Harremana

    OEH - Bilaketa

    344 emaitza fama bilaketarentzat

    Sarrera buruan (3)


    Sarrera osoan (341)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    itzali.
    tradizioa
    Tr. La forma itzaldu (o itzaltu ) es la única documentada hasta mediados del s. XVIII; a partir de esta época es claramente minoritaria con respecto a itzali. En algunos autores (como Lardizabal o Etchamendi) parece darse una distribución de variantes según significados. En gral. puede decirse que itzaldu es más frecuente en las acepciones más marginales. Hay además itxali en Kirikiño (Ab I 33), itzeli en V. Moguel (15), itzelli en Moguel e itsaltu en Añibarro. En DFrec hay 26 ejs. de itzali, 3 de itzaldu y 13 de itzaltzen.
    etimologikoa
    Etim. Denominativo de itzal.
    sense-1
    1. itzaldu (Urt I 274, Lar; -tzea SP, H).
    Dar sombra, cubrir con sombra. "Ombrager" SP. "Asombrar, hacer sombra" Lar.
    Eliza duk arbola bat izarrerañokoa / itzaltzen duela mundu guztiaren kanpoa. EZ Man I 30. Itzalduko du sorbalda / handi eta zabalez. "Obumbrabit" (Ps 90, 4). EZ Eliç 285. Gorenaren berthuteak itzalduko zaitu (Lc 1, 35). Hm 81 (Lç itzal eginen). Bekhatiaren itzalak hotzen du eta itzaltzen haren bihotza. Tt Onsa 102. Erreinu guzia, odei batek bezala, itzaldu zuena. Lard 70. Bere osto zabalez itzaltzen Eskual-herri guzia. HU Aurp 198.
    azpiadiera-1.1
    (L, BN, S); itzaldu (H); itzaltu (S) Ref.: A; Lrq.
     Oscurecer(se), ensombrecer(se). "Itzaltzen dautazu argia, vous m'offusquez la lumière" Dv. "Obscurcir, rendre sombre, ténébreux" H. "Ofuscar" A. "Itzaltü, se couvrir d'ombre (S)" Lrq.
    Ifernu saihetsean da Linboaren lekhua / argi ederra non baita illhunki itzaldua. EZ Man I 127. San Agustiñen argia ilundu dala, odeitu dala, itzaldu dala. Lar SAgust 8. Maiz ordu berean herioak daie / bekokia itzaltzen urrikaldu gabe. Gy 168. Garbi ta nare zegon ur-ixurkia itzalduz doa pekatu itzalez. Or Mi 105. Hedoi beltz batek ni baitan / itzaldu ditu plazerrak. Etcham 43. Zenbat itzalez itzali ditezken eguzki-illargiak. Or Aitork 104.
    azpiadiera-1.2
    "Itzaldu, caer la sombra por la tarde" JMB At.
    sense-2
    2. (L, BN, S ap. A; Dv, H), itzaldu. Ocultar(se). "Ahal bezenbat itzaltzen ditu zure hutsak" Dv. "Cacher à la vue. Urrunago da ene etxea, oihana horrek itzaltzen daroku" H. "Eclipsar, velar" A.
    Salbatzaillearen biztu / fama nahiz itzaldu. EZ Noel 109. Itxuretan Jesus itzaltzen da guri. Zby RIEV 1908, 209. Zenbat bertute gorde eta itzali. Lap 404 (V 184). Etsaien begietarik itzal zetzan. FIr 146. Itzali dauzkigute [mendiek] beren kaskoak. JE Ber 52. Eun oztiñek itzalia. "Velado por azules lienzos". Ldi BB 139. Odeietan itzali da illargia lotsaro. Or Poem 540.
    azpiadiera-2.1
    itxaldu (Lar→H).
    "Correr la cortina cerrándola, itxal, itxaldu" Lar.
    sense-3
    3. (Dv, H); itzaldu ( VocBN →A); itzaltu (Gèze→A).
    Marcharse, desaparecer de la vista. Cf. Or EG 1950 (7-8), 26: "Agertu ta itzali. Yoanategirenean irakurri nun lenbizikoz. Oso poliki esana dago 'desagertu' esateko". Tr. Documentado en autores septentrionales hasta la década de 1930, cuando tbn. empiezan a usarlo autores meridionales.
    Oro haren ahalkez gordatzen dira, itzaltzen eta eskapatzen. Tt Onsa 56. Bisionia itzalturik. Tt Arima 121. Itzaltzen bezala zaio Jainkoa. Laph 44. Itzal nadila beraz. HU Zez 135. Kauteraren bertz gorria merkatutik itzalia zen aspaldi. Barb Sup 167. Norat begien aitzinetik zaikun ibaia itzali. JE Ber 44. Len soñekuak itzaldu. Otx 84. Basoko adaburuen ostopean itzali ziran zailu bide-lapur gizailtzalleak. TAg Uzt 19. Azkenean itzali zait albotik nere Jauna. Or Poem 543. Bat azaldu ala, itzali egiten da bestea. Txill Let 65. Orixe zana, damurik, itzali zaigu begietatik. Gazt MusIx 5 (cf. infra (5)).
    v. tbn. Elsb Fram 133. Zby RIEV 1909, 109. Lap 243 (V 109). FIr 142. Etcham 93. Ir YKBiz 529. Lf Murtuts 40. Zerb IxtS 71. Mde HaurB 15. Izeta DirG 52. Ibiñ Virgil 81. Azurm HitzB 60. Itzaldu: Zerb Metsiko 79.
    sense-4
    4. (G, AN, L-côte, BN, Ae; VP 38r, Lar, Añ), itzaldu (AN-5vill), itzeli (G-azp-nav, AN-ulz-olza-gulina, B), itzeldu , itzelli (H), itsaltu, itxaldu (G-azp), itxali, izeli (AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 156; A; Iz IzG, UrrAnz, To, Ulz (itzeli); Asp Leiz2; EAEL 261. Apagar(se) (la luz, el fuego, etc.). AxN explica iraungi (30, 78, 293, etc.) por itzali. Tr. Prácticamente general en textos guipuzcoanos; a partir de finales del s. XIX tbn. se encuentra en algunos vizcaínos. Al Norte sólo lo emplean Eguiateguy, Oxalde, Xalbador y Etchebarne (78); (cf. infra algunos ejs. más, en sentido fig.).
    Espiritu Santuaren argia ere zure animan itzal diteke. Mb IArg I 374. Lehenik garra [...] azkenekoz inkhatzak itzalten, hiltzen dereitzona. Egiat 189. Itzelliko da surik biziena. Mg CC 190. Gaztetako txingarrak [...] itzali bear ditu. It Fab 252. Sua itzali. Lard 114. Kea darian metxa ez du itzaliko. Ur Mt 12, 20 (Echn, IBk, IBe itzali; Lç, Dv iraungi, He iraungitu, Ur (V) amatau, Ip hil ürhentü, Hual akabatu iltiaz, Samper hilbukatu, Ol itzungi, Leon itho, Ker atzamatu). Iñoiz itzalten eztana [sua] . Azc PB 30 (Ur PoBasc 496 gitxituten). Ezin-itzal-argiruntz. Ldi BB 86. Seigarren orduan eguzkia itzali zan. Ir YKBiz 505. Baso-inguruan surik bada, lagundu bera itzaltzen. Munita 137. Eguna itzaltzean. Ibiñ Virgil 116 (v. tbn. 23). Purua itzali bezaio. Lab SuEm 196. Egoera gogorrak kasik itzali zuen [...] doi doia indartzen hasi su hura. Xa Odol 43.
    v. tbn. Cb Eg III 361. Ub 156. LE Ong 62r. AA II 113. Oxald in AstLas 72. Izt C 94. Bil 158. Arr GB 147. Sor Bar 110. Bv AsL 206. Urruz Urz 30. A BeinB 54. Ag AL 89. Iraola 89. Ill Pill 27. Inza Azalp 118. Jaukol Biozk 9. Tx B II 116. Or Mi 74. TAg Uzt 313. SMitx Aranz 183. NEtx Antz 54. Mde HaurB 37. Txill Let 130. SM Zirik 96. Erkiag Arran 59. Basarri 52. Zait Plat 105. Anab Aprika 69. And AUzta 145. Osk Kurl 130. Vill Jaink 111. MAtx Gazt 87. Azurm HitzB 40. Berron Kijote 181. Ataño TxanKan 79. BAyerbe 30. MEIG I 131. Itzaldu: Sor Gabon 25. A Txirrist 6. Jaukol Biozk 105. Ugalde Iltz 63. Zendoia 219. Insausti 298. Itzeldu: Ayesta 143. Itsaltu: Añ LoraS 97.
    azpiadiera-4.1
    "Itzali radioa (G-azp, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 169.
