Harremana

    OEH - Bilaketa

    343 emaitza fama bilaketarentzat

    Sarrera buruan (2)


    Sarrera osoan (341)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    estali.
    tradizioa
    Tr. General en todas las épocas y dialectos. Estali es la forma mejor documentada. Estaldu , que encontramos (alternando con estali ) ya en Lazarraga, es la forma propia de la tradición vizcaína (se documenta tbn. en algunos pocos autores guipuzcoanos); con todo, es estari la primera forma documentada en guipuzcoano (AzkPo) y vizcaíno (ya en los Refranes de Garibay y en Capanaga, empleada en ambos como sust. y adj.). Capanaga diferencia estaldu (vb.) y estari (adj.), diferencia que se encontrará más tarde en Añibarro, E.M. Azcue y R.M. Azkue. Los únicos y escasos ejs. de estari como verbo se encuentran en Moguel (que emplea por lo gral. estaldu ). Hay además por lo menos un ej. de estaltu en Archu. Hay formas con -zt- en J.J. Moguel (BasEsc 257, 188), Alzola (Atalak 89 eztaldu), Larramendi (Fueros 225), J.J. Moguel (BasEsc 195) y Uriarte (MarIl 102 eztali). Encontramos un ej. de estale en Ataño. En DFrec hay 93 ejs. de estali y 2 de estaldu.
    Onom.: Veniat a Harriestaria. (1095) Arzam 226. Arriestarieta. (1150) Ib. 226.
    sense-1
    I. (Vb.).
    azpiadiera-1.1
    1. (V-gip, G, AN-larr-egüés-olza, B, L, BN, S, Ae, R; Volt 32, SP, Urt V 199, Lar, Añ (G), Lecl, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H), estaldu (V, G-azp-goi-to-nav, AN-larr, B, BN; Lcc (+ eztaldu), Mic 6r, Lar, Añ (V), Dv (V), H), estari (V-m-gip; Dv (V)), estai (V-gip). Ref.: Bon-Ond 157; A (estali, estaldu); A Apend (estali, estari); EI 146; Iz ArOñ (estai); Iz Als (estaldu); Etxba Eib (estaldu); Elexp Berg.
     Cubrir(se); vestir(se), abrigar(se); envolver(se); forrar, revestir; esconder, ocultar. "Encubrir" Lcc. "Çabullir, urean stali" Ib. "Çabullidura, urean staldua" Ib. "Cobijar, cobrir" Mic 6r. "Estali deraut, il me l'a caché, celé" SP. "Estaltzekoa du etxea, il a sa maison à couvrir" Dv. "Zerua estaltzen da, le ciel se couvre. Syn. goibeltzea" H. "Barnea estali, a punto de desvanecerse; litm. cubrir el interior (BN-mix)" A EY III 277. "Estai: tapar, cubrir (la semilla)" Iz ArOñ. "Gure mutikuak estali barik pasau dau gau guztia" Elexp Berg. AxN explica ehortzten (458) por estaltzen. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
    Olloa lumaz estari. AzkPo II. Burua estalirik otoitz egiten. Lç 1 Cor 11, 14 (He, Dv, Bibl estalirik, Ker estalduta; Ol yantzita). Bitanzá dugularik eta zerzaz estal ahal gaitezen, hezaz kontent izanen gaituk. "De quoi puissions être couverts". Lç 1 Tim 6, 8 (Ax 416 (V 270) [zertzaz] larrua estal, TB, Dv zertaz estal, Gco I 423 zerekin estali; He bestitzekoa badugu). Estal gaitzazue trono gainean iarria denaren begithartetik. Lç Apoc 6, 16 (He geriza, TB, Ip gorda, Dv, Echn, Ur (G), Ker gorde, Ur (V) ezkutau). Estali dau seitxoa arrai batzuen kontxaetan. Lazarraga 1197v. Narru zuriak estalzerako / ez eben bestidurarik. Ib. (B), 