
; Hb, H(V, G));
upe (V ap. A; upea det., Lar, Añ (V), H, Zam Voc). Tonel, cuba."Encubar, (V) uperatu, upan sartu"Añ.
"Cuve"H.
"Upea baño illunaua, más obscuro que una cuba" AEF 1921, 59."Upan sartuta lez, a oscuras"A Apend. v. upel..
Emakume ezkondubak bere bagoz, inoren upako ardaua edaaten dabeenak. fBOlg 54.
Alkar daigula ikusi / datorren urtean, / ganbarea beterik / upea ganezka. ZavFabRIEV 1909, 38.
Txanton upa-kontran egoan, mai-inguruko gizonai zer edo zer esateko gertu. ABeinB 42.
Meloiak, artu-barriak legez luzaro eukiteko, ipiñi beite autsa kutxa nai upa edo upel baten. AEzale 1899, 230b.
Atia zabalik ikusten dabe, barrua upia baño baltzago ta dana ixi-ixillik. KkAb II 86s.
Horma luze, upa eta upelez aldizkatuak. MdePr 111.
Zure upetan ardao barriak gaiñez egingo dau. KerProv 3, 10 (Ol upeletan).
v. tbn.
NecCartV 103.
azpisarrera-1
UPA BETE NEGAR EGIN.
"Upa bete negar egin dau, ha llorado un mar de lágrimas; litm., un tonel (V-ger)" A EY III 311. "Upa bete negar egin, llorar un mar de lágrimas (V-ple)" Zait Sof II 158.
azpisarrera-2
UPA LAKO.
a) "Exorbitante, litm., como un tonel" DRA. "Ipelako (upelako) tripie (V-ger), "tripa tonel", es decir, tripa que parece un tonel, tripa de tonel" Vill Eleiz5 142. Andik badoa [lapurre] urteten, da txakurrek upilako ainkadak. (V-ger). JMB Mund II 154. Amaikatxu bider damutu yakon eskopetarik ez ekartea! Upielako erbiak ez ebazan ba ondo-ondotxutik atara? Bilbao IpuiB 134. Orain arte amerikatarrak bakarrik jaurtiten ebezan upielako nabarmenkeriak. EgutAr 9-10-1959 (ap. DRA). Orretara ateraten dan diruagaz, upielako kamiño zabalak eiten dira. Ib. 13-9-1960 (ap. DRA). Gitxi au naiko izan da upielako fama artzeko. Ib. 24-4-1962 (ap. DRA). b) "Upea lakoa, oscuro" A Apend.
azpisarrera-3
UPA-LEKU.
"Bodega" Lar. v. upategi. Matz batu aldirako garbitu upalekuak, upa, upel, barrika, trinka ta beste tresnak bere bai. NecCartV 103.
UPA-ZUR(H; upazur Lar). "Combos de las cubas, upuzurak" Lar H, que comenta: "Mot porté au dict. de Larr[amen]d[i] par faute typographique au lieu de upazurak". "Upazurak, pièce de bois qui portent et soutiennent les cuves" H.