1 ke.
Tr. La forma kee se documenta en Zuzaeta (87), fray Bartolomé, J.J. Moguel, Uriarte, Apaolaza y (junto a ke) en Refranes y Sentencias, Mendiburu, Arrese Beitia, E. Azcue, D. Agirre, Orixe, Lizardi, Erkiaga y Gandiaga; al Norte sólo hay un ej. de Pouvreau (kheetara igorri); eke se encuentra en autores alto-navarros (incluyendo algún ej. de Orixe) y baztaneses, y kei en Hualde (keitan) y Orixe (Eus 300). Keia parece ser la forma determinada de kee hasta finales del s. XIX, época a partir de la cual es frecuente entre los vizcaínos el uso de tema nudo ke junto a det. keia (así, p.ej., en Ag Kr 22 y 224). Hay keea sólo en Lizardi (UO 16). En DFrec hay 49 ejs. de ke, 6 de kee y 1 de keia (det.).
1. (V, G, AN, L, BN, Sal, R-uzt; Lcc, Mic 7, Deen I 367, Lar, VP , , H; khe- L, BN, S; SP, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H, kee V-gip, kei R, ki G-nav, AN-araq, ge Lar, H (G), eke AN-5vill-ulz-erro, B, BN-mix-baig, Ae, Sal, R; VocB , ike L-côte) Ref.: VocPir 94; Bon-Ond 137; A ( ke, eke ); Lrq; Iz ArOñ ( kee ); Iz UrrAnz ( keia ); Iz Als ( kea ); Iz Ulz ekia; Iz R 299; Etxba Eib ( keia ); Holmer ApuntV; EAEL 124; Izeta BHizt ( eke ); Elexp Berg; Gte Erd 25 .
Humo; vapor, emanación gaseosa. "(Donde) fuego se hace, humo sale, non sua dan, kea bada an " Lar. "Humo" VP 80r. " Kea edo lurriña, vaho" Ib. 80v. "Fumée, vapeur qui s'échappe des viandes et des corps chauds. Khe darion errakia [...]. Hil berria zen oreña, oraino khea zarion " H. "Muchos intercalan la vocal i antes del artículo, tal vez por permutación de una segunda e [...]: kea (V), keea (V, arc), keia (V-m, L, R), kia (V-ger, G, BN, S)" A. " E luze samarra, ia kee " Elexp Berg. " Ke aundia da (G-azp, AN-gip, BN-arb), eke aundia dago (AN-5vill, B)" Gte Erd 25 (que rechaza la construcción ke asko dago ). " Kezko seinale oriek (G-azp, AN-gip, BN-arb)" Ib. 194. En Volt 79 se lee "fumée, içea", seguramente errata
Eta ilhund zedin iguzkia eta airea putzuko khetik. "La fumée" . Apoc 9, 2. Surean kehea jaio doa. RS 360. Neure etseko kea laguneneko sua baño obe da. Ib. 473. Ezen ene egunak ioan dira nola khea. Harb 339. Eta [eltzearen] irakin hartarik ilkitzen da khe bat, lanbo bat. Ax 289 (V 193). Khe guti bat baizen eztu utzten. 30. Khe hartaz ingura zazue barrukia. Mong 593. Haren khia gora doan bezala. Bp I 120. Khe gabe ezta kharra altxatzen. Ch III 49, 2. Insensu on eta ezti baten khea. He Gudu 133. Bere phensamentietan khe bat bezala ezdeüstüren dira. Mst I 3, 6. Kee biurzen ziran. Mb IArg I 376 (v. tbn. 320). Su orren keak. Cb Bast 19. Inpernuko labati kee atsitubak urteten daben legez. fB Olg 83. Begira txaoletan / agertzen dan kea. It Fab 184. Erria sutan eta kea zeriola ikusi zutenean. Lard 114. Khea sartzen barnat athorrei, hantu ziren eta goiti abiatu. Hb Egia 138. Kee beltz mordo batek. Apaol 63. Ke andia dago. A BeinB 39. Banikek ustea arnoaren kheak harrotzen ari daukala kapeta. JE Bur 95. Eroso artzen daunian keia ataraten dautso [pelotiari] . Kk Ab I 98. Inzentsu-ekea. Inza Azalp 119. Kia den tokitik (tokian), sua. (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1772. Ke pizka bat ta gar gutxi. Lab EEguna 85. Olio-keari. Anab Don 33. Egur ezearen kea / goiak du kolore. Ldi BB 106. Etxe asko kee barik. Erkiag Arran 114. Gura dauanak urten ez dadin gerik, ez dagiela surik. EgutAr 10-8-1960 (ap. DRA ). Ke artean zeuden puskak. Lab SuEm 206. Fabrika zilo hortan, dena ke eta su. Xa Odol 148. Surtan jarri txapa bat berotzen [...], ta bota erromeroaren osto ta lore. Kea edo lurriña egin erazi. Ostolaiz 106. Keie dariola lapiko aundi bat aurrien dabela. Gerrika 17.
