Harremana

    OEH - Bilaketa

    344 emaitza fama bilaketarentzat

    Sarrera buruan (3)


    Sarrera osoan (341)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    ilundu.
    sense-1
    1. (gral.; Mic 6v, Dv (V), VocB ; -lh- Volt 35, SP, VocBN , Dv, H; ill- VP 37v, Lar, Añ, H; -llh- Urt I 267); iluindu (Lcc); ulhundu (H (S)); uluntu (R; ülhüntü S) Ref.: A (goiko, illundu); Lrq (ülhüntü); Etxba Eib (illundu); Gte Erd 86.
     (Aux. trans. e intrans.). Oscurecer(se). "Escurecerse" Lcc, Mic. "Asombrar, hacer sombra" Lar. "Entenebrecer" Ib. "Obscurecer" Lar, Añ. "Empañar, obscurecer" Añ. "Encapotarse el cielo, los montes" Ib. "Denbora ilhuntzen hari da, le temps s'obscurcit" Dv. "Iguzkia ulunten da, goikoak ez du argitzen (R)" Ib. (s.v. goiko). "Illundu dittu soñekuak ama ill jakonetik, ha oscurecido los vestidos" Etxba Eib. "Ilundu egin du (G-azp) (lainotu, goibeldu)" Gte Erd 86. v. ilunpetu, ilunpeztatu. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 13 ejs.
    Iguzkia ilhunduren da eta eztu emanen ilhargiak bere argia. Lç Mt 24, 29 (TB, Dv, Ol, Leon, Ker, IBk, IBe ilundu, Ip ülhüntü; He goibelduko). Illundu zedin zerua. Lazarraga (B), 1201vb. [Izar] adatsdunak gutiren buruan ilhuntzen dire [...] eta bertzeek bethi datxeten argia dute. SP Phil 429 (v. tbn. 355). Zegatik ilundu den / Haren iguzki andia. Aleson 23s. Beldurrez haren barreneko argia illhun dadiñ. Ch III 5, 3 (Mst ülhünt). Beste utsegiñak [...] etzuten illundu San Agustiñen argia. Lar SAgust 7. Baia egun ketako tribulazionia igari bertan geroz iguzkia ulunten da. Hual Mt 24, 29. Eguraldia illundu eta ujol andi bat beñgoan etorri zan. Arr May 34. Eguna garaia baiño lenago illundu zan. Ag AL 38. Denbora ilundu da eta yin zauku euria. Zub 122s. Piñuaz gure mendi ederrak illundu ta tristetu egin dizkigute. Munita 56. Zerua ilhuntzen hasi zunan, beltz beltza jartzen. JEtchep 44. Egun argia bera ere, zerbait illundua jarri ziguten. AZink 78.
    v. tbn. EZ Noel 98. Harb 398. Arg DevB 25. Ax 568 (V 363). Gç 29. Urqz 84. Gamiz 203. Mb IArg I 59. He Gudu 135. Oe 157. Ub 138. CatLan 45. Añ EL1 38. AA III 477. Astar II 281. Echag 101. Lard 384. Samper Mt 6, 23. Apaol 56. AB AmaE 431. Arrantz 98. HU Zez 94. A BeinB 78. Itz Azald 38. Echta Jos 79. Ill Testim 18. Inza Azalp 82. Laux AB 93. Otx 14. Enb 141. JE Ber 101. Ir YKBiz 412. TAg Uzt 269. Iratz 58. EA OlBe 86. Or QA 204. Etxde AlosT 41. Anab Aprika 96. Osk Kurl 123. Lab SuEm 214. Etxba Ibilt 467. Lasa Poem 83. Arti Tobera 288. Ardoy SFran 63. NEtx LBB 38. Ibiñ Virgil 116. Ülhüntü: Bp I 143. UskLiB 216.
    azpiadiera-1.1
    (Part. en función de adj.). Oscurecido, ensombrecido.
    Altara illundura begira. A BeinB 67. Mutillak arpegi illundubagaz: [...]. Kk Ab I 12. Begiak opalmai ilunduan [...] josita. A Ardi 49s.
    azpiadiera-1.2
    (Con reduplicación intensiva).
    Odei baltzez baña / ilun iluntzen yako bekoki bikaña. Laux BBa 18. Egunik laburrenetan gaude eta orduko illun illundua zen. Izeta DirG 19.
    azpiadiera-1.3
    (ilunduagotu).
    Zerualdea geroago ta illunduagotuz dijoa eguerdiranz. TAg Uzt 130.
    azpiadiera-1.4
    "Pavonar (Eibarko zarrak). Onek armazoiak ezteskuez oinguan ondo illundu" SM EiTec1.
    azpiadiera-1.5
    Oscurecer(se), desvanecer(se), perder nitidez.