    Radioa itzali. Mde HaurB 26.
    v. tbn. Txill Let 67.
    azpiadiera-4.2
    (H).
    Extinguir(se); aplacar(se).
    Itzalzen ere ez orien irakin andiak. Mb IArg I 272. Jende apalenak lirioie amorio handien üdüria itzalt. Egiat 211. Karidadea guziz itzaltzen ez duana, baña epelzen duana. Ub 152. Amorio au itzali ez dedin. AA I 577. Itzaltzen edo aienatzen ditu [...] asaldazio guziak. Ib. 395. Jaunaren aserrea obra onakin itzali. Lard 537. Itzali gabetanik [...] gerra sutu galgarria. Aran SIgn 7. Ez dela sekulan osoki itzali [...] Jainkoaren ezagutza. Lap 6 (V 5). Begiak itzaldu ta. Azc PB 280. Itzak basoan itzali bitez. Lek EunD 13. Irlandara osoro itzal ledin. Mde Pr 240. Bere odol-egarria itzaliko zitzaiolakoan. Etxde JJ 212 (v. tbn. 88). Baserrirako bizi-poz dana / orra kolpetik itzali. Basarri 130. Erri-zaletasuna zugan itzali. MAtx Gazt 33. Aotsa itzaltzen ari zaio. Ibiñ Virgil 60. Luzaz argitu ondoan, emeki emeki, ilun-nabar batean bezala itzali dena [Clement Mathieu] . Ardoy SFran 22. Bartzelona ta Madrili / Ligaren pozak itzali. Insausti 202.
    v. tbn. Gco II 55. Bv AsL 64. AB AmaE 102. Alz Ram 104. Or SCruz 76. Ldi IL 104. ABar Goi 69. TAg Uzt 67. SMitx Aranz 31. NEtx Antz 156. JAIraz Bizia 38. Txill Let 104. Zait Plat 35. Vill Jaink 95. Lasa Poem 83. MIH 259.
    azpiadiera-4.3
    Borrarse.
    Maitearen begithartea / behin betiko itzali. Elzb Po 194 (habla un ciego). Askotan atertzen eta itzaltzen zaio semearen aurpegia. Or QA 152.
    azpiadiera-4.4
    Harenen [asmu, nahikunde, aiherkunde, herrak] jakitea eta, jakin arau, zuhaurenen hetaz itzaltzea edo gogortzea.JE Bur 97.
    sense-5
    5. Morir.
    Eleonora zen itzaltü. Egiat 161. Itzali dire ba? HU Aurp 167. Itzaliko naizen baino lehen. JE Bur 184. Sukarrietan itzali danak... / berbiztuko dau argija. Enb 124. Bizidun batzuk itzaltzen dijoazen bitartean. TAg Uzt 147. Iduri zitzaitala 1930ean itzali zatekela. Lf ELit 203.
    v. tbn. Iratz 79. Zerb IxtS 115. Mde Pr 370. Ardoy SFran 181. Xa EzinB 44. MEIG VIII 65.
    sense-6
    6. itzaltu (Añ), itsaltu. "Encapotarse, ponerse ceñudo, arpegia illundu, itzaltu" Añ.
    Enas iños mukertu ta itsaltuko. Añ LoraS 174.
    sense-7
    7. Entristecer(se).
    Gogo-illunak eta elizkanpak itzaldu beben gizadia. Echta Jos 301. Zerbait itzaldurik edo gogo motelaz. Ib. 334.
    sense-8
    8. "Itzaldu, amedrentar" A Apend.
    sense-9
    9. Venerar, reverenciar, respetar.
    Oriek baño itzaltzenago baitzaitut. Zait Sof 77.
    sense-10
    10. "Itzaldu, entrar en la sombra" Asp Leiz2.
    sense-11
    11. "Itzaldu (G-goi), eclipsarse, caer uno en desgracia" JMB At.
    azpisarrera-1
    EZIN ITZALIZKO.
    a) "Qu'on ne peut cacher, dissimuler. Zure hutsa ezin-itzalizkoa da" Dv. b) Inextinguible.
    Ezin-itzalizko sura. Ir YKBiz 255.
    azpisarrera-2
    ITZAL-ZORI. A punto de apagarse. Cf. Etxde JJ 207: Gogo bat itzal zorian.
    Guk biok egin arren alegin, / itzal-zori da txingarra. Lazkao-Txiki (ap. DRA ).

    itzali

    itzali
    << itzal 0 / 0 izen >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper