txar.
Tr.
Txar es la forma propia de la tradición meridional (txaar en los vizcaínos fray Bartolomé (Olg 32) y J.J. Moguel (BasEsc 98) y, junto a txar, en J.A. Moguel (PAb 219), Astarloa (II 180) y Uriarte (un solo ej. MarIl 103)). Al Norte txar es tbn. la forma más documentada y la emplean Oihenart (con la grafía x-) Gasteluçar (un único ej.), Chourio, Larreguy y autores de los ss. XIX y XX, y junto con el menos frec. xar, Etcheberri de Ziburu, Laphitz, M. Elissamburu, Joannateguy, Hiriart-Urruty, Barbier, J. Etchepare, Zubiri, Arradoy y Xalbador. Se documenta sólo xar en Axular, Haramburu, INav , Maister y Xarlem; tbn. hallamos xar en algún texto baztanés. Frente a la común construcción adnominal del tipo odol txarreko, etc., hay txarrezko en algunos ejs. de Mendiburu (atso buru txarrezkoak (IArg II 331)) y fray Bartolomé (gurari txarrezko bijotza (Ic II 274)). En DFrec hay 300 ejs. de txar, 20 de ellos septentrionales.
Etim. Procede de zahar 'viejo', usado con valor despectivo en segundo miembro de compuestos.
I.
(Adj.).
1.
(V, G, AN, L-sar, BN-baig; SP, Lar, Añ, Gèze, VocCB (L), Dv, H, VocB),
xar
(BN, S; Lecl, VocBN , Gèze, Dv (BN, S), H),
txaar
(V-gip, G-azp; VocCB (V)). Ref.: A (txar, xar); Lrq; Iz Als (zata), ArOñ (txaar); Etxba Eib ; Holmer ApuntV ; EAEL 207; Elexp Berg .
Malo, de poca calidad, de poco valor. "Maussade" SP (recoge además las formas txahar y xahar que no se documentan en los textos con este significado). "Ruana, manta ruana, muy raída, manta txar erazaldua" Lar. "Chabacano, (c.) txatarra, txarra" Ib. "Pauvre, mesquin" Lecl. "De mauvais état. Cet adjectif est pour les corps de dimension médiocre; pour ceux de grande dimension on dit zar" VocBN. "Chétif" Gèze. "Txar (dim. de tzar), mauvais, chétif, piètre" Dv. "Mauvais, de mauvaise qualité; de peu de valeur. Zaldi txarra, mauvais cheval. [...] Begi, beharri txarrak, yeux, oreille mauvais. Aizkora, haintzur, harixtur txarrak, [...]. Arno txarra, [...]. Eltzekari txarra, [...]. Lan txarra, [...]. Osasun txarra, mauvaise santé" H. "Qui est de peu de valeur, en mauvais état, usé. Soineko txarra, [...]. Athorra txarra, [...]" Ib (s.v. xarra). "Gai txarretik makhila txarra, [...]. Zertako da tresna txar hori? à quoi bon ce mauvais outil? Aurthengo uzta, uzta txarra, [...] mauvaise récolte" Ib. (s.v. xarra). "Defectuoso, malo" A. "Fitezko urik egiten ezpadu, arto txarrak aurten, si no llueve pronto, este año habrá malos maíces" Ib. "De mauvaise qualité, mauvais" Lrq. "Txarra dago arraiñ ori, eta obe izango dogu katuari emotia, este pescado está malo" Etxba Eib. Cf. A: "En libros de alguna antigüedad no se registra esta palabra; en su lugar se usan, aun refiriéndose a cosas, las palabras gaizto y gaitz".
Tr. Documentado desde Etcheberri de Ziburu, a partir de principios del s. XIX es de uso gral.
Gizona txar duk bufeta bat emanagatik kexatzen den ha.
"
Ruin"
.
(Urruz-Villa, 1582)
ReinEusk
81.
Bi esposak zirenean / borda xarrean sarthu / ahalik hobekiena / bazuten gerizatu [haurra]
.
EZ Noel 51.
Berehala gero zeure / xar bat zinduen iauntzi, / eta soka puska batez / zeure gerrian hertsi.
Ib. 172 (posiblemente = zeure (tresna) xar bat; en el orig. 231 <car bat>, sin duda errata, que podría estar también por çar
).
Ordea nola iraganaz kontu xarra eman baitukete, eztira enzunak izanen; etzaie heken promesei sinhesterik emanen.
Ax 166 (112).
Orgâ txarrago <x-> eta karranka handiago.
"
"Usée & chétive"
.
O Pr 371 (Saug 115 <char ago>).
Amarrenarentzat [...] haziendarik txarrena eskojitu.
OA 154.
Orduan distiatuko dute pobrearen tresna txarrek.
Ch I 24, 5 (Mst beztimenta xarrak; SP piltzarrak eta aldagarri ihetzeak
).
Orduan gehiago prezatua izanen da etxola txarra, ezen ez iauregi urreztatua.
Ib. 24, 5 (SP deus gutiko xola; v. tbn. borda txar en Gy 16, UNLilia 15, Lf Murtuts 19, estalpe txar en Lard 366, Arr May 113, establia txar en UNLilia 13, heia txar en Zby RIEV 1908, 284, Jnn SBi 11, Lap 178 (V 79), etxola txar en Mb IArg II 301, Laph 229, Elzb Po 193, Barb Leg 136, Jnn SBi 85, Zerb IxtS 82, etxe txar en Laph 85, AJauregi EE 1885b, 269, Barb Leg 71, Mattin 54, ostatu txar en Mb IArg I 302, Ardoy SFran 126, etxe xar "pauvre maison" en Ardoy SFran 137, etxola xar "misérable hutte" en Ardoy SFran 134, barrüki txar en Ip Hil 91, y txabola ta txosna txar en Eguzk GizAuz 158).
Gauzarik baliosenen despendioz, txarrenen eta mezprezagarrienen erosterat.
Ch III 23, 3.
Ordian laidatürenago düzü xoxa txipi xar bat, eziez gaztelü ürrhestatü bat.
Mst I 24, 5.
Gaiza erras xar den bat.
"
Vilis"
.
Mst III 20, 1 (Ip gaiza txar ezdeüs bat
).
Ereille gaistoetan dago azaro txarra, eta gero uzta soilla ta utsa.
Lar Carta a Mb 278s.
Usteldu ta urratu ta soñetik erorzen den estalki txarra.
Mb IArg I 223.
Oihal txar batetan zü bezala eskele joanen dena.
Egiat 238.
Nekatürik ziradian üsü hiltzen ta bere khorpitz txarrak basa arimaler üzten.
Ib. 159.
(s. XIX)
Eskeko pobre bat, zauriz beterik, eta tresna txarrez janzirik.
Gco I 420.
Oituak zeuden janari txarretara.
AA I 452.
Pobre bat abitu txar batekin.
TB Iac 2, 2 (Dv philda txarrekin
).
Erroparik txarrena / zoko-baztertua.
Echag 260.
Batzuek dute ille ona eta aragi txarra.
It Dial 71s (Ur, Dv, Ip (h)aragi txarra
).
[Iturriak] ura ematen zebala gitxi ta txarra.
Izt C 104.
Arkitu zuten Zeruetako Errege Aurtxoa zapi txar batzuetan bilduta.
Lard 368.
Laborari txarra eta alferra.
Dv Lab 139.
Kozkalari txarra da / zakur zangariya.
EusJok II 129.
Arrantza txarra dute. Sarea [...] hutsa altxatzen.
Laph 216.
Puxkarik hoberenak pobrentzat zagozkan, txarrenak beretzat.
Ib. 72.
Philda txar batzu soinean.
Ib. 142 (130 soineko txar, 34 espartin xar
).
Nola urte batzubetan sagarra ona ta ugari izanik, gertatzen dira sagardo txarrak?
Sor Bar 80.
Bazkari txarra.
Xe 324.
Boneta txar bat burian.
LuzKant 130.
Juzgo txarra egin zuan.
Bv AsL 154.
Aphez gai batetarik komuzki soldado txarra eginen dela.
Elsb Fram 153.
Bertso txarrak jarri.
AzpPr 85.
(s. XX)
Erosi diyo prenda-etxe batian frak bat, zerbait gorritua baña ez aiñ txarra.
Iraola 24.
Arrautzopilla txarra dagola iruditu zait.
Ag G 193.
Igarle txarra ni.
Ib. 370.
Jarlekuak txarrak ziran, oiak gogorrak.
Ib. 223.
Afrikako moro-beltx baten soin txarra, belhaunetaraino heltzen ez zitzaiola.
Barb Sup 7.
Büilür txarra eten zen.
Const 35.
Bertsolari jator [...] purrukatua [...] baña eztarri txarrekoa.
Muj PAm 6.
Ekarri dezulako / alkandora txarra.
Ib. 56.
Geroztik orla muatu zea / tela txarraren moduban.
Tx B I 138.
Errementari bezela txarra dala bazekiau.
Alz Burr 35.
Ikaskide zaarra zenbatetaraño dan txarra ta gauza-eza.
Ldi IL 54.
Zuaitz txarrak arnari txarra.
Ir YKBiz 139n.
Helenaren ideia ez zen txarra.
Mde Pr 182 (
HaurB 68 xar
).
Ardau txarra.
SM Zirik 69.
Perretxikuak pe, onak eta txarrak, danak jan deixezela.
Ib. 44.
Abots txarra eukiko eban baiña biotz bat ipinten eban kantuan [...].
Bilbao IpuiB 79.
Mutikoak oiñetako txarrakaz darabilguz.
Akes
Ipiñ
35.
Errebolber txar bat baizik etzuen [...], menturaz sudurrerat zapartatuko zaiona.
JEtchep 113.
Kanpoko dana ona; / etxekoa txarra.
Basarri 178.
Bildurra lagun txarra bai da.
Anab Aprika 60.
Bideak oso txarrak, ondarra zala, arriak zirala.
Ib. 26.
Makila txar bat eskuan.
"
Un méchant bâton taillé"
.
Ardoy SFran 180 (v. tbn. makila txar bat en Elzb PAd 1, Barb Sup 130 y JEtchep 43).
Arno txarra.
Mattin (
in
Xa EzinB 106
).
Txabola txar bat.
Ataño
TxanKan
25.
Arekin ere komeriak: linea txarrak da motorra ezin ibilli arazi.
JAzpiroz 76.
Ez zen film txarra.
MIH 322.
v. tbn. (Para textos anteriores al s. XIX) Oe 121. Xar: AR 398.
(Con reduplicación intensiva). "Txar-txarra,
[...] malo" VocCB.
Oe txar-txar bat antolatu zioten Don Kijoteri.
"
Una muy mala cama"
.
Berron Kijote 173.
Nunbait ikastun txar-txarra ez nintzan.
JAzpiroz 39.
(Dinero) falso.
Ta pagua ematera badator diru txar edo palsoarekin.
Mg CC 211.
2.
(
V-ger-m, G-azp-nav, AN, B, BN-ciz-arb, Ae; SP, Urt I 50, Lar, Añ, Dv, H),
xar (
BN-baig)
Ref.:
A; Iz Als 84; Echaide Nav 42-43; Gte Erd 86, 290.
Malo, no deseable; desagradable. "Malplaisant" SP. "(De) rocín a ruin, geroago txarrago" Lar. "Hado, [...] adu edo patu ona edo txarra" Ib. "Fetidez, (c.) [...]
usai txarra" Añ. "Abuso, uso malo, [...] (G, AN), oitura txarra" Ib. "Estar de buen temple o malo el camino, bidaro ona, txarra izan" Ib. (s.v. temple). "Itxura txarreko eguna, journée de mauvaise apparence" Dv. "Mauvais, nuisible en parlant du temps. Eguraldi, aro txarra" H. "Au fig. et au moral, en parlant de personnes et de choses. Tentu txarrean aurkhitu dut, je l'ai trouvé en mauvaise disposition d'esprit, d'humeur, impatient. Aitzakia txarra, mauvaise excuse. [...] Lagun txarrak, mauvais compagnons, mauvaise compagnie" Ib. "Eguraldi txarra, mal tiempo" A. "Jazo leion gauzarik txarrena da txanelak tira-bira egitea, [...] (V-m), lo peor que les puede suceder" Ib. "Txarragorik izan ezpalei, uste dogu amabosta barru oiñen ganeratuko dala (V-ger), si no tuviese cosa peor" Ib. "Zarzaro txarra, mala vejez" Iz Als. "Egualdi txarra (G-azp, AN-5vill, B), [...]
izigarriko denbora txarrak aritzu (AN-gip, BN-ciz), [...] aro xarra zen (BN-ciz), [...] sasoi txarra dao (V-arr)" Gte Erd 86.
Tr. De uso gral. al Sur desde el s. XVIII, al Norte (donde se encuentra ya en Etcheberi de Ziburu) es algo menos frecuente.
Statu txarrean eri direnentzat othoitzak.
EZ Man II 210 (cf. 101 statu gaixtoan eri direnentzat, edo direla eskumiku [...] edo girixtino gaixto).
Heldu bazare denbora xar batekin [...].
"Mauvais temps"
.
INav
46.
Eta portu hura deitzen da aingura xarreko portua.
Ib. 129.
Itxura txar izugarri onetan gelditzeko dauden gorputzenzat.
Mb IArg I 223.
Fama txarra.
Lg II 82.
Alimentua ikusinái estuen éria estádo txárrean dágo.
LE (
in
BOEanm 81
).
Siñale txarra da.
Ub 188.
Gaitzek ondore txarrik ukhan dezaketenean.
Dh 69.
Jenijo txarra.
Astar II 105.
Bethi danik eskergabiak / izan tu urhentze txarrak.
Arch Fab 201.
Uruski dena atheratzen / maiz afera txar batetik.
Gy 301s.
[Karaktera] haiñ txarra.
Ib. 205.
Benjamintarra berri txar arekin joan zitzaion.
Lard 151.
[Aza orriak] gusto txarra emoten deutsa aragijari.
Ur Dial 99 (It gusto gaiztoa, Dv khino tzarra, Ip khiño gaisto).
Arthatua ez denak badu mila gerthakari txar.
Dv Lab 223.
Egin ahalaz bermatu behar da atheka txarretik ilkhitzera.
Ib. 158.
Denbora txarra inen du gaur.
Echn Mt 16, 3 (He, Leon txar; Dv gaitz).
Gari urte txarra.
Sor Bar 100.
Eztula txarra daukat, / petxuba tristia.
Ud 41.
Galtzen izen ona ta osasuna bera / eta txarrago dana askok arimea.
AB AmaE 220.
Praixko, entzuizu baña, txarrena oraiñdik.
Ib. 249.
Guda bat beti da txarra.
Ag AL 17.
Gau txarra igaro eban, estu, bero, larri.
Ib. 84.
Lekua [...] aldapa aundikoa eta txarra.
Goñi 105.
Urte txar, gosete, [...].
JE Bur 122 (118 urte xar).
Bainan aro txarraren ondotik iguzkia.
Ib. 120.
Orla berri txarrak diranian, batek badu zeri far egin.
Iraola 118.
Sendakiñak lenengo egunetik eman zion epai txarra.
Urruz Zer 21.
[Infernus] itz onek [...] berez eztu esan nai leku txarra danik ori.
Inza Azalp 72.
Neguko gau txarra zan.
Altuna 89.
Usain txarra.
Or Tormes 67.
Itxartu lo txarretik.
Enb 136.
Osagarri txarrean eta sukarrarekin izanik.
Zub 59 (126 xar).
Suerte txarra dauka gaisoak!
Tx B I 35.
Eguraldi ona edo txarra.
Alz Ram 37.
Ateko giro txarra.
Ldi BB 10.
Eta egingo baleu, ostera, berantzat txarrago.
Otx 77.
Argatik Samariar aiek arrera txarra egin zioten Yesusi.
Ir YKBiz 260.
Itsasoa oraindik ere txar xamarra zegoan.
Anab Poli 65.
Eguraldiaren txarraz kasorik batere egin gabe.
Txill Let 32.
Gorputzaldi txarra ei dauka; ezer bere ez egiteko gogoa.
Erkiag BatB 141.
Aguardientea da ba edaririk txarrena gizonendako.
And AUzta 99.
Usain txarraz betea zagon leku zikin ura.
Izeta DirG 73.
Zauri txarra zuan.
Salav 96.
Susmo txarra.
NEtx LBB 34.
Gaurko lanik txarrena egin diagu!
Uzt Sas 22.
Gure amak ibilli txar asko egin zuan Billafrankara, batez ere negu-partean.
BAyerbe 20.
Omore txarra.
Xa Odol 254.
Griña gaixtoan iragan ditut / egun batzu frango txarrak.
Mattin 55.
Alako bolara txar batean.
BAyerbe 147.
Joera ona den ala txarra, ez nuke esango.
MIH 197.
Garai txarrean, zahartuxea harrapatu ninduen.
Ib. 130.
Propaganda txarra.
MEIG I 47.
v. tbn. (Para autores septentrionales) Egiat 265. HU Zez 46. Zerb Gerlan 24. Larz Iru 98. Ardoy SFran 119. Xar: He Mt 16, 3.
(Con reduplicación intensiva).
Izten al dabe ba moskortuten ba? Upalategira sartzen bere ezteuste izten da. Ta txarren txarrena etxeko andre gaztea da.
Ag AL 57.
Gau atako eguraldija txar-txarra zan.
Altuna 66.
Ori baiño ezpalitz baiña! Txarren-txarrena bere emazteari emoten eutsan gerra [...] zan.
Bilbao IpuiB 165.
Eguraldi txar-txarretan.
Etxabu Kontu 141.
Zerua leku ona izango dek, baña ai, mundua ere ez dek bada txar-txarra!
Ataño
TxanKan
43.
Lehen uhasteak [...] ereman zituen oro [...], aro txar-txar batez.
Larre ArtzainE 40.
(Añadido a un sust. que expresa algo ya de por sí malo).
Arimako aranza ta kezka txaarrak.
Mg CO 183.