v. tbn. Saug 153. EZ Man I 105. Hm 229. O Pr 415. SP Phil 320. Tt Onsa 95. Cb Eg II 105. Lg I 326. Brtc 114. VMg 15. AA III 477. JesBih 460. Gy 285. Dv LEd 168. Ip Apoc 9, 17. Samper Mt 12, 20. AB AmaE 147 (172 kee). Arr May 38. Jnn SBi 122. HU Zez 15. Azc PB 86 (137 kee). Moc Damu 30. Echta Jos 85. Iraola 89. Urruz Zer 86. Ill Pill 4. StPierre 39. Lh Yol 45. Alz Ram 97. Barb Sup 94. Jaukol Biozk 18. Tx B 136. Laux BBa 120. Ir YKBiz 116. Or Eus 310 (65 eke; Aitork 32 kee). TAg Uzt 6. Iratz 40. EA OlBe 70. Zait Sof 164. Etxde JJ 237. Txill Let 79. Erkiag Arran 18. Arti Ipuin 65. Ugalde Iltz 46. Gand Elorri 145 (183 kee). Osk Kurl 111. Erkiag BatB 125 (100 kee). Onaind in Gazt MusIx 148. Salav 89. Ibiñ Virgil 117. Etxba Ibilt 480. Lasa Poem 83. Casve SGrazi 130. Berron Kijote 75. EZBB II 71. Ataño TxanKan 97. JAzpiroz 57. Kee: JJMg BasEsc 207. Ur MarIl 40. Ag Ioan 268. Keia (det.): Zuzaeta 122. Astar II 234. Ur Mt (V) 12, 20. Enb 96. SM Zirik 5. And AUzta 97. Alzola Atalak 81. EZBB II 35. Eke: GoldSerm 218. Echn Mt 12, 20. Izeta DirG 69.
" Khe!, exclamation que l'on fait quand on est gêné par la fumée" H.
(Usado en refranes y exprs.). Cosa de ningún valor. " Khea saltzea " SP. " Khea bil lirozu (BN-mix), (es tan avaro que) recogería el humo" A. " Keak bere ezteutso etseti urtengo (V, msOch) [...] (se dice de un avaro)" Ib.
Ez utzi náies kéa ere etxétik. LE Prog 110. Keia bere gorde gura leukiana. fB Ic II 224. Kea bere ezlei orrek emon. MendaroTx 239. Etxe ontako andreak ez du etxaminetik kea ere utzi nai at(e)ratzen. (AN-erro). Inza NaEsZarr 2295.
" Tximineatik doan kea baiño alperrago (V-arr-ple), más flojo que el humo que va de la chimenea" A EY III 291.
" Kea baiño gutxiago gustatzen zait [...] (G-goi)" A EY III 296.
" Zuk ez duzu kia asmatuko, ez (G-nav)" 'Tú no inventarás la pólvora' . Inza NaEsZarr 102.
2. Rastro, indicio; reflejo; simulacro. (No incluimos aquí los ejs. en que es usado como símil).
Atsegintz loietarako arturik zedukan makurza ta atsegintz beren keak ematen zion itsumen-lilurantza. Mb IArg II 331. Onren kea gatik betiko desonrak. Cb Eg II 92. Hanitz dirade hetarik, sobera esparantzaren khea jarraikirik, khedarre baizik ükhen eztienik. Egiat 245. Oraiko bizia ez balin bada khe bat baizik. Laph 129.
v. tbn. Brtc 154. Dv LEd 168. CatS III.
3. (, Dv).
