Tr. Su empleo decrece algo en los textos meridionales del s. XX, en el que compite con ikurrin. La var. mandera sólo la hallamos en Tartas (mandera pian ). En DFrec hay 77 ejs.
sense-1
1.
(gral.; Lcc, SP, Deen I 188, Urt II 167, HtVocGr, Lecl, ArchVocGr, VocBN, Gèze, Dv, H);
manderaRef.:
A;
Lh;
Lrq;
EtxbaEib;
ElexpBerg. Bandera."Pendón, banderea, pendoia"Lcc.
"Estandarte, banderea"Ib."Bannière, étendard"SP.
"Bannière (espagnole)"Gèze.
"Voz romance que no han logrado desarraigar del habla común diversos neologismos"EtxbaEib.
v. ikurrin. Ozaetako bandereagaz / oi ta gu gara etorri.Lazarraga 1159r.
Banderan dakardela / kurutza santua.CancVizc 369.
Aitzinean ekarriko du Migelek bandera / Ungi bizitu eztiren guztien izitzera.EZMan I 83.
Banderatzat da gurutze / saindua ekharriko, / hartan tormentatu zela / aditzera emateko. EZNoel 128.
San Franzes zeruko Prinze maitea, Iainkoaren adiskide handia, eta ontasun espiritualen Bandera! Harb 464.
Berrogeta sei bandera peleakoak, / arkabuz da pistola muniziñokoak. EgiaK 88.
Eta ifinten da Kuruze bat altareen ganean señale eta bandera Kristoenzat beti daukagun aurrean.Cap 140.
Orai gerlako bandera / Du Alferitzak ahurrera.OPo 64.
Hura landa zazu zure ariman bandera bat bezala.SPPhil 126s.
Haren beharriek urrezko dilindakak ituzte, eta hek dira garbitasunaren bandera.Ib. 259s.
Zer ansia da, othoi, Adonisen eta amorio lizunaren etxeko bandera egin dadin kukurusta xuriz, [...] ala sedazko belo ixurtuz?Ib. 417.
Aitziñean ekharriko dut / Gurutzearen bandera, / Gero gerlak akhabaturik / joateko zeruetara.Gç 203.
Jesus-Kristo zure kapitainaren bandera bezala.HeGudu 142.
Lenbiziko egunean agerzen zien erritar guziei bander zuri bat eta adiarazten, ematen bazioten bertan bere erria, artuko zituela bere pean ta ongi erriko guziak. MbIArg I 121.
Beren bander zabaldu, pifano, tanbor soñu ta gerrarako beste señale guziak zituztela.MbIArg II 289.
Bandera destolatuaz, ajolakabe, korrika ta egaka bezala, nere desditxarako ibilli naiz. CbEg II 21s.
Hen sahetsian zen Andres de Baze, pilotia banderaren ekharle, lauretan hogei portüges ta ehün bat berze jende.Egiat 158 (cf. BANDERA-EKARLE).
Konfraiak edirenen dira bere banderaren pian tortxa bedera eskian phiztürik. Mercy 32.
( s. XIX)Batorrek banderak artubaz [Tiberioren eskubetati], ta bestiok bere lagun izan ezkero ainbeste esetsaldi edo batallatan.MgPAb 209.
Ifini zituezan Vandaloak amar banderetan amar mandamentuak. AñMisE 154.
Kontxan egongo dira / txalupa ta ontziyak, / banderaz apaindurik / errenkan guztiyak.Echag 86.
Khürütxia ainzinetik, / Bandera haren ondoti, / Eskiak dütü zabaltüren, / eta plagak agertüren.UskLiB 219.
Inazio or dago, / beti ernai dago, / armetan jarria / dauka Konpañia, / txispak armaturik, / bandera zabalik. ItFab 201.
Franziako bandera ohoratu dute, / Odol gorriz loreak egin diotzate.HbEsk 129.
Nola erakuspen errexak baitzituzten: oro zilhegi hiltze eta ebastez landan, lohikeria bandera.HbEgia 125.
Bandera hedatuz, axolarik gabe, tarrapatan, eta hegaldaka bezala, nere dohakaitzera laster egin dut. DvLEd 53.
Torilletik atera / zuten lendabizi, / bei zar bat giyariya / bandera ta guzi.Xe 204.
Arrapatu ziezten bost eun egintari eta soldadu, berrogei ta amar bandera, sutunpa geienak eta interesa eta barka asko.ZabGabon 95.