Ez zidak ardura andirik ematen ire ezten txaarrak ateratzen bazidak odol apur bat.
VMg 33.
Egingo degula negar katea, ta sare txaarrak urratu ezin ditugunean.
Ib. 26.
[Etxeak] erreki txarra eraman badute ere [...] guda gaiztoen bidez.
Izt C 52.
Mafrundi txar batek daut hetsi sudurra.
Gy 177.
Arraxku txarra / pasa bear.
Xe 190.
Lardaska txarrak ondorenian / neka-biriak baditu.
PE 56.
Esamesaren bildur txar batek.
Arr May 67.
Urietan izurri txarra dago euskerarentzat.
Ag G 95.
Istillu txarrak Nafar aldean / oraiñ ikusi ditut nik.
Noe 28.
Oñaze txar bat.
Arrantz 123.
Gorroto txarra / danentzat kalte da.
Tx B II 58.
Kezkaldi txarra.
TAg Uzt 308.
Kezka txarrik ez baña.
EA OlBe 95.
Gure itz-jarioa [...], senarrarentzat edena zan, pozoi txar bat aren gaitzarentzat.
NEtx Antz 87 (v. tbn. pozoi txar en ArgiDL 4).
Barrua goibeldua maiz mundu huntako gaitz txarrez.
Xa Odol 345.
Naigabe txarrak / nunaitik zaizko etortzen.
Lizaso (
in
Uzt Noiz 107
).
Beste iñori ez baidiote / lata txarrikan ematen.
Uzt Sas 233.
Arrixku txarreko burrukaizun aundiren bat.
Berron Kijote 206.
Zu zera gaitz txar asko / sendatzen dezuna.
Ostolaiz 123.
19l8-aren azken aldera, "gripe" izenagaz, gaixote txar bat agertu zan.
Gerrika 24.
Lasai hasi nintzen, baina egingo nuke ez neukala kalentura txarra bukatzerako.
MIH 149.
(Palabra, dicho, gesto...) hiriente, ofensivo; (palabra...) malsonante.
"
Elhe txarrak, mauvaises paroles"
Dv (s.v. elhe).
"
Elhe txarrak, paroles, discours mauvais"
H.
"
Orrek ele txarrak erraiteko usaia du (BN-arb)"
Gte Erd 279.
v. eletzar.
Hitz txar zonbaitengatik errabia gitian?
Egiat 239.
Nitaz atxikitzen dituzten erasia txarretan.
Dh 109.
Ez jaube egin aren esan txarrai.
fB Ic II 204.
Berba txarrakaz alkar gendula lotsatu.
AB AmaE 254.
Atrebitu harrek erran darot solhas bat xarra eta behar ezten bezalakoa.
Jnn SBi 63.
Zer ba, barrabana berba txarra ete da?
Echta Jos 40.
Min egitten jat iñogaittik berba txarrak entzuteaz.
Ib. 197.
Erua, txorua edo orrelako itz txarrik esan diezu?
ArgiDL 26.
Zer derasak, hire eskuara pollitarekin, saldu dela bertza, ez dela pagatu bertza? Zer tuk elhe txar horiek?
Barb Sup 169.
Neretzat beintzat izketa xarra / bertze gauzarik etzion.
Auspoa 97, 138.
[Umien] aurrian ez esan bein-be berba txarrik ez bada-ezpadako gauzarik, eta abar.
Kk Ab II 145.
Sekulan berba txar bat entzuten etxakona.
Ib. 61.
Itz gutxi ta geienean txarrak. Juanbeltzekin ez zan txantxetan ibiltzerik.
Anab Poli 17.
Nik burua altxa gora eta begiratu txar bat egin nien.
Albeniz 122.
Ulia zaio heldu, / kakazu hori, / xinhaurriari, / elhe txarkari.
Ox 117.
3.
(
L, B, BN, R, S; Lar,
VP
,
Añ,
H,
VocB
),
xar (
Sal, R, S; H)
Ref.:
Mdg 153;
A (txar, xar);
Gte Erd 290
.
Pequeño, de pequeño tamaño; insignificante, de poca importancia; humilde. "Ruin, pequeño, desmedrado" Lar y Añ. "Aldegüela, aldeilla, aldeatxoa, erritxo txarra" Lar. "Mugercilla, emakume txarra" Ib. "Villano, vil" VP 22v. "Petit, chétif. Bihi txarra, grain petit, qui n'a pas acquis le développement voulu. Aratxe, bildots txarra, veau, agneau chétifs. Behi, zaldi txarra, vache, cheval de petite taille; [...] 2. en parlant des personnes, petit, chétif, malingre. Haur, emazte, gizon ou giza txarra, chétif enfant, femme petite, homme petit" H. "Haur txarra, enfant chétif, qui promet peu" Ib. (s.v. xarra). "Malo, generalmente, aunque algunos lo toman por pequeño" VocB. "Xar, se dice a cosa vieja y pequeña" Mdg 153. "Pequeño, diminuto. Parece diminutivo del sufijo aumentativo-despectivo tzar. Tal vez con él haya sucedido lo contrario de lo que generalmente acontece: que del sufijo haya nacido la palabra. Así se concibe que en BN y L no haya ninguna otra palabra que empiece en tx. [...] Antxu txarra beti bildots, la borrega pequeña siempre cordero; quiere decir que las personas pequeñas parecen siempre jóvenes" A. "Xar (Sal, R, S), pequeño. Dim. de zar, grande. Mila zitzun gauza xarren barnean (BN-mix), eran mil, poco más o menos" Ib. "Lantxurdiña erraten düzügü ez-ari bai-ari dan ebi xehe xarra, [...] (S), llamamos lantxurdiña la lluvia menuda insignificante que apenas se nota" Ib. (s.v. lantxurdiña). v. ttar.
Tr. Documentado desde principios del s. XVII, es usado por autores guipuzcoanos, navarros y septentrionales.
Nihor nihori nardatzea edo gaitzetstea kalteak desiraturik da mortal, gaitzik desiratu gabe eta gauza xarragatik benial.
Harb 177 (v. tbn. 176).
Ikhusiko duzu komunzki gauza xarrakgatik, okhasino ttipiakgatik, iendeak haserretzen direla.
Ax 287 (V 191).
Ikhusiko duzu zenbat pena iragaiten duen ama batek bere haur ttipiarekin; eta guztiz ere, haurra xarra, zakartsua eta hazkari gaitza denean.
Ib. 488 (V 316).
Eta kausituko duzu senadi handi bat zeiñari baitaritza baia xarra.
Ib. 128.
Xixari txarrei daroezu / kreatu mundu handia.
Gç 112.
Besteak [diote] obeko nukeala itxeki beargai goragoren ta ederragoren bati. [...] El akio, hitzonzia, beargai txar diokan horri, ta ara ni itxekiko natxeok prestuagoari.
Lar Cor 300.
Beren zor txiki txar baterako ere etzaizte baliatuko [...] urre ta zillar guziak.
Mb IArg I 63.
Gauzak izanagatik mostaz-ale txarra bezain txiki-txarrak eta [...] ezer-ezak.
Ib. 209.
Kristo jauna sartu zen Jerusalenen era guztiz humillean; bada sartu zen asto txar baten gañean.
Ib. 267 (v. tbn. asto txar en VMg 19 y Jnn SBi 91).
Etxe txarra duenak izan oi du hura anditu ta edertu naia.
Ib. 235.
[S. Francisco Xavier] bizi den artean ez dugu burutuko aur txar bataituekin ta erre dezagun an bere itxearekin.
Mb IArg II 313.
Gizonen estimazio txar bat ez galtzeagatik!
Cb Eg II 84.
Ta gauza orren txar ezerezak Zugandik ni aparta nazatela!
Ib. 102 (Dv LEd 186 txar ezdeusek).
(s. XIX)
Ezpaitúte estimátzen gauza, baizik iduritzea; arrautze txar bát ta anitz karáka.
LE Prog 106.
Nork nor agrabiatu dú? Ar txarbátek Gloriako Jaungoikoa.
LE Ong 28r.
Animalia tzar eta txarrak.
(286)
'Grandes y pequeños'
.
LE-Ir.
Deabru tzar ta deabru txar.
(210)
'Diablazo y diablejo'
.
Ib.
Lapur txar.
(198).
Ib.
Zenbat ote zerate zeren, ta zuen ume-miraben animai baño naiago diezenak etxeko ganadurik txarrenari!
AA III 556s.
Zertako nazu zuk ni, / txiki txar gaztea? / Nola nai dezu zure / tripa betetzea?
It Fab 81.
Edozeiñi bethi ongi egiozu / gutien ustean ezen / zu baiño txarragoaren / beharra ukhan dezakezu.
"D'un plus petit que soi"
.
Gy 52.
Ogia lodi den tokian, ondoa mehar, bihia txar eta guti.
Dv Lab 55.
Irrisku handian dela, oilasko hexur txar bat dela medio.
Elzb PAd 60s.
Xokho batean pala txar bat.
Jnn SBi 60.
Podoreduna lehen handi behar zuan; / orai ttiki 'ta txarrak nausi tuk multzuan.
Zby RIEV
1909, 230.
Hartü diot zilhar gathüllia ermitahinari, gaiza txar hari sobera estakatü beitzen arimaren damütan.
Ip Hil 158.
Villejuif deitu hirixka txar batean.
HU Zez 90.
(s. XX)
Bide txar, handi, eder, itsusi.
Barb Sup 164 (61 xar).
Haur txar bat oraino zelarik [...] behar zuen [...] lokartzeko!
Ib. 180 (v. tbn. haur txar bat "un gamin" en Ardoy SFran 218).
Sei libera halako paper txarra! Azukre mokor bat bezenbat ez zen papera!
Ib. 84.
Alhor mehe batean, bi behi txarren ondotik iraulden ari.
Ib. 168.
Haitz handienen besoak behar / dantzarazteko zenbeit ezkur txar.
Ox 116.
Haurra hori bekatü txipia dün. Ez din laxüki holako uhuintza txar baten aipatziak balio.
Const 29.
Bazterrak agertzen dauzkigu etxe txar apal batzu.
JE Ber 42.
Arbola txar batzu beren erroetako zain guziez lotuak dagozkio.
Ib. 40.
Laborari etxeak: leiho txar batzuekin.
Ib. 18.
Erregebidearen sahetsetik, erreka txar mehar barna bat.
Ib. 39.
Ni presuna txarra naun.
'Je suis bien pauvre'
.
Or Mi 32.
Zurgin baten semea zala ta etxalde txarrekoa.
Ir YKBiz 193.
Nere ardirik txarrenak zekik / egiten zazpi oin salto.
"Mi oveja más ruin"
.
Or Eus 219.
Uhaitzean sartzen eta galtzen den erreka txar batek aipatzea merezi du.
Zerb Azk 47.
Oraino goiza zen. Lano txar batzuek mendiak kukutzen zituzten.
Ib. 39.
Puxka, ttipian xakur txar bat zen gero handitu bazen ere.
JEtchep 31 (v. tbn. xakur txar en Gy 21 y Ardoy SFran 154).
Ez gira bidean gelditurik egon xori txar bati beha, ez deus bati beha?
Ib. 66.
Ai, ez duk deus oraino, bi marra txar eginen dauzkik besoan.
Ib. 105.
Etzakiten xoko batean jarririk jostatzen, haur txar batzu bezala, iduri eriak, lasterka ezin ibil.
Ib. 16.
Eta Estaduko azken morroia ere, kutxazain edo karteru txar bat baiño ezpada ere [...].
Vill Jaink 131.
Ez, Bethleem, ez haiz herritan txarrena, ezen hitarik aterako duk Israelen Salbatzailea.
"La plus petite"
.
Ardoy SFran 31.
Komentu txar baterat.
Ib. 238.
Iñork ez omen du au / tiroan berdintzen, / naiz pirripio txar bat / asmatu ez iltzen.
Olea 188.
Antxu txarra (txikia), beti bildotx.
(B).
Inza NaEsZarr 1972.
Erreka txar hura jauzian pasa.
Larre ArtzainE 30.
(Con reduplicación intensiva).
Txokolatier txar-txar batian / paratu zuen kafia, / hura edan gabe etzuela nai / etxe hartarik joaitia.
JanEd II 65.
"
Txar (B, BN-mix), pequeña, menor (al juego del mus). Paso txarra, paso la pequeña"
A.
(V, G, L, BN, S; Dv)
Ref.:
A;
Lrq
.
"Delicado, débil"
A.
"
Haur-txar, enfant de mauvaise nature"
Lrq (podría quizá corresponder a la 4.
ª acepción).
Etzitadak balio / armen hartzia / hi üdüri gizun xar baten / kuntre bataillatzia.
'Faible'
.
Xarlem
521.
Eta ondikoz moda dela / txarrenak amor demala.
Gy 10.
4.
(
AN-egüés, S; H),
xar (
H)
Ref.:
Bon-Ond 154;
Lrq
.
(Aplicado a personas).
Malo, malvado.
"Au moral, mauvais, enclin à mal faire, de mauvais caractère, dont il convient de se méfier. Giza txarra, emakume txarra
"
H.
"Peu généreux. Giza-txarra, avare"
Lrq.
Cf. ematxar, gizatxar.
Tr. Documentado tanto en la tradición septentrional como en la meridional, si bien parece algo más frecuente al Sur.
Ori da dolor sinple bat, entrana txarretako bat.
(Larrasoaña, 1606).
ReinEusk
116.
Baldin iende prestuek erraiten badute zutzaz ongi [...] eztuzula antsiarik xarrek edo galduek gaizki erranagatik.
Ax 445 (V 291).
Ta andik itxerako bidean mutil txarrak urbildu ta beren eskuz arpegian zapladak eman ta galdetzen zioten: Itsua, zenbat behatz-heri ditu nere eskuak?
Mb IArg II 354.
Satanas txarrak etxea inkietatu nai zuen.
Cb Eg III 375.
Amatzen dút eta péna dút ezdezáten amátu ásko txár miserableék múnduan.
LE Ong 44v.
Nik ez deutsat urik ezarten ardauari; baña bai atso arima bagako txar onek.
Mg PAb 71.
Deritza txaarrari bera leezkuak diriala beste guztijak.
Astar II 180.
Zein azan gaisto / zital txarra!
Zav Fab,
RIEV 1907, 96.
Itsas lapur txar asko.
Izt C 220.
Beraren etsai ozpindu txar txoriburu puztu anitzek eztanda ler gaizto badagite ere.
Ib. 5.
Soldadu txarrei harenga egitea.
"Méchants"
.
Gy 254.
Segidan nausi sarthu Luis Hutin txarra [= 'Le Querelleur']
.
Hb Esk 71.
Morroi zital-txar oni Jesusek bere ontasun guziarekin esan zion.
Lard 446.
Beren belarriak gizon txar ark lilluratzen ziezten.
Aran SIgn 99.
Aiñ zitala izanik / etsai txarren tema.
Xe 328.
Illun guzur utsa, / da askoren poza, / txar mueta guztiak ori dabe maita.
AB AmaE 346.
Matiu Oriri hainbertze erran nion errumes txar hori preso ezar zezan.
Laph 111.
Asko sufritu biar / persona txarrari.
AzpPr 81.
Berrogoi gizon prestuen botzek baino indar gehiago izanen dute berrogoi eta bat gizon txar eta kanailenek.
Elsb Fram 62.
Gizon txar, malzur, dongaren bat izango zan.
Ag AL 74.
Ikusten doguz txar asko lurreko zorionetan eta onak eta artezak zoritxarrean.
Itz Azald 39.
(s. XX)
Xarrak! Bihi batek ez ninduen othoiztu, ahurrak graziaz betheak nauzkalarik bizkitartean heientzat!
JE Bur 73 (en boca de un santo ante unas beatas).
Gaztetan txarra izan zera ta / okerragua zartzera.
Imaz Auspoa
24, 156.
Subien gisa zitaldu gaitu / maisu txar askon esanak.
MendaroTx 55.
Errotari txar zikoitza.
EA OlBe 98.
Atso txar guziak oro / besteen jorratzen lanean, / aotik izuriz iro.
Mde Po 42.
Aspaldion pozik joana nintzateke Theresarekin batean gaiztoek eta xarrek ahatz-erazi, gezurtatu nahi daukuten Gazteen Lur irrikatu hartara.
Mde HaurB 94.
Emakume txar orrek gizonezko guziak nahastu bear ote dizkik?
Etxde JJ 115.
Inpernu guztia erritarrez beterik dagoala esan yat. Txarrak zarie, benetan, erritarrok. Gaiztoak zarie.
Bilbao IpuiB 218.
Beltz ori eta bertze gaizkilea [...] alde eginak zirela iri artatik eta zortzi egun auetan etzutela bi yende txar oien berririk.
Izeta DirG 59.
A be ez zonan ba ain gizon txarra.
SM Zirik 26.
Ez dirudi morroe txarra.
Erkiag BatB 122.
Nere aurrian gizon koskor bat / [...] txarra danikan etzat iduitzen / [...] baña izena aspalditikan / jarri zioten sorgiña.
(In Mattin 73
).
Ostalariak jende txarrakin / sarri egiten du lana / bertan gaiztotzen aguro zenbait / len oso jatorra zana.
Uzt Sas 232.
Bankuko kaja orretara / ijito txar bat juan da / akabo nere diru pizarrak.
Uzt Auspoa
67, 113.
Jende txarrarekin oitua zegoan nunbait ere.
AZink 96.
v. tbn. VMg 47. Azc PB 273. A BGuzur 121. Enb 82. Laux BBa 92.
(Tras gen.).
Konfesatukodiót biótz penatuaréki, ene Jangoiko Jauna, berórren óna ta nere gaixtoa, berórren préstua ta nere txárra.
LE Ong 117r.
(Aplicado a animales).
Infernuko suge txar baten [mistoa]
.
Cb Eg III 369.
Marasma txaarrak legez.
Mg CO 224.
Ilgo al az, il, ortxe bertan / asko-yakin, txar, artosoa. / Ez natxak ni orren zoroa, yausteko eure aginetan.
Ib. 534 (la oveja al lobo).
Ullu txar horrek eztio phauzurik emaiten.
Arch Fab 101 (v. tbn. uli txar en JEtchep 16, elxo txarra en Arch Fab 99, y koki txarra en Arch Fab 147).
Pizti txarrak dira oiek [lugartzak]
.
Sor Bar 42.
Ni otsoputz? Apho txarra!
Ox 60.
Debru apo xar haren itzulipurdiak.
Zub 111.
Txakur txarrak jango al abe.
'Malos perros te coman'
.
Laux AB 99.
Mikrobio txarrez jositako mandireak.
Vill Jaink 85s.
Pizti txarrek janen zaituzte / zu hurrengo egunetan.
Xa EzinB 127 (v. tbn. pixti txar en Munita 69, pizti txar en Etxde JJ 197).
(Añadido a un adj. peyorativo).
Bellaka txarra.
(Pamplona, 1541).
ReinEusk
34.
Doilor txarra.
(Pamplona, 1545).
Ib. 38.
Etzaitu izutzen nekeak, minberakor ta alper txarrak izutzen dituen bezala.
Lar Carta a Mb 277.
Ken ortik, ordi txar ori.
Ib. 365.
Guzia dago beterik [...] murmurazale txarres.
(149).
LE-Ir.
Ergel txarra!
Lap 118 (V 55).
Beharrez bai khausitu arnegat txar hori.
Xikito 5.
Huna haurrak non heldu diren! Itsusi txarrak!
Barb Sup 125.
Eta zikhintsu txarrek gezurra sinhetsi!
Ox 131.
Beldurti txar batekin ez jin ihizira.
Ib. 124.
Urde txarra, hi / pakaturen deiztak.
PierKat 58.
Ale, gormant xarra.
Ib. 27.
Paltzo txarra!
JAIraz Bizia 115.
(Ref. a cosas).
"Jugarreta, jokaera txarra
"
Lar.
"
Asmo txarrakin (G-azp-goi, AN-gip), idea txarrez in du (B) [...] intentziño txarrez esan neutzen (V-gip)"
Gte Erd 291.
En AxN se explica uherra (307 borondate uherragatik) por txarra.
Zerk orrenbat izutzen zaitu, nere semea? Aita, oraindañoko nere bizitz txarrak eta Jangoikoari kontu eman beharrak.
Mb IArg I 280.
Jaunaren bildur gabeko biziera txar batean.
Cb Eg II 208.
Oitura txar zorigaistokoak.
Añ
LoraS
122.
Asko da itztxo bat asmo txarrarekin esatea.
AA III 392.
Nere griña txarrak ezitzeko.
Ib. 570.
Berez da gauza txaarra guzurra esatia.
fB Ic II 175.
Pensamentu txarra.
Astar II 151 (v. tbn. pensamentu txarrak en Zuzaeta 69).
Nortzuk diran lagun onak ta nortzuk txaarrak.
JJMg BasEsc 169.
Bide txarretik egin zituzan irabazijakaz.
Ur MarIl 13.
Nahi zituen bide txarretarik athera eta bide onean ezarri.
Laph 80.
Oso biotz txarra dezu eta lotsatzen naiz.
Apaol 36.
Ekandu edo oitura txar ori kenduteko.
Itz Azald 89.
Griña txar nagusiak zenbat dira?
KIkV 60.
(KIkG 41 griña txar)
Kostuma txarrak uzteko.
Ox 190.
Gobernu txar ari men egin bearra zegonan.
Or QA 77.
Orixe dok iñondako desio txarra.
SM Zirik 125.
Asmo txarrez egiten bada pekatu dala.
MAtx Gazt 73.
(Hablando de publicaciones, etc.).
Gazetetan eta liburu ttipi xar batzuetan.
Elsb Fram 69.
Liburu eta paper txarrak eskribidu edo zabalduten dituezanak.
Itz Azald 102.
Gezurra dirudi, paper txar oiek bati ez diyotela utzi biar bizitzen.
Iraola 127.
Liburu edo paper txarrak ez leitu edo irakurri.
Inza Azalp 10.
Errebista ta idazki txarrak.
MAtx Gazt 85.
(Añadido a un sust. que expresa algo ya de por sí negativo).
Ezarri ete deutsan birao txaarrik.
Mg CO 33.
Zertako dira tranpa txar oek?
AA II 183.
Ibilli zeran toki danetan / petardo txarrak emana.
Imaz Auspoa
24, 157.
Seta txarrakin, goikoz bera gauza danak artzen.
ABar Goi 70.
Urre-gose txarra.
Eguzk GizAuz 25.
Ez ote ditek geihago, ontsa bazkaldurik, / kikera zolan kausitzen hire trufa txarrik?
Iratz 188 (ref. al bersolari Etchahun).
Ez ote nuke saldukeri txarragoa egingo?
Txill Let 107.
Erdeñu txarra egin.
Anab Poli 77.
Ezta komeni bakoitzak bere / seta txarrari eusterik.
Basarri 2.
Engañu txarrak ugaldu dira / gure artean galanki.
Ib. 139.
Etzikük laket txaputa / txar horien entzütia.
Casve SGrazi 104.
5.
(Urt III 19, Dv, H).
"At sunt morosi, iracundi dificiles senes, [...]
zaharrak txar eta molde gaitz dire
"
Urt III 19.
"Impatient, inquiet, chagrin"
Dv.
"Qui est fâché, irrité, en colère. Txar denean eztu deusik entzun nahi, quand il est en colère, il ne veut rien écouter"
H (s.v. xarra).
Jokalariak: 1. Ganix, 50 urthe, idor, eskrupulos moldeak. [...] 5. Poliza, 50 urthe, borthitz. [...] 7. Tartalet, 35 urthe, txar, bitzi.
Larz Senper 8.
Batean samur samurra [mintzo da] emakume maitemindua antzo, bestean isaz eta isekaz, txarra.
Mde Pr 140.
6.
(En frases negativas, con sentido ponderativo).
Cf. Ag Kr 21n: "Etzara txarra be, [...] Erdaldunen '¡Qué fresco eres!' añakoa da" (v.
ej. infra).
Tr. Poco usado al Norte.
Ori alabetan zagoze? Eztaukazube zer egin txarra; bazenkije zelakua dan.
Astar II 188.
[Oxalde] guarda zaharra; / oraino bizi baita, / ez du solas txarra.
Bordel 103.
Etzeguan apareju txarra! Beretzat zeramazkien ontz urriak.
Sor Bar 84.
Buru-andi, iñori buruko miña egittera zek akar? Ez asko txarrago etorri azan bidetik atzera baiñua, miñ luziori.
A BGuzur 120 (v. tbn. la misma expresión en BeinB 46).
Ez da erremienta txarra! Ezagutzen det bai!
Alz STFer 115.
Eztozu txarra galdu. Gaur kantau dan lango Manificat-ik. Gure Gaiarrek egin ditu garrasiak! Ene!
Ag Kr 51.
--Zumaian? Etzara txarra be, Mielga. Ezagun dozu askotan izan etzareana bertan.
Ib. 21.
Arrimatzen baaiz, eztakak jornada txarra!
Iraola 67.
E! Astolapiko! ez nazu kolpe txarra eman atzeko ezurrian.
Ib. 108.
Ezkenduan guk prenda txarra Azkarragara bialdu!
Ag G 130.
--Ez emen norbere errurik iñori bota. --Danok be, utsetik gezurtegiraño joateko etzara txarrak zuek.
Ib. 112.
Etzaude zu kaballero txarra.
Urruz Zer 124.
Eztezu istillu txarra jarri.
Ib. 129.
Botillakin buruan / jo ta akabatu, / kulpa gabe etzuen / susto txarra artu.
Noe 128.
Eneduken goardi txarra, etsaiez oso inguraturik nengoan da!
Or SCruz 118.
Etzagoze orraiti señorito txarrak.
Kk Ab II 170.
--Nik ere lau milla duruak naiago ditut. --Ez zaude tratalari txarra.
Alz Burr 38.
Etziok toki txarrean!
Lek EunD 25.
Ez liguke danoi ere mesede txarra eginen.
Etxde JJ 123.
Txalupari ez-egitekoren bat egiten badiot, ez du atsekabe txarra artuko!
Anab Poli 23.
Afruntua etzuen txarra, hoinbeste eta holako bideen ondotik.
Ardoy SFran 235.
Etzaude zu lore txarra. Orrelakoak esaten al dizkiezu neskatxa guziei, Niko?
NEtx LBB 133 (v. tbn. Antz 124).
Ez dago kale-giro txarra.
MIH 135.
Zin-zinetako poesia ez beste guztia kiskaltzen hasiko balira, ez lukete hutsaldi txarra hartuko liburutegiek.
Ib. 239.
v. tbn. A Ardi 52. Tx B I 213. Lab EEguna 82. TAg Uzt 308. Ugalde Iltz 58. And AUzta 105.
(Con reduplicación intensiva).
[Kortan] daukak lekurik egokijena, astotzar arraio orrek. Eztausku azkenian deun txar txarrak urten mutil eder onek!
Kk Ab I 12.
7.
(Enfermo, enfermedad, etc.) grave.
Gaiso txar batek / artu eban.
Azc PB 57 (v. tbn. geiso txar en AB AmaE 21, geixo txar en Enb 199).
Biali zion zeruak gaitz txar ta luze bat.
Bv AsL 30.
Geiso txar geisotasun eraskorrakaz edo kolereagaz dagozanai lagunduteagaitik.
Itz Azald 100.
Geixo txar, gizadi asko ilten ebana.
Echta Jos 147.
Enfermedade txarrak / bajatu gaitu.
AzpPr 22.
Urte bi ta erdi igaro dozuz / gaixo txar batek minduta.
BEnb NereA 80.
Sortzetik elbarritua edo gaitz txar batek joa.
Vill Jaink 99.
Gaixo txarra pasata nago.
Uzt Sas 21.
xar (Urt).
"Cachectus, [...] hiltzeko dagoena, gorphutz gaxtoa [...] duena, gorphutz xárra duena
"
Urt III 434.
(
S ap. Lrq
; Lar,
Añ,
Dv,
H),
xar (
VocBN, H) .
(Uso pred.).
(Estar, etc.) enfermo de gravedad.
"(No tiene) peoría, (c.) eztago txarrago, gaistoago
"
Lar.
"Malo, enfermo, (c), gaiso, gaiski, txar, miñez dagoana; (G) eri dana
"
Añ.
"État d'un malade dont on désespère"
VocBN.
.
"Malade, en état peu satisfaisant. Txar da, il est bien malade. Txarrago da, il est plus mal"
H (s.v. xarra).
"
Txar düzü, il (elle) est dangereusement malade"
Lrq.
v. TXARRIK, txarto
(2).
Lenengo bear deutsut nik artu pultsua, [...] / eneban sinistuko aiñ txar zengozala.
AB AmaE 219.
Atara neban dantzan / ezkerreko iztarra / eta ondo imini-artean / egon nintzan txarra; / ioan zan dantzarako / gogorik onena, / barregarri dalako / dantzari errena.
Azc PB 340.
Gizonttoa txar baitzen / sukharrrez, sukharrez.
Ox 125.
"
Eri txar da, il est dangereusement malade"
Dv.
Eri txar naiz hiltzekotan!
Elzb Po 205.
II.
(Sust.).
1.
(V-gip ap. Etxba Eib),
txaar
.
(El) mal.
"
Txarra, el mal metafísico. Nundik sortutakoa edo zergaittik dan munduan txarra, ondiok berba asko eraintzen daben erabagi biarreko temia, de dónde se originó o por qué existe el mal en el mundo [...]"
Etxba Eib.
.
Tr. Documentado sólo en la tradición meridional.
Jangoikuak leleengotik itxi zituban gizonaren borondatian, ona ta txaarra, nai eban bidiari jarraitu egijon.
JJMg BasEsc 151.
[Jaungoikoak] saritu bear dau on guztia, eta kastigau bear dau txar guztia.
Itz Azald 39.
Borondatea txarrera makurturik.
Ib. 189.
Aginduten eutsela ez egiela jan onaren eta txarraren arbolatik.
Ib. 28.
Zergaitik gauza arteza da, gorputza onean eta txarrean arimearen lagun izan dan legez, izan daitela bere zoriontasunean edo kastiguan.
Ib. 38.
Ona ta txarra bereizteko Jaungoikoak igorritako argiari ate-leioak itxi.
Etxde JJ 211.
Izakiok geronekin daramakigun aberegaitasunak txarrera eragiten gaitu.
Ib. 210.
Biotzak errez ler-egin eutson txarrera.
Onaind STeresa 24.
2.
(V-arr, G-azp, AN-5vill, B, BN-arb ap. Gte Erd
).
Cosa mala, lo malo; defecto.
"
Besteen txarrak esaten dabil (V-arr)"
Gte Erd 128.
"
Orrek beti txarra gogun du (AN-5vill), txarrerakoan pentsatzen (B), orrek txarra besterik pentsatzen al du bada? (G-azp) [...] beti txarra pentsatzen du (BN-arb), pentsatzen ari da txarren(ar)en txarrena (AN-5vill)"
Ib.
290.
Tr. Documentado sólo en la tradición meridional.
Artoaren aldean garia nagusi, [...] / ez det txarrik esango garien gañean.
AB AmaE 400.
Aixkidia, etzaitu txarretik libratu!
Sor AKaik 132.
Ator neugaz, ta ez adi ezeren bildur ixan, neuk jabe urtengo yuat eta. Txarrik etorten badok, esango yuat ik eztaukuala errurik, neuk dana ordainduko nebalakuan etorri azala.
Kk Ab I 14s.
[Jaungoikoak ematen dion argitasunaz] berealaxe ikusiko du [...] berak egin duan on edo txar guzia.
Inza Azalp 80.
Ene irakurle on orrek, ezeren kezka baga ta txarrik aurkittuko eztozunen ardura barik irakurri daikezu euzkerazko idaztitxu au.
Otx 6.
Zer txarrik etorri ete lettekizu zuri arazo onetan sartziaz?
Ib. 78.
Ederrik badu, Arena du, ta / txarrik badu, neronena.
"Lo que tenga de imperfecto"
.
Or Eus 425.
Ongi badakit, artzaiagandik / neretzat txarrik ez dator.
Alkain 101.
Euskaraz poliki idazten dutenei askoz errexago emango nieke Axular. Ona eta txarra ondo bereizten dakitenek asko ikasi dezakete idazle horietan.
PMuj (
in
MEIG I 97
).
Emaztiak ez zeixan txarrik pentsau, asarre eitxen zetsan askotan.
Etxba Ibilt 470.
Egon zaittez ziur zure txarrik ez dorala sinistu.
Ib. 480.
Iñon etzuen txarrik / Lizason biotzak.
Uzt Sas 262.
Onik baletor danentzat bedi, txarra berriz aren billa doanarentzat.
"Y el mal para quien lo fuere a buscar"
.
Berron Kijote 221.
Seiñale dira [...] gure gauzak ongi gertatuko zaizkiguna, eziñ bait-ditezke ona naiz txarra betirakoak izan.
"El mal"
.
Ib. 202s.
Txarrik pasa gabe, onik ez da etortzen.
EZBB II 118.
Munduko txar guztion artian [1939n], gu pozik giñan.
Gerrika 110.
Ezin jakin guk [...] zer esango duten aldi hori urrutiagotik [...] ikusiko dutenek. Onik eta txarrik aurkituko dutela horrengan, hori bai.
MIH 62.
Azken hamar urte honetako euskal idazleek izango dute agian onik eta txarrik.
(In MEIG IX 57
).
v. tbn. SM Zirik 44. BEnb NereA 144. Albeniz 202.
3.
Malicia.
--Bai, Lepoker jauna --mutillak txarrik barik. --Zeeer? Alkate jaunari ezizenez aitatu berbere pertsonatasuna?
Erkiag BatB 14.
III .
(Adv.).
"Mal, malamente, [...]
txar, txarki
"
Añ.
"Regir bien o mal el vientre, (c.) sabelaldiaz ondo edo txar ibilli
"
Ib.
v. txarto.
Bere esturan / ire eskua / ta bein eskatu / yakanari / euk, txar urratu / ta eratzi.
Zav Fab,
RIEV 1907, 96.
Irabaz-lege ori txar jarria dela.
"Está mal ideada"
.
Or Eus 31.
(Con -ago
).
OKERRAGO.
Bere bizimoduaz ez danak kontentu / txarrago dagoanari beio begiratu.
AB AmaE 208.
Txarki bizi ta nola txarrago illtzen dan.
Ib. 286.
Ordutik aurrera ama askoz txarrago artzen eben; [...] ordutik aurrera danak arramuskadia.
Kk Ab II 72.
Zuk txarto esan eta txarrago egin egitten dozu.
Otx 54.
Geruau ta txarrago / guaz urteoro.
Enb 166.
Iñok uste baño txarrago dabiltzanaren ezaugarri argia da.
Eguzk GizAuz 138.
v. tbn. Bilbao IpuiB 161. Anab Aprika 12s.
TXAR BEHARREZ.
Con mala intención, de mala fe. "Txarrera (AN-5vill), zure txar beharrez ez det egin (G-azp), gaiztora ez da deus kontsegitzen (AN-5vill)" Gte Erd 290. Cf. ON BEHARREZ. v. TXARREAN, TXAR USTEAN.
TXAR-EGIN
(Izt 4r). Mala acción.
Orain, autortu ezkero neure txar-egiña, damu dodan lez biotz-biotzetik egin neban deungekeria [...].
Echta Jos 358 (v. tbn. 69).
TXAR-ESALE.
Maledicente.
Etxean apala zera? ala eramaille-txar, alper, txar-esaille ta gogoak ematen dizuna egiteko setatsu?
Elizondo KristPE 112.
TXAR IRITZI.
Aborrecer. v. gaitziritzi.
Edozer gauza, barritan eder iduritzen jakula, naiz-eta geruago txar-eretxi.
Abeletxe (
in
EZBB I 59
).
TXAR LAGA.
Poner mal, dejar en mal lugar.
Eta, emakumiok parkatu oin be zuek txar laga biarra. Nik al dakit zergaitik, baña beti andrak dozue kulpia.
SM Zirik 119.
TXAR-OIDADE.
Mala costumbre, vicio.
Zazpi txar-oidade edo ekandu txar sustraizkoak.
Itz Azald 194 (v. tbn. 184).
Ekandu txarra edo txar-oidadea.
Ib. 178.
TXARRAGOKO
(Adnom. de txarrago).
Ainbat zorioneko zenbat txarragoko ni.
"Con mi desdicha aumenta su ventura"
.
Berron Kijote 158.
Gure hizkuntza jo du erroraino / gaitz bat txarragokoak gaitz guziak baino.
Xa Odol 224.
TXARREAN.
a)
(V, G-azp, AN-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 290. A malas, por las malas. "Txarrian,
[...] a las malas. Onian ona da, baña txarrian gizon izugarrixa" Etxba Eib. "Ni onian ona naiz baiña txarrian oso txarra. / Etxera ekarrikou, onian ezin bada txarrian" Elexp Berg. v. TXARRETIK, TXARREZ.
Olangoak gara: onean onak, txarrean okerrenak.
Ag AL 49.
Neskatxa ura [...] onean edo txarrean, Moxolorentzat izango da.
Ag G 306.
Eztakit txarrian / zertako jarri'an / eztauka urrian, / lotsik muturrian / ojala egin ezpalit / itz bat aurrian.
Imaz Auspoa
24, 131.
Piarres, batez ere orixe zan ene ustez; biozbera onez-onean, minbera ta erratsua txarrean.
Etxde JJ 211.
Onean ala txarrean, lanari bere ordaiña emon bearko deutse.
Erkiag BatB 145.
Beste Altza gañeko [bertsolari] gazte batekin lotu uan bein; onean ta txarrean, gazteak txautu zin.
Ataño
TxanKan
201.
Onean ezin bada txarrean / danak jarri nai nagusi.
Insausti 98.
v. tbn. Enb 172. Zait Sof 144. Bilbao IpuiB 208. Gerrika 293.
(Con reduplicación intens.).
Orduan txarrian txarrian, zapladaka ta zartadaka, mutil zintzo menak urteten eben; gaur berriz onian onian [...] tunantekeridxan maisu dira.
A Ezale
1898, 258b.
b)
En los momentos malos.
I bakarrik izan akidak lagun zorionean eta txarrean, i bakarrik egizko anai ta laguntzalle.
Etxde JJ 154.
c)
Para mal.
Txorakeriak esan dira honezaz, onean eta txarrean, baina, gogoko dugun ala ez, ez du gutxi galdu zinemak bere heriotzarekin.
MEIG I 189.
Zoko-inguru asko ditugu nafarrok; zernahitarako gauza gara, bai onean eta bai txarrean.
Ib. 63.
TXARRENA.
De mala gana. v. TXARRENETIK.
Zure legeak agintzen zionik, edo ez du eman, edo eman du txarrena gogoaren kontra.
AA III 458.
Kainek eskeñi ziozkan Jaunari bere doaiak, garia, frutak [...] baña dirudianez biotz zimurrarekin, txarrena eta jaiera gutxirekin.
AA II 41.
TXARRENEAN.
a)
A lo peor, en el peor de los casos.
Ez, ez; zure eskutik ez det artu nai ardipat ere. Onenian edo txarrenian, diruba're ikutu du miñak eta gero neri sortzeko?
Sor AuOst 99.
b)
En la peor actitud, en el peor plan.
Pasatzen utzi zaidazute! (Bonberoak beti geldi). Baiñan, zergatik ez didazute uzten? Zergatik txarrenean jartzen zerate? Ez zaiteztela egoskogorrak izan!
Lab
SuEm>
191.
TXARRENERA JO.
Pensar lo peor, ponerse en el peor caso.
Baña, txarrenera yo dezagun, bada-ezpada. Egin zagun eztala ezer irixten.
Ldi IL 59.
TXARRENETIK.
De mala gana. v. TXARRENA.
[Kainek] eskeñi ziozkan Jaunari bere doaiak; baña dirudianez biotz zimurrarekin, eta txarrenetik, eta etziran izan Jaunaren gogokoak.
AA II 108.
TXARRERA,
TXARRERAT.
a)
A peor.
Lano txar batzuek mendiak kukutzen zituzten eta denbora pentsaketan bezala zabilan ean txarrerat edo onerat eman behar zuen.
Zerb Azk 39.
Alabearrak nunbait, txarrera eta atzeraka daramazki gauzak oro!
Ibiñ
Virgil
73.
Gauzak orrela txarrera joan, / ori danontzako pena.
FEtxeb 51.
b)
A malas, por las malas.
"Txarrera (AN-5vill), zure txar beharrez ez det egin (G-azp), gaiztora ez da deus kontsegitzen (AN-5vill), [...] txarrera ganta ez dugu kontsegituko (B)" Gte Erd 290. v. TXARREAN.
c)
Con mala intención, a hacer el mal.
Nik gauza bat aitortu bear dut lenengoz: asko dantzara txarrera dijoazela.
Anab Usauri 50.
TXARRERA HARTU
(V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Tomar a mal. "Tomar a mal. Intenziñorik onenagaz esan netsan esan netsana, baña txarrera artu zestan, [...] pero me lo tomó a mal" Etxba Eib. "Brometan 'fraille' esan notsan, txarrera artu ta burrukarako plantau jatan" Elexp Berg. v. TXARTZAT HARTU.
Gure itzak, bada, iñork txarrera ez artzea nai genduke.
Ldi IL 65.
Ta, ortik pentsau zeike, irakorle, bati esan ezkero: "Ire arrebiari ikusi jetsat"; txarrera artu leikiala.
SM Zirik 31.
TXARRERA BOTA.
Tomar a mal.
Ta onanbeste milla juzgu gaisto, lagunaren egite onak txarrera botata.
fB Ic II 219.
Egin bere biar da alegina, ikusten dan gauzia alde onera ezarteko [...]. Txarrera botateko ekanduba daukanak, sarri eta sarri uts egingo dau.
Astar II 179.
TXARRERA EZARRI.
Tomar a mal.
Esan begi berba gatxera, edo onera aitu, edo ezarri leijan bat; bada geijenian, beti ezpada, ezarriko dabee txarrera.
Astar II 180.
TXARRERA JO.
a)
Pensar lo peor, pensar mal (de alguien).
Asi ziran mar-mar, eta geienak txarrera jota, oi dan lez, ustia egin eben lapurretan edo beregandu ez ete ebazan dirubok.
Kk Ab I 76.
--Esan nazak ez dirala ura illakin poztu! --Orain ere txarrera jo dek. Lotsatzen ez aiz ire odolekoen kaltez beti onela itz egiten?
ABar Goi 72.
b)
(V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Ir a malas. Txarrera joko bagenduke, galduta litzateke a, si fuéramos a malas, aquel estaría perdido" Etxba Eib. "Ir a malas (por la vía judicial, etc.) Jente orrekin onian konpontzia obe dozue. Txarrera jo ezkero galtzekuak dauzkazue" Elexp Berg.
c)
(V-gip; txaa- G-azp). Ref.: Gketx Loiola (txaarrera jo); Elexp Berg. Ir a peor. "Empeorar, agravarse una enfermedad. Gaitzak txaarrera jo omen dio alakoari" Gketx Loiola. "Egualdixak txarrera joko ei dau" Elexp Berg.
Gaitz abetan susper-aldi oiek askotan izan oi dira, bañan geienetan txarrera jotzen dute.
Alz Ram 87.
TXARRERAKO.
A)
(Uso adv.).
a)
Para hacer el mal, para obrar mal.
"Dakan guztiya txarreako euki, ordia!" ZestErret.
Orretako emon eutseen libertadia [Jangoikuak] onerako ta txaarrerako, eskiñirik esan ditugun sarijak, onak izaten baziran.
JJMg BasEsc 31.
Santatxo bat izan da [...]; / txarrerako ez eukan sekula griñarik.
AB AmaE 273.
On ta argi zaliak danak illunpetu / txarrerako gaiztuai lotsa ona kendu.
Ib. 343.
Dongaro egitea eskaturik, agindurik, ederturik, eta beste onelango zirigarriak txarrerako emonik.
Itz Azald 101.
Txarrerako sartuta / mingaiñen erdoia.
Insausti 154.
b)
Para mal.
Aurrerantzean ezeutsen alabeari, onerako ez txarrerako, mutil aren ganean berbarik aittatuten.
Echta Jos 241.
Auteskundeak, batean onerako, urrengoan txarrerako, iñoiz oberako [...].
Erkiag BatB 65.
Onerako ala txarrerako entzun ote zuten txori aren deia?
NEtx LBB 51.
Errepublikaren izenian, xaxa gogorragua zan, batzuentzako onerako eta beste askok txarrerako artuaz.
Gerrika 51.
Mundua itxuraldatzen ari zaigu, onerako edo txarrerako.
MIH 138.
c)
Con mala disposición.
Eladi joan zan etxera bazkal-orduan, bilddurrez da naittasun andiaz, jakitteko zetan egozan bere aittamak beragaz; onerako ala txarrerako.
Echta Jos 65.
B)
(Adnom.).
Que es para hacer el mal.
[Begira ea] txarrerako biderik emon deutsazunez.
Añ
EL2
141.
Zer da txar-oidadea? Da txarrerako oiturea.
Itz Azald 177.
oltairek barriz berba egin eban onelan: Etorten baldin bada beste Jubileo [...] bat, utsean eta alperrik egin dogu txarrerako geure bear guztia.
Ib. 151.
Ondo zaindduten ebezan gizon aren ibilkerak badezpada, ikusteko, txarrerako asmorik artuten beban.
Echta Jos 265s.
Ezeukon txarrerako astirik, eta asko zindotu zan.
Kk Ab I 112.
Txarrerako almen ori be ba dau gizonak.
Eguzk GizAuz 102.
Txarrerako joerak menderatu.
Etxde JJ 210.
Txarrerako griña.
Basarri 108.
Arratsalde ura txarrerakoa genduan [...]. Esan genion alkarri: --[Oillo] au putzura sartu bear diagu.
BBarand 39.
v. tbn. Uzt Sas 299.
C)
(Uso sust.).
a)
Tendencia hacia peor, empeoramiento.
--Zelan zagoz, adiskidea? --Alan alan. Txarrerakorik eztaukagu-ta. --Iagita zagoz beintzat.
Ag AL 134.
Eta oitura tolesbageok txarrerakorik ez daben ezkero, [...].
Aurre-Apraiz Egan
1961, 102.
b)
Inconveniente, aspecto negativo.
[Aitarekin] prankotan itz egin nuan: --Olako neskatx zer iruditzen? [...]. Bai onerakoak eta bai txarrerakoak patxaran esaten zizkidan.
JAzpiroz 157.
Berezkoa da noski aldatze hori eta ez gara nor, aldi bitarte luzeagorik igaro arte, onerakoak eta txarrerakoak mugatzeko eta zedarritzeko.
MEIG IV 128.
TXARRERAKOAN PENTSATU.
Pensar lo peor. "Orrek beti txarra gogun du (AN-5vill), txarrerakoan pentsatzen (B), orrek txarra besterik pentsatzen al du bada? (G-azp)" Gte Erd 290.
TXARRERANTZ EGIN.
Ir a peor, hacerse más grave (una enfermedad).
Gatxa obarantz juan biarrian, txarrerantz egin eutsan eta il-agiñian jarri zan.
Otx 92.
TXARRETIK.
A malas, por las malas. "Txarretik ez dago ezer ateratzerikan (G-azp), txarrean ez dao zer eginik (V-arr)" Gte Erd 290s. v. TXARREAN.
TXARRETIK TXARRAGORA.
De mal en peor.
Ikasle zenbait biurriagotu egin ziran, obe bearrean, eta txarretik txarragora io zuten.
Zait Plat 104.
TXARREZ.
a)
Por las malas. v. TXARREAN.
Onez badator, onian... / txarrez badator, txarrian / Zelan datorren alantxe jarri / etsaien aurrian.
Enb 172.
Ni neskarengana joango naiz, ta onez ala txarrez asi bearko du berriro nere semearekin.
ABar Goi 41.
Emakumeak, naiz onez naiz txarrez, laister jartzen zuten kordoka.
Etxde JJ 265.
Onek guria onez edo txarrez apurtzera datoz.
Gerrika 193.
Con mala intención.
Gudan txikitutako bazterrak presoak jaso bearko zituztela, onez edo txarrez esanta etzekit.
Ataño
TxanKan
245.
b)
Por malo, por ser de mala calidad.
Ez zuten [dupa] baño baizik kausitu ahal izan, dena ere txarrez, txarregiz, aintzin hartan utzia.
Lf Murtuts 16.
TXARRIK
(Estar, etc.) gravemente enfermo. v. txarto
(2)
.
Yá daike errán munduas nola eri andias, txarrik dago, zartu dá, ilzen dá.
LE Urt (ms.) 143v (ed. 1846, 405 txarki dago
).
Medikubak esan arren txarrik daguala, etzakala sinistuten, eta gero arrastaka artu biar izatia Sakramentubak.
Astar II 219s.
TXARRIK EGIN.
Obrar mal, hacer mal (a alguien).
Nik ezteutsat txarrik egin Mari Jesusi.
Echta Jos 44.
Josetxok ezteusala iñori txarrik egin.
Ib. 65.
Bakandareak txarrik egin dagixun bildur ete zara ba?
Otx 32.
Nor asartuko da orduan ezkutuan txarrik egiten, ixillian deungarik esaten?
Kk Ab II 136.
Ez deuat txarrik egingo, Patxo.
Bilbao IpuiB 47.
Txarrik ez egin besteren kaltez.
BEnb NereA 231.
--Zuk txarto esan eta txarrago egin egitten dozu. --Zer txar egin ete-dot zure jauregijan, ba?
Otx 54.
Zer txarrik egin deutsue, Klaudi, semeok?
Bilbao IpuiB 171.
TXARTZAT HARTU
(V-arr ap. Gte Erd 142). Tomar a mal; reprobar. v. TXARRERA HARTU.
Tramanaren esana lotsabagekeria zan, baña gure gazteok ezeben txartzat artu.
Ag Kr 105.
Bere destaña-esatia damututa, esate-eutson ez txartzat artzeko bere esana.
Kk Ab II 47.
Etxerik-etxe odolki zabaltzen asi balitz, beretzat batere gabe geldituko zan. Ez banatzea, berriz, txartxat artuko zuten errian.
Muj PAm 63.
Zuk barriz, txartzat artu ta okerratara ulertzen dozu beti.
Otx 54.
Ez txartzat ar, etxekoandre! hori ez!
Lab SuEm 204.
Beste zerbait zen baserritarrek txartzat hartzen zutena kaletarrengan: hauek, erdaraz ari zirela elkarrekin, "behekoentzat" gordetzea euskara.
MEIG VII 36.
Eta ez nuke nahi inork hau txartzat har lezan, neure buruari harrika eta ez besteri ari naizenez gero.
Ib. 185.
v. tbn. Erkiag Arran 62.
TXARTZAT EDUKI,
TXARTZAT JO,
TXARTZAT JUZGATU.
Reprobar, desaprobar; despreciar. v. TXARTZAT EMAN.
Projimuaren esan onak edo egite onak txartzat juzgauta kontetan dirianian.
fB Ic II 185.
Orain juatia / txartzat iruki, nere maitia, / gaur emen bertan gera zaitia.
Bil 78.
Urriñetik txartzat euki izan dana, gure ondoan ikusita gero, askotan maitatu izan oi dugu.
Ag AL 127.
Baña ori txartzat dauken morroiok, askozaz be txarrago dana egiteko kezkarik eztauke.
Eguzk GizAuz 105.
Batzuk il eta besteak ikaratzea be txartzat eztauke.
Ib. 88.
Pesimistak ere zergatik jotzen du txartzat bizia?
Vill Jaink 135.
Bizitza txartzat jotzen dute baiña gero atsegiñen atzetik dabiltza.
Ib. 137.
TXARTZAT EMAN.
a)
(t. emon Añ). Reprobar, desaprobar.
--Badago liberalismoren bat txartzat emona izan ez danik? --Ez, liberalismoa izan da txartzat emona bere mueta eta era guztietan.
Itz Azald 53.
[Eleizeak] txartzat emoten dabena eta emongo dabena da errakuntzea eta oitura txarra.
Ib. 51.
Yesusek txartzat ematen ditu an egiten diran artu-eman guzi aiek.
Ir YKBiz 380n.
Sozialistak izan arren be, Marxen esakun eta eretxi okerrok, txartxat emon dabez. Bai bear be!
Eguzk GizAuz 49.
[Ez zait gogoratu] "Oni, nola deritza?" entzungo balu, txartzat emango lukeenik.
MEIG VI 152.
b)
Hacer parecer malo.
Zeñ txartzat Jesusen egiteko moduak nerea ematen duen!
Arr May 118.
TXARTZAT ESAN.
Decirlo como algo malo, negativo.
Bart arratsekoa dela esango nuke gaur eguerdikoa baino areago. Ez dut txartzat esan, ez bainaiz gaurkoek [...] edozertan arrazoi dutela uste dutenetakoa.
MEIG II 84.
TXAR USTEAN.
De mala fe. TXAR BEHARREZ.
Eskerrak ageriaz esaeutsan, ezeiela artu txar-ustean bere burubidea, ta aginddu eiola beti berak lagundu aleutsan arazoetan.
Echta Jos 324.
TXAR USTEZ.
De mala fe.
On-ustez naiz txar-ustez, augaitik edo bestiagaitik oker egiten dan gauzea, oker beti.
Abeletxe (
in
EZBB I 42
).
TXARXEAGO.
Un poco peor.
Artoa gaur ere izaten da, batzuetan obexeagoa eta besteetan txarxeagoa.
Insausti 37.