Humo(s), vanagloria, pretensión. "Pica por alto, keak ditu " . " Ez duzu zeren kherik hartu zure aberastasunaz, vous ne devez pas vous enfler de vos richesses. Pruzianoek khe dute beren balentriez, les Prussiens sont glorieux de leurs exploits" Dv. Cf. infra KETAN JARRI; cf. tbn., tal vez, RS 507: Dollorrak pere andizurenen ospea, gora joaku ikaztobiko kea.
4. kee (V-gip).
Calada. " Iru lau kée emun, dar 3 ó 4 tirones (al cigarro)" Iz ArOñ .
JO ETA KE v. jo
KEA HARTU.
"Pipar, tabako kea artu " Lar.
KEA ATERA.
a) " Kea atara (V, ...), gozar mucho de algo" A.
b) " Kea atara [...], zurrar la badana a alguien (V-ple-m)" A EY III 295.
c) Fumar, dar caladas (a un cigarro).
Puro bati kea ateratzen. NEtx Antz 102. Zuk itzalita egotea usteagatik [...] paper beltzari kea ateratzen zion. Anab Poli 18.
v. tbn. Lab SuEm 170.
KE-ADAR (V, L ap. A ; T-L).
Columna de humo. "(Colonne de) fumée, khe-adar " T-L.
Trenaren kei-adarra. Or SCruz 52. Laño argal aren tartetik an emenka ke-adar zenbait agertzen. Or QA 63. Iphar-aldetik khe-adarrak erraiten du: hementxet Bokale! Herr 23-3-1961, 2.
KE-ADATS.
Columna de humo.
Tellatutik ke adats ugaria zeriola. TAg Uzt 86.
KEA EGIN.
"Humear" Lar, .
KEAN.
Al humo (curar, etc.). Cf. ZugSerm 295: Kean nasiyak, y Hb Egia 59: Khean dabilala. v. KETAN.
Urdazpi gatzan edo kean mardotuak. Lh Yol 6.
KEAN HARTU.
Fumar.
Takabo-orria pipa edo papeletik kian artzea. Mg CC 229.
KEAN EGON.
" Keian egon (V-och), estar muy agradablemnte" A.
KE-AHO.
Chimenea.
Khe-aho edo tximinia. Eskual 24-4-1908, 4.
KEAREN KEAZ.
De tanto humo.
Ango ormaak kedarratuta dagoz keiaren keiaz. Mg PAb 117.
KE-ARTE v. KE-TARTE.
KE-ATERABIDE.
Chimenea.
Paper-fabriketako khe-atherabideak. JE Ber 48.
KE-BELAR.
" Khe-belhar (L, Eskual), tabac" Lh.
Ke-belar ori / urriñez jori / laister da sudurmintzean. EA Txindor 118. Toxatik ixuritako kebedarra. TAg Uzt 81. Kebelarrik iñon ezin saldu dezakela. EAEg 25-4-1937, 1559. Kebelar mota guztiak erosirik. AIr Egan 1956 (3-4), 78.
KE-BELARTEGI.
Ezin bere etxe edo dendan kebelartegirik euki dezakela. "Expenduría de tabaco" . EAEg 25-4-1937, 1562.
KE-BIHUR.
" Kee-biur, espiral, voluta de humo" Gketx Loiola.
KE-DARIO.
Humeando. v. KE-JARIO.
Basetxe urrunetako gaindegiak ke-dario daude dagoneko. Ibiñ Virgil 33.
KE-EGILE (Lar, ; kegile LarH).
"Humeante" Lar, . "Fumante" Lar.
KE-EMAILE (Lar; k. emoile ).
Humeante.
KE EMAN, KEA EMAN (Lar; k. emon V-gip ap. Elexp Berg ; ).
Humear.
Eztü hil ürhentüren khe emaiten dian mükia. Ip Mt 12, 20 (Hual keitan ).
KE-JARIO.
Humeante.
Zuzi ke-iarioa eskuartean duzula. Ibiñ Virgil 112. Lau edo bost zigarro erre arte, ke-jario emen egongo itun, eztulka-estulka. Ataño TxanKan 241. Beko txokonean, ke jario, ikusten gendun [...] baserri xar ura. Ib. 19.
KE-KINO (khe-khiño S, kei-kio R).
"Amargor que deja el humo a alimentos curados" A.
Arnas artzen zuten atsa bera ke-kio urrinez lorrindurik zegoen. Zait Plat 26.
KE-LAINO.
a) " Khe-lanho, noir de fumée" H (ap. Lh ).
b) "Grandes humaradas (V-arr)" A Apend. " Zubitxoaño irixten zian ki-lañuak " (G-to, comunicación personal)
Pipako ke-laño artetik. Ag G 208. Ainbestekoa zan barrualdeko ke-lañoa. TAg Uzt 87.
v. tbn. MIH 344.
KE-LAINOKADA.
Humarada.
Ta yagi or-emen ke lañokadak. Zav Fab, RIEV 1909, 31.
KE MANDO.
"(V-arr), grandes humaredas" A.
KE-MATAZA.
Columna de humo.
Fabriketako tximini batzuk kee matasa baltzez zikintzen egun argia. Ag Ioan 158. Nola dijoan tximinitik gora ke-mataza. NEtx LBB 95.
KE-META (V-ger ap. A ).
Columna de humo.
Ekalo [...], kelaino, kemeta edo kemordo alegia, Baztangoa omen da. MIH 344.
KE-METADA (V-arr ap. A ).
Columna de humo.
KE MIN (G-azp, L, BN-baig, Sal, R, S) Ref.: A; Gte Erd 25 .
"Humo incómodo a los ojos" A. " Ke mina dago (min ematen duena, begiak erretzen dituena) (G-azp)" Gte Erd 25. Cf. kemin.
Sukaldean ke miña zegoan. Ag G 222s. Karobi aurrean, su-garretan, ke miñetan. Ib. 22. Kemiñak artutako sutondo alaian. Zait Gold 88.
KE-MORDO (V, G ap. A ).
Columna de humo.
Etxe-gaiñetan ederrago / biziaren kee-mordoa. Ldi UO 17. Txondarrak sutan, eta ke-mordo bat bizkorragoa. Or QA 63. Gaztain xigortuen kemordo batez. Amez Plat 66 (ap. DRA ). Odei-laiñoak eta ke-mordoak darizkin lurra. Ibiñ Virgil 86.
v. tbn. Zait Sof 189. MIH 344.
KE-MULTZO (-motso V, -moltzo V-gip) Ref.: A ( ke-moltso )Elexp Berg ( kemoltzo ). .
Humareda. "Columna de humo. Etxen bat erretzen egon bia dau, kemoltzo galantak ikusten die ta " Elexp Berg.
Ze ke moltsoak igoko daben egun argitan! AB AmaE 439. Ke moltso andijak ataraten eutsozala. Kk Ab I 103.
KE-MULTZOTXO .
(Dim. de ke-multzo. ).
Ke moltsotxo bat. AB AmaE 173.
KE-HODI.
" Keodi (V?, G?, FSeg), chimenea" A.
KE-OLA.
"Colonne de fumée, kheola " Foix. " Kheola, fumée épaisse (S)" Lrq.
KE-PAUTADA.
Bocanada de humo.
Pipatik ke-pautada batzuk artuteak kalte andia egingo leusket? A La Abeja 1890, 59.
KEPEAN.
Tras el humo.
Keepean iguzki. Ldi UO 32.
KE-PILA.
" Kepilla (G-to), kepillo (V, G), columna de humo" A.
Askotan ikusten nin arnaska ta txistuka, ke-pilla beltzak aidatuaz [...], trena. Ataño TxanKan 120s.
KETAN.
a) (V-gip; VP ; keetan Lar).
"Ahumar, curar algo al humo [...] keetan igartu " Lar. " Ketan ondu, ahumar" VP 81r. " Ketan sikatu, ahumar, secar al humo" Etxba Eib.
Laiño lodi zabal batek gauza guztiak bere estalpean gorde zituan [...]. Bidezkuok sartu ziran laster Aitz-barrengo landetara, ketan sartzen diran gizon batzuen gisan. Ag AL 162 (v. keetan Ag Ioan 268). Jose gizagaixoa su-lur-ketan ostendu zitzaigun. Ag G 345. Luzaroan ketan egotea du onena [gaztaiak] . TAg Uzt 89. Ketan jarri 15-20 egun azala egiteko ta kolorea artzeko. (V-gip). AEF 1955, 165 (en la fabricación del queso). Or egon itun [...] txondor zarrak sutan, arrasta-laño itxi batek bezela, sakon au guzia ketan estaltzen zutela. Ataño TxanKan 58.
b) Humeando. " Kafesnea [...] ketan da (BN-arb)" Gte Erd 194.
Ez lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. LoraS 52. Eztare akabaten iltiaz argi oraino keitan dagona. Hual Mt 12, 20 (Ol, IBk ketan; Lç khea darión lihoa ). Ketan egoan atea. A BeinB 93. Suburuak ketan. Ag Kr 46. Azpil batean zuku beroa ketan dakar. NEtx Antz 86. Ikuttu mendiak eta ketan asiko dira. Ol Ps 144, 5 (Ker, BiblE ketan; Dv khetan joan ). Txistuka ta ketan zijoan treneko leiotik. Ataño TxanKan 182.
v. tbn. Hb in BOEl 702. SMitx Aranz 142. Or Aitork 186.
KETAN ETA HAUTSETAN GELDITU.
Quedar en nada.
Ketan ta autsetan geldituko diran beste gauz txar askotan hari dirala gau ta egun. Mb IArg I 93. Illen zara zu ere ta autsetan ta ketan geldituko dira zure ondasun ta honra guziak. Ib. 286.
KETAN GELDITU.
Quedar en humo, quedar en nada. "Desvanecerse, keetan, autsetan gelditu " Izt.
KETAN IGORRI.
Hacer desvanecerse, hacer desaparecer.
Irabaz ahal sosak khetan egorria [andrea] . Hb Esk 183. Orhoitzapen horrek khetan igorriren ditu munduko ontasun liluratzaileak. Dv LEd 158 (Cb Eg II 86 kea bezala [...] desegingo ).
KETAN JARRI.
Vanagloriarse.
Etzaitezela khetan jar zure izpirituaz edo antzeaz. Dv Imit I 7, 2 (Leon ez ukan urgulurik ).
KETAN JOAN (Urt, H (ap. Lh )).
Irse en humo; (fig.) desvanecerse, desaparecer. "Abiit in fumos, khetan goan da " Urt I 20. "S'en aller en fumée. Gure atsegin eta handitasun guziak azkenean khetan dohaz " H (ap. Lh ).
Tortxo argi, hurtzen direnek; inxensü khetan doenak. Bp I 145. Zure fama eta omen ona ketan goana eta iriondua. He Phil 291 (SP 290 kheetara igorri ). Uki zatzu mendiak, eta khetan goanen dira. Dv Ps 143, 5. Tarteka izan naiz zoriontsu, bai, lera asetu deño. Gero [...] ketan joan da bildutako erregarria. Txill Let 79s.
KETARA IGORRI.
Hacer desaparecer, hacer desvanecerse. v. KETAN IGORRI.
Zure omen ona kheetara igorri duela. SP Phil 290.
KE-TARTE.
Humareda.
Ke artaz gaindi pakea dago; / ke-tarte artan, nâspilla. Or Eus 400.
KE-ARTE .
(En casos locales de decl. sing.).
An gelditzen zan Jerusalen, etxe errietatik ertetzen zuan azkenengo ke tartean. Ag Serm 212. Etxeko neska zarrenak, ke tartean, arinki ekartzen zituan eskatutakoak. Anab Usauri 15. Senar-emazte biak, ao bete ortzekin gelditu ziran, ke artetik atera zan abots larri ura adituaz. NEtx LBB 178. Hoteletik ez zan gelditu ke artean zeuden puskak besterik; presondegiko kotxean leiotik ikusi nuanez. Lab SuEm 206.
KE-URRIN.
"(Sal), amargor que deja el humo a alimentos curados" A. v. KE-KINO.
KE-ZULO.
a) (A (que cita a FSeg); khezilo DvA, keezulo V ap. Iz ArOñ ).
Chimenea; abertura para el humo. " Keésulo, en la carbonera" Iz ArOñ .
Andia zan [sukaldea], baiña ke-zulo baten azpian egoan dana. Ag AL 60. Burni zamaren erori astuna ta ke-zuloaren buruan su-txingarren txirria. Lh Yol 11 (en un horno de fundición). Yeisten da ixil kei-zulotik. Or Mi 78. Zure etxetxuko ekezilotik / sortzen zan eke zuria. TP EEs 1925, 5.
b) Lugar lleno de humo.
Ke zulo ontan nazkatuta natxeon --gizonezkoak erretzen ari baitziran-- eta eztiñat une bat geiago luzetsi nai. Etxde JJ 203.
SU ETA KE v. su.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper