Tr. Documentado ya en Dechepare, es usado por autores bajo-navarros y suletinos; desde mediados del s. XIX tbn. se encuentra en algún escritor labortano y en el XX en algunos meridionales. Los suletinos emplean sólo jalk(h)i hasta principios del s. XIX; a partir de esta fecha hay tbn. algunos testimonios de jelk(h)i. Durante el s. XX se va imponiendo entre los bajo-navarros la var. jali, documentada desde fines del siglo anterior, o antes, si tenemos en cuenta el sust. vbal. yalte- que usa Goyhetche (37 y 245), además de un más usual yalgiten; cf. en BN-ad yaltzen / yali (EAEL 28 y 252). En DFrec hay 19 ejs. (8 septentrionales) de jalgi, 9 de jalki, 6 (5 sept.) de jali, 3 de ialgi y 1 de yalgi. En algún autor meridional como Ibiñagabeitia el uso de la var. jalki puede deberse a identificación con jaulki, jalki 'desgranarse'.
etimologikoa
Etim. Para su posible relación (alternancia e -/ja- , de e- + e- ) con elki, ilki, y tbn. con jaulki, v. FHV 63, nota 7, y 515.
sense-1
1.
(BN; SP, Ht VocGr 426, Dv, H; y- Lecl, VocBN);
jalki (-kh-S; -kh-Gèze, Dv(S), H);
jali (BN-arb-ad-lab; Dv (BN), H);
jelgi (BN; Dv, H);
jelki (Dv(-kh-, S), H);
jaulgi (H);
jaulki (H)
Ref.:
A (jalgi, jali, jelgi); Satr VocP (ialgi); EAEL 28, Gte Erd 169, 182, 193, 212. Salir."Halga, impératif du verbe yalgi [...]. Halga hebentik berhala, sors d'ici tout de suite"VocBN.
v. ilki. Ene arima ialgiren da falta gabe kanpora. E 221.
Orduian ere, nahi baduk onsa ialgi dagia, / onsa hari gomenda'di, nik diosat egia. (Interpr?). Ib. 97s (sg. Lafon (Notes E 151), ialgi funciona ahí como sust., y traduce la frase 'qu'elle te fasse bien sortie').
Zenbeit erro kharmin goiti ialgiten denek trubla etzaitzatenzát. LçHe 12, 15.
Hortik yalgiz geroz. Echaux 155.
Batak erraiten du behatzea, eta bertzeak so egitea [...]. Batak ilkitzea, bertzeak ialgitea. Ax 17 (V 8).
Isiz fraide sar nendin, eta ahalgez ialgi enendin. OPr 283.
Ezta hantik ialkiten. Bp I 72.
Mündü huntarik jalki. Mst I 19, 6.
Etxetik jalgiten duzu. AR 244.
Hitz nobliagorik jalk eztaite emaztiaren ahotik. Egiat 237.
Ez baziren Frantziatik jalgitzen. Iraultza 15.
Jelki zinen Jerüzalemenko hiritik. UskLiB 37.
Praubia zenian jalkhi. Etch 476.
Axeri bat ialki zen oihanen artetik. ItFab 258 (en un texto escrito básicamente en labortano).
Lanyer orotarik zaitekela yalgi. Gy 222.
Bihotzian sarthu zaut ezbaitzaut jelgiko. ChantP 222.
(190 jelki)Hiritik jelki unduan. SGrat 12.
(13 jelkhi)Ez zeie jali. HUZez 129 (47 jalgi).
Gure Elizatik jalitzen diren populu xizmatikoak. CatJauf 27.
Ez da behinere etxetik jalgia. JEBur 207.
Elurretik bizirik / jalgiko ahal dun. Etcham 175.
Bihurgune batean jalitzen zaio Basa-Jauna. BarbLeg 126.
Nola nahuzue bada jal nadin?LfMurtuts 47.
Erroak ialkitzen dira enbor igarretik. IbiñVirgil 83.
Boloniatik jalia bere "dotor" tituluarekin. ArdoySFran 135.
Baigorrin treina baginuelakotz, izan dugula goizago jalgitzeko fagorea. LarreArtzainE 87.
v. tbn. Saug 176. Tt Onsa 126. CatLan 43. Monho 42. Bordel 105. Hb Egia 76. LuzKant 47. Ox 174. Zub 119. Or Mi 137. Iratz 189. Osk Kurl 200. Jalki: Tt Onsa 90. AstLas 21. Xarlem 345. FrantzesB II 16. Arch Fab 105. CatS 103. Or Poem 557. Jali: Ox 63. Zerb IxtS 90. Larz Senper 84. Jelki: Const 20. Casve SGrazi 100.
azpiadiera-1.1
+ jalkitu.Salir, proceder. Gaixteria ialgiten da bethi gizonetarik. E 123.