1199r. A daratzanean bere senarrak / bere beso laztanaz estaldurik. Ib. (B), 1181v. Estal ezazu ene biluzgorritasuna. Mat 248 (v. tbn. en contexto similar SP Phil 275, Lard 435, Inza Azalp 83 (estali), Erkiag BatB 35 (estaldu)). Dirua estalia eta ehortzia eduki zuen. Ib. XI. Sakramentu handia / Ogiaren iduriaz Iesus Krist estalia. EZ Man II 62 (v. expr. similar en Mat 109, Hm 206, Harb 279, SP Imit IV 11, 1, Ub 200, Brtc 68). Etxeko sua etxeko hautsaz estal. O Pr 170. Ber'etxea beirez dadukanak estalirik, ezpeza aurtik berzerena harririk. Ib. 92. Estalirik eta gorderik baitzegoen ilhunbetan. SP Imit III 43, 2. [Ainguria] baitzen estali eta beztitu gizon gazte baten formaz. Tt Arima 80. Zeruba [...] illunez estaltzera zijoala. Lar SAgust 9. Arri andiz estali [zuten] [...] obiaren sar-bidea. Mb IArg I 276. Inguratzen zaituzten, estaltzen zaituzten gauza guziek adi-arazten darotzute hil behar zarela. Brtc 112. Euri-jasak estali zuan urez mundu guzia. Ub 67. Pildoratxo urrez gañeztu edo estalduak. Mg CC 218. Estaldu neban zidarra lurraren barruban. Mg CO 176. Azia erein ondoan estali bear da erne dedin. AA III 443. Sepultura baten lurrez estaldurik. Astar II 76. Kapa hortaz ingura eta estal nadin. MarIl 70. Aberea izerditzen danean bear da estali, batez ere ukullua otza bada. It Dial 75 (Dv, Ip estali, Ur estaldu). Ez geiago aditzeagatik belarriak estali zituzten. Lard 489. Odeia [...] erdian jarri zan eta estali zituen [...] ezin ikusi zitzaketen eran. Ib. 73. Zeren [arbolaren] zauriak orduan [neguan] estaltzen baitira lasterrenik. Dv Lab 356. Estaldu ziran aulki guztiak, bete zan mandiota. Ag AL 100. An egozan [...] ondar barruan estaldurik. Ag Kr 199. Etorri zan lausoagaz, estaldu zan eguna. Echta Jos 86. [Etxea] lastoz estalia, bi ixurkirekin. JE Bur 8. Maia zamau zuriz estalduta. Ag G 228. Zaurija garbitu ta estaldu. Kk Ab I 43. [Abere] bakoitzari estaliko ez dan galga edo koskak egingo dizkate. ForuAG 33. Edurrak [...] baratza estaldu eban. Altuna 46. Urak etzun estaltzen gerriraño baizik. Or SCruz 47. Gorrizta zan ormak estaltzen zitun papera. TAg Uzt 179. Hotzak ihes eginarazia zuen deneri. [...] Kanpoan zirenak [...] ontsa estaliak [zabiltzan] . JEtchep 78. Sasi-larren artean estaldu egien euren burua. Erkiag BatB 39. Emakumearen lorerik ederrenetakoa. Estalirik eta izkutuan egon bear zuana. MAtx Gazt 80. Al genduan modurik onenean ildako abek estaltzen. Salav 84. Ziloa nork behar dauku estali. Xa EzinB 43 (v. expr. similar en AA II 228 y Vill Jaink 142). Euri danean estali eta aize danian babestu. Uzt Sas 37. Saietsetan pareta modukoa egin, gaiñean arlosak jarri eta lurrarekin estali. BBarand 37. Barrura juateko burua estalita juan biar da. Gerrika 251. Han daude beti, oihan, xara eta sasiek gero ta gehiago estaltzen ari dituztela [...], murru izkinak. Larre ArtzainE 39. Zirrituak estali. MEIG VII 55.
    azpiadiera-1.1.1
    Esconderse; desaparecer. "(Se) blottir" Foix. "Ocultarse" A Apend. "Estali de, se ha perdido de vista" Iz Ulz.
    [Iudizio jeneralian] estaltzeko ez izanen ehon ere lekhurik. / Agertzera nork eginen ordu hartan bathirik? E 57. [Elisabeth] estal zedin borz hilebethez. Lç Lc 1, 24 (He egon zen gordea, TB gorde zen, Or gorderik egon zan, Ker ezkutuan egon zan). Jaio bide ninzan ain tenporatan / zeinaz benturea estaldu jatan. Lazarraga (B), 1193r. Au esan eta baekidan / yes egin da estaldu. Ib. (B), 1180r. Oraindanik iguzkia estal dadin artean. EZ Man II 35. [Izarra] doi-doia estali zaiku bistatik. EZ Noel 65 (v. tbn. en contexto similar Lg II 113). Emen, lur guti onetan, / dago Erregea sarturik, / baña ez mundu gustian / haren fama estalirik. Aleson 1ss. Iguzkia bethi hari duk agertzen eta estaltzen. Gç 176 (v. tbn. 47). Izarraren argia estali danean. Echag 199. Bilatu daigun nun estaldu dan igas ioan dan egia. Azc PB 310. Zalpurdia, bidearen jira batean estaldu zan. Ag Kr 15. Ontzia estaldu zan laño artean. Echta Jos 146. Baso ixoztuban estalduta agon maitale orrek. "Que te ocultas". Laux BBa 38. Basurde zai, artotan estali [da] . Or Eus 47. Trena zugaitzen artetik estali den arteraño. Txill Let 113. Urrun estaldu zan [...] / nire itxaropena / izarra bailitzan. Gand Elorri 166.
    v. tbn. AB AmaE 401. Inza Azalp 52.
    azpiadiera-1.1.2
    (Lar, H).
    Cubrir(se) de, llenar(se) de. "Enramar, adarrez estali" Lar. "Couvrir, remplir de, au physique et au moral. Zikhinkeriaz oro estali ditu" H.
    Zeru zabala / oi estali da izarrez. Lazarraga (B), 1203v. Lur guztia estali zen haur gaxoen gorputzez. EZ Noel 74. [Laidoz] estalia. Ch III 36, 3 (tbn. en Monho 42, Lg II 259, Jaur 201). Ene bisaia ahalkeriaz estalia. Ib. 50,4 (v. tbn. estali en contextos similares en Tt Onsa 130, Dh 167, SP Phil 227). Laidorioz estaliren zütüt. Mst III 49, 6. Thuz estalia. Lg II 210. Konfüsionez estaliak. CatLan 50. Zauriz estalia. Brtc 95 (tbn. en Egiat 201, Jaur 166). Ahalkez estalirik. Monho 118. Bildur lotsazkoak estaldurik dagoz. Añ EL1 155. Desondraz estalduta. fB Olg 4. Ejipto guzia igelez estali zan. Lard 69. Ibar-zelaiak Franziskoren semez estali ziran. Bv AsL 190. Zorrez eta zorriz estalia [...] ibili. HU Zez 60. Plaza jendez estalia zagon. JE Bur 183. Lorez estali belharrak. Ox 139. [Begiak] malkoz estali. EA OlBe 86. Haurra musuz estali. JAIraz Bizia 65.
    v. tbn. Gç 102. Mercy 14. Xarlem 1003. Gy 282. UskLiB 66. It Fab 48. Hb Esk 229. Dv Lab 5. Elzb PAd 38. Lap 251 (V 114). Zby RIEV 1908, 419. Arr May 179. Jnn SBi 118. Elsb Fram 181. CatJauf 84. Zub 75. Jaukol Biozk 92. Mde HaurB 21. Munita 53. Gazt MAtx 54. NEtx LBB 96. Estaldu: Kk Ab II 40. Enb 80.
    azpiadiera-1.1.3
    Cubrir, remediar las necesidades; reparar, subsanar una falta, un daño, una carencia. "Estali nau ene beharretan, il m'a favorisé en mes besoins" Ht VocGr 360. "Venir au secours de quelqu'un, l'aider dans le besoin" H. "Cubrir, remediar" A.
    Estal ezazu [dukat] oriegaz / zeure nezesidadea. Lazarraga (B), 1164vb. Eta parkatu oraingo faltak estalikoren [sic] ditugu, eta adieu. CartEsp 460. [Probeari] bere beharraren estaltzeko emaiten dioenak. Ax 234 (V 156; v. expr. similar en Mat 301, EZ Man I 28, Mb IArg II 270 y Gy 260). Zeure premia eta eskastasuna estal ahal diazaizula Iainkoak. Ib. 148 (V 97). Halatan erremediatzen eta estaltzen [duzu] zeure leheneko falta eta alferkeria. Ib. 169 (V 114). