Tr. La forma kee se documenta en Zuzaeta (87), fray Bartolomé, J.J. Moguel, Uriarte, Apaolaza y (junto a ke ) en Refranes y Sentencias, Mendiburu, Arrese Beitia, E. Azcue, D. Agirre, Orixe, Lizardi, Erkiaga y Gandiaga; al Norte sólo hay un ej. de Pouvreau (kheetara igorri ); eke se encuentra en autores alto-navarros (incluyendo algún ej. de Orixe) y baztaneses, y kei en Hualde (keitan ) y Orixe (Eus 300). Keia parece ser la forma determinada de kee hasta finales del s. XIX, época a partir de la cual es frecuente entre los vizcaínos el uso de tema nudo ke junto a det. keia (así, p.ej., en Ag Kr 22 y 224). Hay keea sólo en Lizardi (UO 16). En DFrec hay 49 ejs. de ke, 6 de kee y 1 de keia (det.).
sense-1
1.
(V, G, AN, L, BN, Sal, R-uzt; Lcc, Mic 7, Deen I 367, VP, Lar, Añ, H; khe-L, BN, S; SP, HtVocGr, Lecl, ArchVocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; keeV-gip; keiR; kiG-nav, AN-araq; geLar, H(G); ekeAN-5vill-ulz-erro, B, BN-mix-baig, Ae, Sal, R; VocB; ikeL-côte)
Ref.:
VocPir 94;
Bon-Ond 137;
A(ke, eke);
Lrq;
IzArOñ(kee);
IzUrrAnz(keia);
IzAls(kea);
IzUlz ekia;
IzR 299;
EtxbaEib(keia);
HolmerApuntV;
EAEL 124;
IzetaBHizt(eke);
ElexpBerg;
GteErd 25. Humo; vapor, emanación gaseosa.
"Humo"VP 80r.
"Kea edo lurriña, vaho"Ib. 80v.
"(Donde) fuego se hace, humo sale, non sua dan, kea bada an"Lar.
"Fumée, vapeur qui s'échappe des viandes et des corps chauds. Khe darion errakia [...]. Hil berria zen oreña, oraino khea zarion"H.
"Muchos intercalan la vocal i antes del artículo, tal vez por permutación de una segunda e [...]: kea (V), keea (V, arc), keia (V-m, L, R), kia (V-ger, G, BN, S)"A.
"E luze samarra, ia kee"ElexpBerg.
"Ke aundia da (G-azp, AN-gip, BN-arb), eke aundia dago (AN-5vill, B)"GteErd 25 (que rechaza la construcción ke asko dago).
"Kezko seinale oriek (G-azp, AN-gip, BN-arb)"Ib. 194.
En Volt 79 se lee "fumée, içea", seguramente errata Eta ilhund zedin iguzkia eta airea putzuko khetik. "La fumée".LçApoc 9, 2.
Surean kehea jaio doa. RS 360.
Neure etseko kea laguneneko sua baño obe da. Ib. 473.
Ezen ene egunak ioan dira nola khea. Harb 339.
Eta [eltzearen] irakin hartarik ilkitzen da khe bat, lanbo bat. Ax 289 (V 193).
Khe guti bat baizen eztu utzten. Gç 30.
Khe hartaz ingura zazue barrukia. Mong 593.
Haren khia gora doan bezala. Bp I 120.
Khe gabe ezta kharra altxatzen. Ch III 49, 2.
Insensu on eta ezti baten khea. HeGudu 133.
Bere phensamentietan khe bat bezala ezdeüstüren dira. Mst I 3, 6.
Kee biurzen ziran. MbIArg I 376 (v. tbn. 320).
Su orren keak. Bast 19.
Inpernuko labati kee atsitubak urteten daben legez.fBOlg 83.
Begira txaoletan / agertzen dan kea. ItFab 184.
Erria sutan eta kea zeriola ikusi zutenean. Lard 114.
Khea sartzen barnat athorrei, hantu ziren eta goiti abiatu. HbEgia 138.
Kee beltz mordo batek. Apaol 63.
Ke andia dago. ABeinB 39.
Banikek ustea arnoaren kheak harrotzen ari daukala kapeta. JEBur 95.
Eroso artzen daunian keia ataraten dautso [pelotiari]. KkAb I 98.
Inzentsu-ekea. InzaAzalp 119.
Kia den tokitik (tokian), sua. (AN-5vill). InzaNaEsZarr 1772.
Ke pizka bat ta gar gutxi. LabEEguna 85.
Olio-keari. AnabDon 33.
Egur ezearen kea / goiak du kolore. LdiBB 106.
Etxe asko kee barik. ErkiagArran 114.
Gura dauanak urten ez dadin gerik, ez dagiela surik. EgutAr 10-8-1960 (ap. DRA).
Ke artean zeuden puskak. LabSuEm 206.
Fabrika zilo hortan, dena ke eta su. XaOdol 148.
Surtan jarri txapa bat berotzen [...], ta bota erromeroaren osto ta lore. Kea edo lurriña egin erazi. Ostolaiz 106.
Keie dariola lapiko aundi bat aurrien dabela. Gerrika 17.
v. tbn. Saug 153. EZ Man I 105. Hm 229. O Pr 415. SP Phil 320. Tt Onsa 95. Cb Eg II 105. Lg I 326. Brtc 114. VMg 15. AA III 477. JesBih 460. Gy 285. Dv LEd 168. Ip Apoc 9, 17. Samper Mt 12, 20. AB AmaE 147 (172 kee). Arr May 38. Jnn SBi 122. HU Zez 15. Azc PB 86 (137 kee). Moc Damu 30. Echta Jos 85. Iraola 89. Urruz Zer 86. Ill Pill 4. StPierre 39. Lh Yol 45. Alz Ram 97. Barb Sup 94. Jaukol Biozk 18. Tx B 136. Laux BBa 120. Ir YKBiz 116. Or Eus 310 (65 eke; Aitork 32 kee). TAg Uzt 6. Iratz 40. EA OlBe 70. Zait Sof 164. Etxde JJ 237. Txill Let 79. Erkiag Arran 18. Arti Ipuin 65. Ugalde Iltz 46. Gand Elorri 145 (183 kee). Osk Kurl 111. Erkiag BatB 125 (100 kee). Onaind in Gazt MusIx 148. Salav 89. Ibiñ Virgil 117. Etxba Ibilt 480. Lasa Poem 83. Casve SGrazi 130. Berron Kijote 75. EZBB II 71. Ataño TxanKan 97. JAzpiroz 57. Kee: JJMg BasEsc 207. Ur MarIl 40. Ag Ioan 268. Keia (det.): Zuzaeta 122. Astar II 234. Ur Mt (V) 12, 20. Enb 96. SM Zirik 5. And AUzta 97. Alzola Atalak 81. EZBB II 35. Eke: GoldSerm 218. Echn Mt 12, 20. Izeta DirG 69.
azpiadiera-1.1
"Khe!, exclamation que l'on fait quand on est gêné par la fumée"H.
azpiadiera-1.2
(Usado en refranes y exprs.).Cosa de ningún valor.
"Khea saltzea"SP.
"Khea bil lirozu (BN-mix), (es tan avaro que) recogería el humo"A.
"Keak bere ezteutso etseti urtengo (V, msOch) [...] (se dice de un avaro)"Ib. Ez utzi náies kéa ere etxétik. LEProg 110.
Keia bere gorde gura leukiana. fBIc II 224.
Kea bere ezlei orrek emon. MendaroTx 239.
Etxe ontako andreak ez du etxaminetik kea ere utzi nai at(e)ratzen. (AN-erro). InzaNaEsZarr 2295.
azpiadiera-1.2.1
"Tximineatik doan kea baiño alperrago (V-arr-ple), más flojo que el humo que va de la chimenea"AEY III 291.
azpiadiera-1.2.2
"Kea baiño gutxiago gustatzen zait [...] (G-goi)"AEY III 296.
azpiadiera-1.2.3
"Zuk ez duzu kia asmatuko, ez (G-nav)"'Tú no inventarás la pólvora'.InzaNaEsZarr 102.
sense-2
2.Rastro, indicio; reflejo; simulacro.(No incluimos aquí los ejs. en que es usado como símil). Atsegintz loietarako arturik zedukan makurza ta atsegintz beren keak ematen zion itsumen-lilurantza. MbIArg II 331.
Onren kea gatik betiko desonrak. CbEg II 92.
Hanitz dirade hetarik, sobera esparantzaren khea jarraikirik, khedarre baizik ükhen eztienik. Egiat 245.
Oraiko bizia ez balin bada khe bat baizik. Laph 129.
v. tbn. Brtc 154. Dv LEd 168. CatS III.
sense-3
3.
(Añ, Dv). Humo(s), vanagloria, pretensión."Pica por alto, keak ditu"Añ.
"Ez duzu zeren kherik hartu zure aberastasunaz, vous ne devez pas vous enfler de vos richesses. Pruzianoek khe dute beren balentriez, les Prussiens sont glorieux de leurs exploits"Dv.
Cf. infra KETAN JARRI; cf. tbn., tal vez, RS 507: Dollorrak pere andizurenen ospea, gora joaku ikaztobiko kea.
sense-4
4.kee (V-gip). Calada.
"Iru lau kée emun, dar 3 ó 4 tirones (al cigarro)"IzArOñ.
azpisarrera-1
JO ETA KEv. jo
azpisarrera-2
KEA HARTU. "Pipar, tabako kea artu"Lar.
azpisarrera-3
KEA ATERA.
azpisarrerakoSense-3.1
a)"Kea atara (V,...), gozar mucho de algo"A.
azpisarrerakoSense-3.2
b)"Kea atara [...], zurrar la badana a alguien (V-ple-m)"AEY III 295.
azpisarrerakoSense-3.3
c)Fumar, dar caladas (a un cigarro).
Puro bati kea ateratzen. NEtxAntz 102.
Zuk itzalita egotea usteagatik [...] paper beltzari kea ateratzen zion. AnabPoli 18.
v. tbn. Lab SuEm 170.
azpisarrera-4
KE-ADAR (V, L ap. A
; T-L). Columna de humo.
"(Colonne de) fumée, khe-adar"T-L.
Trenaren kei-adarra. OrSCruz 52.
Laño argal aren tartetik an emenka ke-adar zenbait agertzen. OrQA 63.
Iphar-aldetik khe-adarrak erraiten du: hementxet Bokale!Herr 23-3-1961, 2.
azpisarrera-5
KE-ADATS. Columna de humo.
Tellatutik ke adats ugaria zeriola. TAgUzt 86.
azpisarrera-6
KEA EGIN. "Humear"Lar,
Añ.
azpisarrera-7
KEAN. Al humo (curar, etc.).
Cf. ZugSerm 295: Kean nasiyak, y Hb Egia 59: Khean dabilala. v. KETAN. Urdazpi gatzan edo kean mardotuak. LhYol 6.
KE EMAN;
KEA EMAN (Lar; k. emonV-gip ap. ElexpBerg
; Añ). Humear.
Eztü hil ürhentüren khe emaiten dian mükia. IpMt 12, 20 (Hual keitan).
azpisarrera-21
KE-JARIO. Humeante.
Zuzi ke-iarioa eskuartean duzula. IbiñVirgil 112.
Lau edo bost zigarro erre arte, ke-jario emen egongo itun, eztulka-estulka. AtañoTxanKan 241.
Beko txokonean, ke jario, ikusten gendun [...] baserri xar ura. Ib. 19.
azpisarrera-22
KE-KINO (khe-khiñoS; kei-kioR). "Amargor que deja el humo a alimentos curados"A.
Arnas artzen zuten atsa bera ke-kio urrinez lorrindurik zegoen. ZaitPlat 26.
KE-LAINOKADA. Humarada.
Ta yagi or-emen ke lañokadak. ZavFab,
RIEV 1909, 31.
azpisarrera-25
KE MANDO. "(V-arr), grandes humaredas"A.
azpisarrera-26
KE-MATAZA. Columna de humo.
Fabriketako tximini batzuk kee matasa baltzez zikintzen egun argia. AgIoan 158.
Nola dijoan tximinitik gora ke-mataza. NEtxLBB 95.
azpisarrera-27
KE-META (V-ger ap. A). Columna de humo.
Ekalo [...], kelaino, kemeta edo kemordo alegia, Baztangoa omen da. MIH 344.
azpisarrera-28
KE-METADA (V-arr ap. A). Columna de humo.
azpisarrera-29
KE MIN (G-azp, L, BN-baig, Sal, R, S)
Ref.:
A;
GteErd 25. "Humo incómodo a los ojos"A.
"Ke mina dago (min ematen duena, begiak erretzen dituena) (G-azp)"GteErd 25.
Cf. kemin. Sukaldean ke miña zegoan. AgG 222s.
Karobi aurrean, su-garretan, ke miñetan. Ib. 22.
Kemiñak artutako sutondo alaian. ZaitGold 88.
azpisarrera-30
KE-MORDO (V, G ap. A). Columna de humo.
Etxe-gaiñetan ederrago / biziaren kee-mordoa. LdiUO 17.
Txondarrak sutan, eta ke-mordo bat bizkorragoa. OrQA 63.
Gaztain xigortuen kemordo batez. AmezPlat 66 (ap. DRA).
Odei-laiñoak eta ke-mordoak darizkin lurra. IbiñVirgil 86.
v. tbn. Zait Sof 189. MIH 344.
azpisarrera-31
KE-MULTZO (-motsoV; -moltzoV-gip)
Ref.:
A(ke-moltso)ElexpBerg(kemoltzo).. Humareda.
"Columna de humo. Etxen bat erretzen egon bia dau, kemoltzo galantak ikusten die ta"ElexpBerg.
Ze ke moltsoak igoko daben egun argitan!ABAmaE 439.
Ke moltso andijak ataraten eutsozala. KkAb I 103.
azpisarrera-32
KE-MULTZOTXO. (Dim. de ke-multzo.). Ke moltsotxo bat. ABAmaE 173.
azpisarrera-33
KE-HODI. "Keodi (V?, G?, FSeg), chimenea"A.
azpisarrera-34
KE-OLA. "Colonne de fumée, kheola"Foix.
"Kheola, fumée épaisse (S)"Lrq.
azpisarrera-35
KE-PAUTADA. Bocanada de humo.
Pipatik ke-pautada batzuk artuteak kalte andia egingo leusket? ALa Abeja 1890, 59.
azpisarrera-36
KEPEAN. Tras el humo.
Keepean iguzki. LdiUO 32.
azpisarrera-37
KE-PILA. "Kepilla (G-to), kepillo (V, G), columna de humo"A.
Askotan ikusten nin arnaska ta txistuka, ke-pilla beltzak aidatuaz [...], trena. AtañoTxanKan 120s.
azpisarrera-38
KETAN.
azpisarrerakoSense-38.1
a)
(V-gip; VP; keetanLar). "Ketan ondu, ahumar"VP 81r.
"Ahumar, curar algo al humo [...] keetan igartu"Lar.
"Ketan sikatu, ahumar, secar al humo"EtxbaEib.
Laiño lodi zabal batek gauza guztiak bere estalpean gorde zituan [...]. Bidezkuok sartu ziran laster Aitz-barrengo landetara, ketan sartzen diran gizon batzuen gisan. AgAL 162 (v. keetan Ag Ioan 268).
Jose gizagaixoa su-lur-ketan ostendu zitzaigun. AgG 345.
Luzaroan ketan egotea du onena [gaztaiak]. TAgUzt 89.
Ketan jarri 15-20 egun azala egiteko ta kolorea artzeko. (V-gip). AEF 1955, 165 (en la fabricación del queso).
Or egon itun [...] txondor zarrak sutan, arrasta-laño itxi batek bezela, sakon au guzia ketan estaltzen zutela. AtañoTxanKan 58.
azpisarrerakoSense-38.2
b)Humeando.
"Kafesnea [...] ketan da (BN-arb)"GteErd 194.
Ez lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. AñLoraS 52.
Eztare akabaten iltiaz argi oraino keitan dagona. HualMt 12, 20 (Ol, IBk ketan; Lç khea darión lihoa).
Ketan egoan atea. ABeinB 93.
Suburuak ketan. AgKr 46.
Azpil batean zuku beroa ketan dakar. NEtxAntz 86.
Ikuttu mendiak eta ketan asiko dira. OlPs 144, 5 (Ker, BiblE ketan; Dv khetan joan).
Txistuka ta ketan zijoan treneko leiotik. AtañoTxanKan 182.
v. tbn. Hb in BOEl 702. SMitx Aranz 142. Or Aitork 186.
azpisarrera-39
KETAN ETA HAUTSETAN GELDITU. Quedar en nada.
Ketan ta autsetan geldituko diran beste gauz txar askotan hari dirala gau ta egun. MbIArg I 93.
Illen zara zu ere ta autsetan ta ketan geldituko dira zure ondasun ta honra guziak. Ib. 286.
azpisarrera-40
KETAN GELDITU. Quedar en humo, quedar en nada.
"Desvanecerse, keetan, autsetan gelditu"Izt.
azpisarrera-41
KETAN IGORRI. Hacer desvanecerse, hacer desaparecer.
Irabaz ahal sosak khetan egorria [andrea]. HbEsk 183.
Orhoitzapen horrek khetan igorriren ditu munduko ontasun liluratzaileak. DvLEd 158 (Cb Eg II 86 kea bezala [...] desegingo).
azpisarrera-42
KETAN JARRI. Vanagloriarse.
Etzaitezela khetan jar zure izpirituaz edo antzeaz. DvImit I 7, 2 (Leon ez ukan urgulurik).
azpisarrera-43
KETAN JOAN (Urt, H(ap. Lh)). Irse en humo; (fig.) desvanecerse, desaparecer.
"Abiit in fumos, khetan goan da"Urt I 20.
"S'en aller en fumée. Gure atsegin eta handitasun guziak azkenean khetan dohaz"H(ap. Lh).
Tortxo argi, hurtzen direnek; inxensü khetan doenak. Bp I 145.
Zure fama eta omen ona ketan goana eta iriondua. HePhil 291 (SP 290 kheetara igorri).
Uki zatzu mendiak, eta khetan goanen dira. DvPs 143, 5.
Tarteka izan naiz zoriontsu, bai, lera asetu deño. Gero [...] ketan joan da bildutako erregarria. TxillLet 79s.
azpisarrera-44
KETARA IGORRI. Hacer desaparecer, hacer desvanecerse.
v. KETAN IGORRI. Zure omen ona kheetara igorri duela. SPPhil 290.
KE-ARTE. (En casos locales de decl. sing.). An gelditzen zan Jerusalen, etxe errietatik ertetzen zuan azkenengo ke tartean. AgSerm 212.
Etxeko neska zarrenak, ke tartean, arinki ekartzen zituan eskatutakoak. AnabUsauri 15.
Senar-emazte biak, ao bete ortzekin gelditu ziran, ke artetik atera zan abots larri ura adituaz. NEtxLBB 178.
Hoteletik ez zan gelditu ke artean zeuden puskak besterik; presondegiko kotxean leiotik ikusi nuanez.LabSuEm 206.
azpisarrera-46
KE-URRIN. "(Sal), amargor que deja el humo a alimentos curados"A.
v. KE-KINO.
azpisarrera-47
KE-ZULO.
azpisarrerakoSense-47.1
a)
(A(que cita a FSeg); kheziloDvA; keezuloV ap. IzArOñ). Chimenea; abertura para el humo.
"Keésulo, en la carbonera"IzArOñ.
Andia zan [sukaldea], baiña ke-zulo baten azpian egoan dana. AgAL 60.
Burni zamaren erori astuna ta ke-zuloaren buruan su-txingarren txirria. LhYol 11 (en un horno de fundición).
Yeisten da ixil kei-zulotik. OrMi 78.
Zure etxetxuko ekezilotik / sortzen zan eke zuria. TPEEs 1925, 5.
azpisarrerakoSense-47.2
b)Lugar lleno de humo.
Ke zulo ontan nazkatuta natxeon --gizonezkoak erretzen ari baitziran-- eta eztiñat une bat geiago luzetsi nai. EtxdeJJ 203.