Inhar batetarik su handi ialgi daite. OPr 633.
Gaixtuen següranza [...] bere bürietan dien sinhestetik jalkiten da. Mst I 20, 3 (SP sortzen, Ch heldu da).
Jende güziak lakikila nontik den jalkitü. Egiat 262.
Zeren eta Errege haren odoletik jalkitzen beitziren. CatS 96.
Akitaniako leinutik jalkitzen den egiazko Kantabroa. GuilbeauEE 1880a, 166.
Onatx Dionetik ialki Kesar-en izarra. IbiñVirgil 60.
Gutartetik jalia da. ArdoySFran 29.
[Pastoralak] Frantziako teatro xaharretik jalgi dira. Lf(inCasveSGrazi 8).
Barne-bizitzatik jalgiten, iturritik ura lez, jakituria ta goi-argia. OnaindSTeresa 128.
Eta bakotxak nundik jali zen ez beza nehoiz ahantzi.LarreArtzainE 345.
v. tbn. Bordel 95. Jalki: AstLas 32. Jali: CatJauf 24.
azpiadiera-1.2
jalki,jalgitu,jelki.Salir, resultar. Lehen nümero jalkiten dena / Parisen plazatü date. Xarlem 9.
Departamendü huntan etzen Renaud baizik / hamar depütatüetan paubren hunik jalki. Etch 592.
Ene ezkontza jalgi da / Fama aundikua. LuzKant 146.
Ez denik haur bat bederen / Amerikano jalgitu. Ox 148.
Haurretarik bat beizik etzen jelki zerbait balio zianik. Const 42.
v. tbn. Mde Pr 137.
azpiadiera-1.3
Salir (en defensa de, a favor de, etc.). Bere jabe puisantak hari althe jalki. Etch 78.
azpiadiera-1.4
(Lh);
jalki (A). "(?), caber en suerte dinero de la lotería, herencia, etc."A.
sense-2
2.
(SP, Dv);
jali (H);
jelgi (BN-mix ap. A);
jelki (-kh-S ap. A). Sacar."Mettre dehors"SP.
Birazka jandarmen artean jalgi dituzte kanporat ixtudiantak. HUZez 162.
Bekhatutik jali gaituena. CatJauf V.
Eztena dauk jali [sugeak]. Ox 123.Bilur bat jalgi zuen zakutik. MdePr 157.
Oihal beltxaren barnetik [...] jalgitzen zituzten oro. LarreArtzainE 100.
azpiadiera-2.1
Sacar, obtener. Soldadorik hoberenak handik jalgitzen ditu gobernamenduak. HUZez 122.
Zer nahi dute [Dreyfus-en auzi] hartarik jali orai?Ib. 91.
Doi-doia bizitzekoa jaliz geizki lanthu lur poxi batetarik. Herr 6-6-1958, 2.
Nundik jalgi duke Platonek gauzez kanpoko gauzen ideia hori?Lf(inZaitPlat XXI).
Hartarik zerbait on jalitzeko esperantzan. Larz Senper 24.Zer jaliko zinuen / sanjakor hortarik?Mattin 86.
Harri hortarik jalgitzen bide zuten, Bankako oletan, hamar bat kilometra haratago, Aldudeko bidean, brontza, kobre, eta nik dakita zer burdinki.LarreArtzainE 38.
azpiadiera-2.2
Sacar a la luz, publicar. Larzabal jaun aphezak azkenik jalia duen komedia. Herr 16-5-1963, 3.
azpiadiera-2.3
Producir. Frantziak jalgi ditu, 1959-an, zazpi ehun eta hogoi-ta-hamar mila hozteko-tresna. Herr 20-10-1960, 1.
sense-3
3.Emitir, proferir (palabras, etc.). Abokatak asko bertze ateraldi xuxen eta sarkorren artetik hau du gure arabera jalgi orotarik handiena. HUZez 134.
Zuk hitz bat jalgi orduko. Ib. 194.
Bortz egia jali zituen phedeikariak. BarbSup 5.
Nik ere phentze-alorretan / jalgitzen tut nereak [kantak]. Etcham 74.
Hitzik jali gabe. LarzSenper 62.
Buruz ondo jantziaren itzak dira, zentzunez, zuurtasun aundiz jalgiak. OnaindSTeresa 92.
Difundir. Zafraka ibili dutela ere, fama jali dute. LarzSenper 50.
azpisarrera-1
JALGI-BERRI.
Recién salido. Bazuketen ere haren begiek arrosa jalgi berriaren eite. SoEgHerr 10-4-1958, 1.
Hemendik jali-berri den andere horrek dionaz. LarzSenper 48.
azpisarrera-2
JALGI-LEKU.
Lugar por donde sale. Hatsaren yalgi lekhua. Gy 167.