Eta azkenez gora Lauburu! / Euskel-erriko bandera. ABAmaE 39.
[Gurutze] au izango zala bere bandera, eta gurutzian egingo zuala bere egoitza. BvAsL 107.
Gero dire ikhusten bandera hirur koloretakoak hedaturik leihoetan.ElsbFram 76.
Ikhusten dira herri eta nazione güzietako banderak, harat pelegriek ekharririk.IpHil 210.
Bi eskuz beti gora baginauka orik orotan, eta nor nahiren aitzinean, egiaren bandera.HUAurp 113.
( s. XX)Eztozuez zeuk bandera oial da burdin zarrak gordeten gertaera on batzuen gomutagarri legez, edo zeuen asabienak diralako beste barik? AgKr 96.
Ontzi batak besteari bandera edo ikurriñakaz egin bear eutsezan ezaugarriaren ganean. EchtaJos 265.
Kurutze gorriko bandera ttipi bat ikusi nuen bide sahetsean. StPierre 17.
Bandera bat eskuan izan balu bezala, inharrosi zituen bere galtzak. BarbSup 46.
Ezarri zuan Gurutzea bere ikurriñ edo banderetan.InzaAzalp 16.
Guziak uriko ikurrin edo bandera arturik, bijoaz San Pedroren kaxa duan ogasunzaiaren etxera. EguzkRIEV 1927, 424.
Beren buruak galdurik ikusi zitutenean, bandera zuria atera zuten pake-zantzuan.OrSCruz 103s.
Ixtillu pranko atera dute Santa Kruzek egin omen zulako bandera batengaz, "gerra atertu gabe" ziona.Ib. 80.
Españako bandera jarriaz / Amerikako lurrian. Enb 163.
Egingo geunke ikurrin edo bandera eder-eder bat, eta ipiñiko geuskio idazkuna erderaz.KkAb II 126.
Ostartean eguzkîk egin du dirdira; / bandera antzo leitzarrak aizkora du bira.OrEus 147.
Aintzin-aintzinean hiruzpalau gizon alimale Beljikako bandera handi batekin. ZerbGerlan 21.
Ontzietako bandera prantzesak. AnabPoli 51.
Erreboluzioaren bandera gorri eta urdinagatik zin egiten dizut.ArtiTobera 283.
Plaza gaineko bandera. LarzIru 126.
Portugesak hor zituen beha portuan, beren untziak dena lore ta bandera.ArdoySFran 244.
Kartonezko "idola", bandera gorri batekin. Lf(inCasveSGrazi 11).
Ziri luze baten puntan zimitorioko atearen gaiñean bandera bezela jarri. JAzpiroz 97.
Españako bandera lazu ipiñite danen barregarri. Gerrika 83.
Gorria eta beltza, nere adinekoek ongi ezagutzen dituzten bi banderaren koloreak, ari dira deihadarka bere azalean. MIH 333.
Kristautasuna eta demokrazia, bandera eder horiek. MEIG VIII 38.
v. tbn.
Iraultza 121. Balad 262. Lap 257 (V 117). Jnn SBi 5. Goñi 109. Belaus LEItz 108. Ox 33. Echam 120. SMitx Aranz 167.
azpiadiera-1.1
(Como distinción del campeón de una competición). Mendexatik ekarri / probako bandera, / Berriture joan giñan / bestie ekartera.EusJok II 131.
Aspalditxotik an omen dago / ukabilkarin bandera, / iñola al badet ekarriko det / bera Gipuzkoa aldera. Ib. 151.
Estropadako bandera eta / besigu eta papardu. (In EtxabuKontu 98).
Enbarkaziyoz aukera dauka / bapore eta batela; / bere kuadrilla gobernatzeko / ezta izandu motela, / iru bandera sartu dituzte / Manuel patroi dutela.TxB I 193.
Kanpeon zaude Europan eta / ekatzu ango bandera. Ib. 171.
San Pedrokuak dute bandera, / Oriyokuak urrena, / oien ondoren San Juan eta / Donostiya laurgarrena. TxB II 80.
Nik ere emango diyot / nere parezera, / tankera emango iozu / gutxi gora-bera; / zuretzat gelditzen da / kantuzko bandera, / neriak aitu dira ta / ixilduko al gera? In. TxB III 59.
Aizkoran izan dana / banderaren jabe, / gertatzen da eskuan / atzparrik gabe. MendaroTx 342.
Beren ustetan bandera zeuken / Erreraño eramana. Auspoa 93, 78.
Bestela, Kontxako orrenbeste bandera nola irabazi?Zendoia 165.
azpiadiera-1.2
(Fig.).Ejército; bando, partido.v. BANDERA HARTU, BANDERARI JARRAITU, BANDERA UTZI, etc. Franzes Xabier zen zure banderara ethorri, / zeiñ baitzinduen Indien / Apostolu egorri. EZNoel 175.
Eta bethi ere urrun ibil hadi debruaren bandera madarikatuetarik.Dh 196.
Zer egiteko degu / Karlosen gauzetan, / soldadu ibiltzeko / bere banderetan.Echag 168.
Zerbitzuan ginauden / Donostia hirian / Liberalitateko / Bandera berrian.Bordel 38.
Baña ez dezaguke / iñoiz ezer egin, / ez bagera unitzen / gu elkarrekin; / beltzak eta zuriak / Muñagorrirekin / geldituko gerade / bandera batekin. ItFab 212.
Mahometen banderak ikusi hobia. HbEsk 51.
Isboset iñorgabe gelditzeko, zeren onen banderako asko Dabidi egunoro zijoazkion, artu zuen erasotzeko asmoa.Lard 184.
Jakitearekin bandera bereko soldado zirela, nigarrari eman ziren bozkarioz.Laph 138.
Etsaiaren banderan / baldin bazabiltza, / maiz idukiko dezu / aparte eliza.Ud 109.
Zeiñ banderatan peleau utsik bear eben, / Euskaldun onen antzera bizi gura beben. ABAmaE 459.
Egun aietan Asis ta Perusa gudan sartu ziran, bakoitzak bere bandera guardatziatik.BvAsL 28.
Etsaiaren bandera / ez dubenak uzten, / neke da Eleiza ere / maitatu dezaken. Auspoa 97, 61.
Hango anaiak fidel daudela / eskualdunen banderari. Etcham 236.
Len esan dezun lore oiekin / ongi konpontzen bazera, / ukatu igual eingo dezu zuk / Luis Santuaren bandera. UztNoiz 71.
azpiadiera-1.2.1
(En expresiones del tipo banderaren azpian).v. BANDERAPE. Halaber zuek zeruan / zareten dohatsuak, / haren banderen azpian / ibilli soldaduak. EZNoel 174.
Kurze Santeen señaleagaz egiten gara Soldadu eta alisteetan gara Kristo gure Iaun Kapitae jeneralisimuen bandereen bean.VJ 2s.
Hautatzen zaitut ene gidaritzat, iarten naiz zure banderaren azpian.SPPhil 69.
Jesu-Kristoren milizian / Izenak eman ditugu / Haren banderaren azpian / Graziak gaitu bortiztu.Monho 128.
Debru madarikatuari hire bihotza emateko [...], harren bandera higuinaren azpian hire burua ezartzeko. Dh 185.
Iñaziok ezaguturik Rodrigesen bihotzeko kharra Jainkoak phiztu khar bat zela, etserzizioak eginarazi ziotzan eta hartu zuen bere banderaren pean.Laph 135.
sense-2
2.
(V)
Ref.:
A;
EtxbaEib. (Adj.).(Mujer) desvergonzada."(Vc), mujer desenvuelta"A.
"Se dice en Eibar de la mujer liviana. Banderia urten dau arek andrakumiak"EtxbaEib.
"Banderiori! decía una madre a su hija pequeña, en sentido de revoltosa, inquieta"Vill(comunicación personal).
Or bada neska bandera bat, aspuak baña belarri txarraguak ditu eta ordu guziyetan kantari ari da.Iraola 14.
Managurengo atso banderaa / ekarri egidana nire ondra izaraa. (V-ger)"Vieja osada de Munaguren".AEY II 444.
azpiadiera-2.1
"Mari bandera, mujer ligera, de no muy buena fama. Tiene más sentido peyorativo que mari-mutil"AspANaf.
sense-3
3."Bandera, conjunto de bandereros que determinan la colocación de una bandera que señala si hay peligro en el mar o en la salida del puerto. Banderero, miembro de la bandera, que debe ser patrón de embarcación, elegido junto con algunos otros, cuya misión principal es la de decidir si los barcos pueden o no salir del puerto, según el estado del mar o el peligro que ofrece la salida de la barra"EchaideOrio 98.
azpisarrera-1
BANDERA ALTXATU. Levantarse en armas (sdos. prop. y fig.).
Horra nola mintzo diren Elizaren kontra bandera altxatu duten izpiritu hautak. HbEgia 127.
Ignazio or dago, / Beti ernai dago, / Or dauka jendea / Txit garaitzallea / Bandera altxaturik / Gerran azaldu nairik. (In AranSIgn 215).
azpisarrera-2
BANDERA HARTU. Abrazar un bando.
Harrazu Iñazio Loiolakoaren bandera; jauntz zazu hark bezala soineko urratu bat; ibil zaite hura bezala athez athe. Laph 136.
azpisarrera-3
BANDERA BILDU. "Batir bandera, rendirse, bandera jaistea, biltzea"Lar.
azpisarrera-4
BANDERA-EKARLE. Abanderado, portaestandarte.
Aingeruez izanen da / guztia inguratua, / bandera ekharle duela / Migel Arkanjelua. EZNoel 128.
BANDERATIK IHES EGIN. "Desertar, bandera utzi, banderatik iges, ies egitea"Lar.
azpisarrera-7
BANDERA JARRAITUv. BANDERARI JARRAITU.
azpisarrera-8
BANDERA JAITSI. "Batir bandera, rendirse, bandera jaistea, biltzea"Lar.
azpisarrera-9
BANDERA JURATU. Jurar bandera.
Soldaduskan bandera juratu genduanean. Insausti 60.
v. tbn. TxGarm BordaB 72. Albeniz 59.
azpisarrera-10
BANDERA-MAKILA. Asta de bandera.
Ugarteko piñu gero ta lerdenagoak, bandera-makilla zut arroak zirudien. ErkiagArran 182.
azpisarrera-11
BANDERAPE. (En casos locales de decl. sing.).Ejército; bando, partido.
Errege naturala, errege lejitimoa, haren enseiñen eta mandera pian zure armak soldadu onari eman den bezala. TtOnsa 25.
Aldi baten jarraitu ezkero Jesusi, iges eginik bera ganik ta eginik Satanasen Bandera-pekoa, ondatu zana betiko infernuan!AñLoraS 10.
Don Antonio Manriqueren banderapean.Ib. 7.
Utzirik guziya jarri zan Franziskoren bandera-pian.BvAsL 61.
Perusan jarraitu zion gazte batek bere banderapian bizi naiaz. Ib. 83.
Argi ta egia da gure Jaungoikoa, / Kristinau-Eguzkia Ebanjelioa, / Bere zale ez dana gau-batzarrekua, / Mosolo ta lagunen banderapekua.ABAmaE 347.
Demonioaren banderapean jartzen dala.ArrMay 64.
Jesukristoren espirituagaz azkorturik eta indarturik dagoana, bere banderapean izentaurik dagoana, Kristoren arerioai jarki eta burrukan egiteko.ItzAzald 8.
Erlijioaren banderapean bildu dira jende biurri oiek.OrSCruz 167.
Nere laguntzaz oro daikezu / Jesusen banderapean. SMitxAranz 167.
Eup, zaldunok, Pentapolin Besa-Soil enperadore famatuaren banderapean zatoztenok!BerronKijote 200.
BANDERARA. (Alativo en función de part.). Zure banderara ziren / bi anahia Egiak, / Aitonen seme nobleki / iauregian haziak. // Zure banderara oraiño / Aios Onatikoa, / zure banderara Ankieta / Ohore Brazilgoa.EZNoel 175.
azpisarrera-13
BANDERARI JARRAITU;
BANDERARI JARRAIKI;
BANDERA JARRAITU. Seguir el bando de, seguir a.
Andredena Maria othoizten du onets dezan haren Seme dibinoari bere buruaz egiten dion eskaintza; armadetako mintzairean hitzemaiten dio haren banderari jarraikiko dela.Laph 23.
Eskeleguan ez düzie ütziko hain leialki zien banderari jarraiki den gizona. Atheka 176s.
Egunetik egunera bere ordena ugaritzen zan, eta zenbat seme geiago biltzen ziran bere banderari jarraitu nairik.BvAsL 150.
Jaungoikoaren bildur santua botarik, zerren / Jarraitu dozun euren bandera galgarria.ABAmaE 439.
azpisarrerakoSense-13.1
(Banderei jarraitu). Baña onek lagundu ordean bere arpegira emango dio, nola Demonioaren banderai jarritu dien, utzirik Jesu Kristo. AA III 574s.
azpisarrera-14
BANDERA SEGITU. Seguir la bandera de, seguir el bando de.
Baña guk segitudúgu kontrako bideas zoroen bandéra, geuren kaltetán. LEOng 27r.