    Noizbait illuntzen bada / nigan zure irudi eztia. NEtx LBB 346. [Hitz hauek] denboraren joanak ilundurik ageri bait dira. MEIG VII 94.
    sense-2
    2. "Desdorar, deslucir, deshonrar" Lar.
    Zure laudorién [...] klaretatea neure minzatzeko insufizienziaz ilhun eztezadanzat. Lç Dedic * 5v. Distiatuko dute pobrearen tresna txarrek eta illhunduko da aberatsaren berregintza. Ch I 24, 5 (SP ilhundu). Imajiña ederra illundurik, itsusturik [...] uztea. AA III 372 (v. tbn. 392). Ez da galdu, ez illundu San Pedroren pediak eleisiari emon eutsan edertasuna. fB Ic III 309 (v. tbn. edertasuna ilundu en AA III 392, ArgiDL 4). Doe zeruko au kendu edo gitxijenez ilundu gura euskubeenak. Astar II XIV. Bere ondasun neurri gabeen distiazioa illuntzen [asi zan] . Lard 214. Bere izen on ta onra beztu edo beñepeiñ illuntzeko. Aran SIgn 92 (v. tbn. AA II 229 onra eta izen ona illundu). Batoz umeak preso artzera, eta dontzellak / ipinitera gloria baga illunduak. AB AmaE 438 (v. tbn. 37). Erlijione, gizonen pasionez eta adimenduaren flakezaz ilhunduak. Lap 14 (V 9; v. tbn. 297 (V 135)). Beste berthütiak oro ahültzen dira, ülhüntzen eta hiltzen. Ip Hil 47. Bere izenaren argitasuna iñok illundu ezeian. Ag AL 77. Maitasunezko lilura / ezin illundu dagike erijotzaren laztanak. Laux BBa 32. Ene etxea fama tzar batez ilhundua. Larz Senper 100. Gure arrazaren omen ona histen, [...] gure arteko goxotasuna ilhuntzen ta nahasten. Ib. 108.
    azpiadiera-2.1
    Apagar(se), perder fuerza.
    Fede ori illundu egin zan eta tajugabeko txorakeri askorekin nahastu. Vill Jaink 26. Asaben kultua eta izadiaren indarrei ematen zitzaiona sartu zaigu Jainko Bakarra illundu eta baztartu naiez. Ib. 21.
    sense-3
    3. (L, BN ap. Lh ).
    Ofuscar (la mente, la inteligencia...), perder (la razón, el conocimiento...). "Au fig. s'enténébrer, en parlant de l'intelligence, du cœur, s'aveugler. Gaizkian ohituaren ohituz ilhuntzen dira adimendua eta bihotza" H. "Perdre connaissance. Eria bet-betan ilhundu zitzaikun, soudain notre malade défaillit" Lh.
    Adimenduz ilhunduak diradelarik eta Iainkoaren bizitzetik aphartatuak. Lç Eph 4, 18 (He, TB ilhunbez goibeldua). Bekhatuak ilhuntzen du adimendua, flakatzen du memorioa. Ax 83 (V 57; v. tbn. en contexto similar AA I 402). Edanak, errazoia illundu, gogua alegeretu, odola berotu. fB Olg 48 (v. tbn. Gco II 40, JJMg BasEsc 184, Astar II 15 arrazoia ilundu; JanEd I 33 entendimentua illundu). Okertuta dauka bere juizijua. Ta illunduta bere adina. fB Ic II 273 (v. tbn. 272). Illundu eban errazoiaren argija. fB Ic I 26. Bere zenzuna ilundu edo galzen dabenak. Astar II 123 (v. tbn. 220). Illundu zan bere adiña. Ag Serm 130. Goseak burua argitu egiten dabela, ta beteak ostera illundu. Or Tormes 51. Etzagon osotara burua ilundurik. FIr 189 (v. tbn. 190 y 193). Jatorrizko pekatuaz gure adimen-argia illundua ta naimen-indarra auldua. MAtx Gazt 87.
    v. tbn. SP Imit III 55, 2. Lard 537. Itz Azald 104. Garit Usand 52. Kk Ab II 122. Eguzk GizAuz 97. Mde Po 67.
    azpiadiera-3.1
    (ilunagotu).
    Biotz-beroaldiak ezpaitu ezer argiago egiten, adimena lausotzen eta ilunagotzen baizik. Zait Plat 83.
    azpiadiera-3.2
    Cegar(se), nublar(se) (los ojos).
    Gure behatze guzietan lanbrotzen zaizkigu begiak eta ilhuntzen. SP Imit I 3, 4. Amodio propialaz illhunduak eta goibelduak diren begiez. He Gudu 35. Llilluratu, llillura, edo begiak illuntzea. Cb EBO 26. Begiak argitasun gabe eta guziz illunduak, eskuak otzak eta gogortuak. Arr GB 70. Agortzen zitzaion gogoa, ilhuntzen begia, motheltzen mihia. Ox 203. Illundu yak begi-unia / eta eztakuskek zerurik. "Se te ha nublado la mirada". Laux AB 91. Nere arimaren begi laiñotsu ta illundua. Or Aitork 166. Bi begiak illuntzen / dizkit gaur lausoak. Olea 18. Beatzak okertuta, / begiak illundu. Insausti 86.
    v. tbn. Mg CC 252. Ur Gen 27, 1. Dv LEd 164. Azc PB 351.
    azpiadiera-3.3
    Oscurecer, embrollar, dificultar.
    [Hitz bihurritu eta herrebesez] eskuara [...] kotsatzen eta iluntzen, gure eskualdun hutsek ezin ulertzeko heineraino. Zub 19. Ez ditzagun gauzak nastu ta illundu ta asi gaitean bas-zuaitzaren gora-berakin. Munita 36. Itzak biurritu ta illundu gabe. Berron Kijote 22.
    sense-4
    4. (V-gip, G-azp-bet, AN-ulz; VP , Lar, Añ, VocBN (-lh-), H, A); ulhuntu (S; Gèze) Ref.: Lh (ülhüntü); Iz Ulz (illundu); Etxba Eib (Illundu); Elexp Berg (illundu).
     Oscurecer, hacerse de noche. (Aux. trans. e intrans.). "Illundu du ya" VP 38v. "Anochecido, [...] illundua" Lar. "Anochecer" Lar, Añ.. "Action du jour qui tombe ou qui devient nuit" VocBN . "Ilhuntzen hari du, la nuit tombe" Dv. "Illundute torko dá, vendrá después de oscurecer" Iz Ulz. "Illunduaz badoia euzkixa sartu danetik" Etxba Eib. "Neguan belaxe illuntzen dau" Elexp Berg. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, excepto en textos suletinos.
    Konpletak edo illhundu deneko othoitzak. EZ Eliç 433. [Animaliek] etxeak eta etzauntzak [...] non nahi den arratsten eta ilhuntzen zaien lekhuan hartzen [baitituzte] . Ax 24 (V 14). Eta ia ilhundu ere zen. He Io 6, 17. Ortará zoeieláik bein Ravenará, berandurik bidean ilunduzékio. LE JMSB 441. Illuntzian dua bakotxa bere etxera, ta nos bait, iñori illunduten bajako [...] geldituten dabee bertan gabian. JJMg BasEsc 113. Ezkutuan egon ziran eta illundu zuenean [...] Galilearonz abiatu. Lard 471 (v. tbn. con aux. trans. en Hb Esk 215, Apaol 64, Zab Gabon 99, Jnn SBi 166, Or SCruz 65, MendaroTx 56, Anab Usauri 119, JE Ber 90, JAIraz Bizia 40, Erkiag Arran 47, Berron Kijote 206, Alzola Atalak 81). Illunduta etxeratu zan. Echta Jos 321. Ara orduko ilundu dau oso. Kk Ab II 86. Ilundu ondoan / [...] emaiten dire / supazter xokoan. Etcham 174. Illuntzen asi zun. Or Mi 5 (v. tbn. en contexto similar FIr 147, Lek EunD 33). Illunduz gero irten ziran Azpeititik. TAg Uzt 17. Iluntzen ari du. Iratz 112. Ilhuntzen hasia baitzen. Lf Murtuts 21. Ilundu zenean abiatu ziren. Izeta DirG 73 (v. tbn. con aux. intrans. Lg II 88, Bordel 137, Dv Lab 276, Arr GB 87, Jnn SBi 147, Echta Jos 35, Mde Pr 104). Iluntzen ari zan. Ugalde Iltz 16. Larunbata nola baitzan, illundu arte lanean jardun giñan. Salav 55. Illundu orduko. Uzt Sas 178. Eguerdian, ilundu egin zuen lurbira osoan hirurak arte. IBe Mc 15, 33. Non illundu, an ostatu; orrekin ez yostatu. (AN-gip). Inza NaEsZarr 836. Arras ilundu gabe biltzen ditut ene ardiak. Etchebarne 28. Illundu baiño len. BBarand 53. Illundu ebanian, atzera sartu. Gerrika 53.
    v. tbn. Volt 152. Echag 145. It Fab 18. Izt C 227. Arb Igand 144. Ag Kr 17. Urruz Zer 136. Azc PB 91. Muj PAm 28. Moc Damu 5. Enb 86. Tx B II 113. TP Kattalin 189. Yanzi 126. Alz Ram 115. FIr 151. Or Poem 542. Zerb Azk 8. Etxde JJ 202. BEnb NereA 105. Gazt MusIx 109. Xa Odol 176. Etxabu Kontu 106. Ataño TxanKan 83.
    sense-5
    5. (AN-araq ap. A Apend ; Añ, Dv, H).
    Entristecer(se). "Contristar: [...] (c.) tristetu, [...] biotza ilundu" Añ. "Encapotarse, ponerse ceñudo: (c.) arpegia illundu, [...] (V) bekokia ilundu" Ib. "Trister, s'attrister" Dv. "Bere buruzagia hil zenean, azpikoak guziz ilhundu ziren" H. Cf. gogo-ilundu, betilundu. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
    [Lazeriek] bihotza nahasten, tristatzen eta ilhuntzen derautate. SP Imit III 21, 3 (Ch ilhuntzen). Izpiritua geroago eta gehiago illhuntzen eta goibeltzen da. He Gudu 60. Arpegia illundu ta ez-ekusi egin ziola. Mb IArg I 329. Hau ekusi ta illundu zen hordurañoko aren poz guzia. Mb IArg II 320 (v. tbn. Mde HaurB 25 poza ilundu). [Gizon bat] bere neke, kezka ta egin bearrakin moteldua ta illundua. AA III 364. Ikusten badau [...] tristetu diriala ta arpegijak illundu ditubeela [...]. fB Ic II 201. Gauza loijai inos gogua illundu ezdeutseenak. fB Olg 55. Negarrez ikusi zituenean, barruna illundu zitzaion. Lard 426 (v. tbn. barnea il(h)undu en Monho 86, JE Bur 165, Lf in Zait Plat XXII). Zergatik aserretzen zera eta bekokia illuntzen dezu? Lard 6. Ilhundu zer errege. Dv Mt 14, 9 (v. tbn. LEd 104). Fameliya eziñ mantendu [...] / begiratua illundu. Xe 234. Arimako ispiluak / penaz illundurik. Azc PB 128. Ez zindezake asma zenbat ilhundu nauen berri horrek. JE Bur 34 (v. tbn. Ber 10). Illundu bearrean, alai egon. TP Kattalin 186. Jainko Jauna, zonbat aldiz / etzaut ilundu bihotza! / Ilundu eta zauritu / ikusirik zorigaitza. Etcham 162. Danak alkarri lagun zaiogun / illundu gabe kopetik. Tx B II 114. Gudate madarikatu oiek illundu dizkitek nere bizitz ontako egunak. Ataño TxanKan 23. Izurrite izugarri batek ilunduak dauzka Sueziako lurrak. MEIG I 197.
    v. tbn. Cb Eg II 157. Mg PAb 89. Gco II 53. Zav Fab RIEV 1907, 94. Bv AsL 196. Jnn SBi 110. Apaol 82. Ag AL 156. Enb 126. Barb Leg 140. Or Eus 408. TAg Uzt 150. Iratz 32. Lf Murtuts 51. Mde Po 41. Etxde AlosT 19 y JJ 65. Or Aitork 105. Erkiag Arran 94. Anab Poli 72. JEtchep 56. Osk Kurl 136.
    azpiadiera-5.1
    (ilunagotu).
    Jerusalenera alderatuago eta biotza illunagotutzen zitzaion. Lard 429. Protagoraren bizitzaldi iluna [...] Eladeren eta Atenairen zoritxarrek ilunagotu egin zuten. Zait Plat 119.
    azpiadiera-5.2
    (Part. en función de adj.). Entristecido, ensombrecido.
    Guziz ama jada arras ilhundua zen [...] nor nundik agertuko zen beha eta beha. Zerb IxtS 63. Zure bihotz illundua. MAtx Gazt 95.
    azpisarrera-1
    ILUNDU-UNE.
    "Tristeza de corazón, biotzeko illundu una, naigabea" Lar (in Aq 1457).
    azpisarrera-2
    ILUNDUXE.
    (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).
    Begitartia ülüntüxe zaio. Const 43. Itzali baitzen iguzkia eta ilhunduxe baita zerua. JE Ber 89. Illunduxe ere bazegoan. AZink 79.

    ilundu

    ilundu
    << idolo 0 / 0 inbidia >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper