Harremana

    OEH - Bilaketa

    344 emaitza fama bilaketarentzat

    Sarrera buruan (3)


    Sarrera osoan (341)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    makurtu.
    tradizioa
    Tr. Documentado al Norte y al Sur desde Leiçarraga. En textos septentrionales se encuentra tanto la forma con oclusiva aspirada (algo más frecuente sobre todo en autores antiguos) como sin ella, y hay ambas formas en Tartas, TB (que tbn. emplea el rad. makurt ) y Barbier. Si no se trata de errata, hay markhurtu en Haraneder (junto al más frecuente makhurtu ). En DFrec hay 47 ejs.
    sense-1
    1. (gral.; VP 59v, Lar, Añ, Izt 62v, vEys, H, VocB , Zam Voc; -kh- SP, VocBN , Dv, H) Ref.: A; Iz Als; Iz Ulz; Iz ArOñ; Etxba Eib; Izeta BHizt; Elexp Berg.
     Inclinar(se), agachar(se), encorvar(se); torcer(se), doblar(se). "Acombar, hacerlo combo, hueco, como hundido", "acorvar", "agacharse", "agobiarse", "alabear, [...] makurtzea aldeetatik" Lar. "Bajar la cabeza, burua makurtu" Ib. "Cimbrearse, blandearse", "corvar", "declinar, inclinarse a una parte más que a otra", "doblar, encorvar", "encorvar" Ib. "Inclinar, encorvando", "inclinarse hacia abajo" Ib. "Pandear la pared" Ib. "Redoblar un clavo, kamuztu, makurtu", "torcer, doblando" Ib. "Bajar la cabeza, makurtu" Añ. "Makhur zaite, courbez-vous. Makhur zazu adar hori, inclinez cette branche" Dv. "Makhur azu burua ezkerrerat, penchez la tête à gauche. Zuzen zena makhurtu dautazu, vous m'avez mis de travers ce qui était droit. [...] Belauna makurtzea, fléchir le génou. Begiak makhurtzen ditu, il tourne les yeux. [...] Adinarekin lerdena makhurtzen da, le plus droit (en son port) se courbe avec l'âge" H. "Leiza artan sartzeko biar da makurtutzia" Etxba Eib.
    Ilhun bitez haién begiak, ikhus eztezatenzát eta haién bizkarra bethiere makhur ezak. Lç Rom 11, 10 (TB makurt, Dv, BiblE mak(h)ur; He, Ker mak(h)urtu; v. tbn. bizkarra makurtu en Anab Usauri 76, TAg Uzt 131, Basarri 128, Gand Elorri 158; lepoa makurtu en BEnb NereA 123). Buruak ziotzoten / lurreraño makhurtu. EZ Noel 58 (tbn. burua makurtu en Cb Eg III 353, Izt C 164, Dv LEd 157, Zab Gabon 105, Apaol 54, Moc Damu 21, Ag Kr 73, Urruz Zer 117, Lh Yol 32, Altuna 10, TP Kattalin 193, FIr 192, Laux BBa 8, Zait Plat 54, Onaind in Gazt MusIx 155, Alzola Atalak 68, Lab SuEm 187, Ataño TxanKan 241, MEIG I 145). Apostolu saindua / zeure orenetara / beharria, othoi, makhur / ezazu kantetara. EZ Noel 147. Norat baitzaude makhurtua, harat eroriko zara hiltzen zarenean. Ax 214 (V 143). Zuzenaren makurzeko, / eztu nihork eskurik. Hm 45. Urreneko beatza inklinaturik edo makurturik. OA 12. Etxe bathian zimendiak goihera edo flako badira, ihiki etxia makurtzen duzu eta lazter lurrerat erorten. AR 65. Ezin yá pausurik / emán ta makúrtzen, / ta xoil akaiturik / sobra aldis erórtzen. LE Kop 44. Jesusen izenean guziak belaunak makur ditzatela. Mg CC 225 (tbn. belauna makurtu en Echag 97, Inza Azalp 133). Azkenean geratzen da balanza makurtua baietzera, baña ez osotoro. AA II 210. Egun gustijan makurturik, laijia, atxurra edo beste gauzaren bat eskuban dabela. Astar II 20. Jesusek itzik ere esan gabe, makurtu eta beatzarekin lurrean eskribatzen zuen. Lard 413 (v. tbn. el mismo ej. en Ir YKBiz 319). Izan zaite zure anaien Jaun eta makurtu bitez zure aurrean zure amaren semeak. Ur Gen 27, 29 (BiblE makur(tu); Dv, Ol gur). Auben kargak / makurtu zue lurreño zure Magestade Omni / potenta. (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 147s. Emazu kullera bat zure pastatik, heda zazu ongi makhurtuz [zarthaina] sensu guzietan. ECocin 43. Bai, jauna, ta gu makurtzen. Zartu ta kokotza luzatu ta sudurra ere bai. Sor Bar 41. Goibeltasun eta barrungo illunaren kargapean makurtu eta loak artu zuen. Arr May 70. Deformatzea aldiz, formaren geroago eta gehiago makhurtzea. Elsb Fram 61. Zer ote zen hobeki ikusteko, buruz beheiti etzan da edo bederen makurtu. HU Aurp 73.
    ( s. XX) Josepi egun hartan, makurtu ere omen zitzaion sudurra. Barb Sup 139. Ezpainak hirri maltzur batek makhurtuak. Ib. 97. Lurrian belaunikatu zan eta zara-ganian makurtu zan. Kk Ab II 147. Autsi ziran basua / ta iru platera; / neskatxa erne zegon, / makurtu zan bera. Tx B II 162. Ene Krau, zure lorea makurtu da! 'Ta fleur est tombée'. Or Mi 120. Arbola txar batzu [...] doidoia xutik, makurtuak, bihurdikatuak, etsituak kasik beren bizitze xuhurraz. JE Ber 40. Putreak ala darabiltz / jaso ta makur egalak. "Abajándolas". Or Eus 395. Berehala makhurtu zuen pegarra eta edaterat eman. Zerb IxtS 21. Nola luzara sorbaldi-ginharrak azkarki makurtzen diren eta pozoinak akhitzetik sortzen. Lf ELit 275. Theresaren gainean makurtu zen berriz. Mde HaurB 17. Ikusten du Bizkarra lorrari makurtuko dio. Ol Gen 49, 15 (Ker, BiblE makurtu; Urt, Ur be(h)eratu, Dv jautsi). [Pernando] kale baztar batian billau eban lenagoko bezela, lau ankan gañian makurtuta. SM Zirik 55. Errainetarik poxi bat makurtua. JEtchep 29. Kapitaina lurrera makurtzen da, dirua hartzeko. Arti Tobera 289. Pauso-otsa aditu det norbait korrika zetorrela ta baezpare baztertu ta makurtu egin naiz. PEBiz 129. Orduantxe bear duzu goldearen gaiñean makurtu. Ibiñ Virgil 74. Makurtu zan lurrerutz. Etxba Ibilt 489. Gazte maiteak makurturikan / Obispo Jaunan aurrean. Lasarte (in Uzt MusIx 112). Lotsatuta zegola antz-eman zion, burua bular-gaiñera makurtua zualarik. Berron Kijote 226. Makurtuta parrez, etzekit nola ez giñan lertu. Ataño TxanKan 133. Bañan makurtzen asi zan orduko, zast!, ari bular erdian balazoa. Alkain 130. [Surraren] goi-puntea borobilla ta apur bat beerantz makurtua. Onaind STeresa 12. Zonbait aldiz itzuli zonbaitetan karga makurtu eta denak lurrean. Etchebarne 22. Argi-oihaleko irudi horietako batek besoa luzatzen duenean, makurtu egiten omen gara. MIH 328.
    v. tbn. Gç 45. Mong 588. CatLav 104 (V 58). Lg I 212. DurPl 69. CrIc 50. Añ EL1 194. VMg 79. JJMg BasEsc 58. It Fab 123. Laph 15. Xe 299. AB AmaE 349. A BeinB 89. AzpPr 37. JanEd I 38. Azc PB 31. Itz Azald 9. Goñi 30. Echta Jos 246. EusJok 38. ArgiDL 71. Jaukol Biozk 12. Alz Ram 91. TP Kattalin 182. Otx 56. Lek EunD 49. Bilbao IpuiB 113. And AUzta 135. Osk Kurl 153. Izeta DirG 56. NEtx LBB 56. Azurm HitzB 61. EZBB I 26. AZink 105.
    azpiadiera-1.1
    (Con reduplicación intensiva).
    Makur-makurtua zegon ta etzezaken iñolaz ere gora begiratu. Ir YKBiz 289.
    azpiadiera-1.2
    (Fig.).
    Euskaldun danok makurtzen gera / Campion baten aurrean. Basarri 52. Gizonak botere al-guztidun orren aurren makurtzea besterik eztu. Vill Jaink 173.
    sense-2
    2. (Urt I 81 (-kh-), Añ (G), Izt, H (+ -kh-)).
    Inclinar(se), hacer(se) propenso a. (Complemento con suf. -ra o -rantz, salvo en Moguel (-rako) y Añibarro (-teko)). "Propenso, [...], makurtua" Añ. "Aficionado, inclinado, makurtua" Izt. "Inclinados a lo malo, makurtuak gatxera" Ib.
    Bata berzeari preferitu gabe, deus egiten eztuala alde batera makhurtuz. Lç 1 Tim 5, 21 (He makhurtuz). Bekatutara lixturtua eta makhurtua baita! SP Imit I 22, 6 (Pi makurtuta; Leon lerratu). Griñarekin gelditu ziran gaitzeronz makurtuak. Ub 9. Naturaleza berriz txikitatik makurtu edo obendua dago gaitzerako. Mg CC 113 (en CatElg 157 deungarako makurtubak). Jaungoikoa berez beti dago prest ta makurtua pekatariari parkatuteko. Añ MisE 178. Atsegin lizunetan etzera ala aspertzen, zeren aetara makurtua dagoan zure borondatea. AA I 405. Eguneroko oarikasteak darakusgu, gizona, norbera eredutzat artu-ta besteak epaitzera makurtzen dala. "Se inclina". Zink Crit 46. Makurtu egizue zeuen biotza umiltasunagana eta gozotasunagana. Itz Azald 182. Obenerantz makurtzen gaituan oitura gaiztoa. KIkV 59 (v. tbn. el mismo ej. en KIkG 41). Gu gerenaz gaitzera makurtuak gaude. Ir YKBiz 138n. Zure biotza gizonengana / makurturik ikusten da. Gand Elorri 165.
    v. tbn. Mb IArg I 293. Dh 70. Gco I 447. JJMg BasEsc (ed. 1845), 254. Ur MarIl 104. Arr May 122. ArgiDL 110. Pi Imit III 50, 6. Or Aitork 175. NEtx LBB 23.
    sense-3
    3. (V, AN, L ap. A ).
    Pervertir(se), corromper(se). "Pervertirse" A. AxN explica korronpi (437) por makurtu.
    Ez aiz Iaunaren bide xuxenén makhurtzetik geldituren? Lç Act 13, 10 (Dv makhurraraztetik, Ker, BiblE okertu). Han xuxentzen eta garbitzen da, zer ere bertzenaz eta nondik nahi makhurtu eta lizundu baitzen. SP Imit III 52, 4 (Ol zikindu, Leon lohitu). Ilúndus entendamentua, makúrtus borondatea. LE Urt ms., 40r. Lar-bere geratu zan gure biotza makurturik ta gai gatx guztietarako. Añ LoraS 185. Bekatuak makurtu zituen gauza guzien xuxentzera. Lap 196 (V 87). Adiskide zurikatzaileek makurtzen gaituten bezala, etsai ziztazaleek zuzentzen gaitute iñoiz. "Pervertunt". Or Aitork 227.
    v. tbn. Vill Jaink 68.
    sense-4
    4. (AN, L, BN, R ap. A ; H (+ -kh-)).
    Confundir, equivocar. "Egitekoetan makhurtzea, aller mal en ses affaires. [...] Kontuetan, egitekoetan makhurtu nau" H.
    Zeinétan [punktuetan] baitirade batzu aditzeko gaitzik, ignoranték eta fermetate gabék makhurtzen dituztenik. Lç 2 Petr 3, 16 (Ol beren kaltetara makurtzen; He makhur hartzen, TB bihurtzen, Dv galgarri makhurrerat itzultzen, Ker okerretara, BiblE oker ulertzen). Artzaiñ batek arratsean / bere ardiak kondatzean, / aurkitu zuen kontua / goizaz geroz makurtua. "Trouvant quelque mécompte". Gy 321. Babeleko dorrearen egileri mintzoa makhurtu eta nahasi arte, gizon guzien mintzaia Eskuara zela. Arb Igand 16.
    sense-5
    5. (V-gip).
    Someter(se), doblegar(se), ceder, acatar. "Humillarse" Iz ArOñ. "Ondo makurtu zittuen bildurran bittartez!" Etxba Eib.
    Iainkoa makhur ezazu ene bihotza zeure legetara. EZ Eliç 228. Lurrari makhurtua zaude, zeruaren kontra bekhatu egiten duzu. Dv LEd 231. Orren azpira makurtu baño / lenago erabagia / artu egizu. AB AmaE 424. Nok dauka gu makurtuteko eskubidea [...]? Indarrak? Ag Kr 95. Aurraren esku lañoaren pean gizon mardula makurtu zan. Lh Yol 45. Aien esanera makurtu. Lab EEguna 85. [Malentxo] biotz etsipenera makurtu zan ezkero, geroago ta etsiago ta alaiago zegoan. TAg Uzt 290. Uri-batzorde bakoitzak [...] Araudiak idatzi ditzake [...]. Baño Goi-Batzordeak emango dituan arauetara makurtu bearko dira. EAEg 8-4-1937, 1461. Aiek beren yainkoei makurtzen zazkiela-ta, zuen semeak ere yainko aiei makurtzera leramazkete. Ol Ex 34, 16 (Dv lohiarazi, Ker lizundu). Etzinan arrazoizko geienak gutxiengana makurtzea. Or QA 79. Gizona zure esanetara makurtu nai duzu. Etxde JJ 142. Laister mutur-joka ziñakete, bera zure nai ta apeta guzitara ez makurtzekotan beñepein. Etxde JJ 142. Gogoa sendo ez zutenak makurtu egin ziren ingles erregearen agindura. Mde Pr 254. Entzun bestien esana, / makurtu alkarrengana. Olea 200. Jainkoaren borondatera makurtu. Ataño TxanKan 173. Gizasemeak beste aldetik ez dira makurtzen, errez beintzat, iñoren eritxira. Onaind STeresa 63. Ta an makurtu gintzaizkion Francoren legedi berriari. AZink 92. Gu gara hizkuntzari makurtu behar gatzaizkionak, ez hizkuntza guri. MIH 83. Goiko kasuetan edonongo (antzina edonongo) legeari makur gakizkion. MEIG VII 194.
    v. tbn. Cb Josefa 6. Zait Sof 140. Vill Jaink 172. Onaind in Gazt MusIx 146. Ibiñ Virgil 48. NEtx LBB 14.
    azpiadiera-5.1
    (Con buru). Agachar la cabeza, someterse, ceder, acatar.
    Beharko dut gauza guzietan neure burua apaldu, makhurtu eta plegatu humiltasunaren eta mansotasunaren aldera. SP Phil 180. Burua makurtzen dutenak edo humillatzen diranak. VMg 81. Jaunaren esanari burua umilkiro makurturik. Lard 98. Legeai ez deutsanak makurtzen burua. AB AmaE 316. Bai erri-jabe alkartuen indarrari, bai Aita Santuen exkomuniñoai barre eginda; bakarrik Andoniri makurtu eutson bere burua. Belaus Andoni 16. Kristau onak aren legetara beti pozik burua makurtuko du. Inza Azalp 102. Ez det eramango aurrerakoan olako muziñik eta ez diot bururik makurtuko. Or SCruz 99. Estaduak agindu ta enparauak burua makurtu. Eguzk GizAuz 115. Ez da Euskalerrin neri burua / makurtuko ez didanik. SMitx Aranz 20. Makurtu egin bear burua: ez daukagu egiara iristerik. Txill Let 131. Denek burua makurtu ziguten / alemanak eta prantzesak. Auspoa 95-96, 247. [Progresismoa] bizi da oraindik xoko batean eta ez dago burua makurtzeko. MIH 173.
    v. tbn. Gç 217. Mb IArg I 323. Zav Fab RIEV 1907, 92. PE 107. Bv AsL 121. TAg Uzt 20. Zait Sof 145. Etxde JJ 202.
    azpiadiera-5.2
    (V-gip ap. Etxba Eib ; Añ).
    "Abajarse, acobardarse" Añ. "Ez zan iñoiz makurtu beste gizon baten aurrian" Etxba Eib.
    azpiadiera-5.3
    Rebajar.
    Nik eztitut gauzatxo auek Ana Josepa makurtzeagatik ipintzen. Eztira orrenbesteko akatsak. Ag G 99. Irakurle argia, inoiz makurtu baldin bada horrelakorik lerro txaldan hauek irakurtzera, ohartu da noski. MEIG I 141.
    sense-6
    6. (V, AN, L ap. A ; VocB , H; -kh- VocBN , Dv, H).
    Desviar(se) (sentidos prop. y fig.). "Dévier, dévié, changer d'une direction droite ou exacte, prendre une ligne oblique" VocBN . "Bidetik makhurtzea, dévier (au propre et au fig.)" Dv. "Gazte zoroak errax makurtzen oi dira, les fous jeunes gens se dérangent aisément" H. "Estraviar [sic]" VocB .
    Ezta arartekorik eta ez adiskiderik, konzientzia bere egiatik makhur dezakeienik. Ax 437 (V 285). Bide saindu hontan makhur etzitian, enuia etzitian. Tt Onsa 177 (v. tbn 13). Makurtu gábe ez ezkér ta ez eskúi deustan ére. LE Ong 51r. Kalexa ez da makhurtzen, badioa abiatu tokirat. Hb Egia 146. Eginbide horren betetzetik etsaiaren gaixtakeriaz gibelatuak direnak edo makurtuak. HU Zez 147. Harri kizkor madarikatu bat, [pilota] makurtzen duena eta huts eginarazten. JE Bur 30. Populua etzen Jaunaren legetarik sobera makhurtu. Zerb IxtS 67. Alde gaitzera makur ez gaitezen. MEIG I 178.
    v. tbn. He Gudu 161.
    sense-7
    7. (Ht VocGr 348, Dv (-kh-)).
    Estropear(se), echar(se) a perder (un asunto, etc.). "Bere egiteko guziak makhurtuak ditu, il a toutes ses affaires dérangées" Dv.
    Egun batez, hein bat ontsa zohazilarik, gauzak bat batetan makhurtu ziren. GH 1932, 486. Ez niken nahi ene solasen gatik gure arteko amodioa makurtu. JEtchep 71. Huna aldi batez nola afera makurtu zen. Etchebarne 49. [Iker-lanaren] laguntza ere ez da beti gehiegizkoa izango, baina, okerrenean ere, ez lituzke makurrak areago makurtuko. MEIG VIII 106.
    azpiadiera-7.1
    Estropearse (un objeto).
    Edo, aroa aldaturik, ala tresna bat makurturik, ez zen sakre ta patarraka hasiko etxeko nausia. Larre ArtzainE 63.
    sense-8
    8. Perjudicar, dañar.
    Medisentaren elhia makurtzen edo hausten dienak bere proximuaren ohoria eta fama konserbatzen dizi. AR 447. Heien basakerien ondorioz makurtueri zerbait laguntza ekartzeko. Herr 23-12-1971, 5.
    sense-9
    9. "Inégaler, makhurtzea" Ht VocGr 374.
    sense-10
    10. (Dv (-kh-), H (+ -kh-), A Apend).
    Enfadar(se), enemistar(se), incomodar(se). "Bi adiskideak makhurtuak dire, les deux amis sont brouillés. Zerk makhurtu ditu?, qu'est-ce qui les a brouillés?" Dv. "Elkarren ganako bekhaizkoak makhurtu zituen, leur jalousie mutuelle les désunit" H. "Makurtu dire, han reñido" A Apend.
    Ezen ethorri naiz semea aitarekin, alaba amarekin, errena amainarrebarekin makhurtzerat. TB Mt 10, 35 (Echn makurtu; Dv, Ip, SalabBN ber(h)ezi, Ol alde eragin, BiblE banatu). Adixkidetasunaren ezartzera hari da, bilduz izpiritu elgarrekin makhurtuak. Jaur 383. Artzaiñak makhurtu, gasna ebatsiak agertu. Lander Eusk 1925 (IV) 41. Bere auzo batekin makurturik, Milafrangar bat badoa baionako lege-gizon baten ganat. Zerb Artho 166. Jules II Frantziako Erregerekin makhurtu zen aphezpikuen izendatzeaz. Zerb IxtS 108s. Zure beha egonen niz ez bazitut bederen jenatzen edo makurtzen. JEtchep 83. Enekilan makurtu / nai duzu betbetan. Xa EzinB 108.
    v. tbn. Gy 80. HU Zez 85.
    sense-11
    11. Falsear.
    Asi zitinan [...] Yainkoak bere Liburuetan esana bere gogara makurtzen. Or QA 103. Itun Berriko liburuak ez dakit nortzuk makurtu zitutela. "Falsatas fuisse". Or Aitork 119.
    sense-12
    12. "(B), decaer (un enfermo)" A.
    Gurutziaren señaliarekin sendatu zuan aur bat oso makurtua. Bv AsL 84.
    sense-13
    13. Sufrir un contratiempo.
    Baziren halere gizon trebeak, kabala bat makurtzen zelarik. Larre ArtzainE 105.
    azpisarrera-1
    EZIN MAKURTUZKO.
    "Ezin makhurtuzkoa, (chose, personne) qu'on ne peut faire dévier, pencher, détourner" Dv.
    azpisarrera-2
    MAKUR-MAKUR EGIN.
    Doblar(se) mucho; inclinar(se) mucho. "Auto-ostian makur-makur eindda egon giñan tiruak ixilddu arte" Elexp Berg.
    Nik orduan makur makur eginde, [...] uretan sartu barriro ta kaira ioan nintzen. A BGuzur 137. Buruba ta belauna makur-makur egin ta eskuban mosu-egin eutson. Altuna 73. Ausartuenak ertzetatik makur-makur eginda alderatu ziran. Anab Usauri 73.
    v. tbn. Etxde JJ 271. Bilbao IpuiB 33.
    azpisarrera-3
    MAKURTUXE.
    (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).
    [Luis Michelena] gizon mehar bat da, sorbaldaz aintzinerat makurtuxea. Herr 2-2-1961, 1.

    makurtu

    makurtu
    << lumi 0 / 0 mantxagabe >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper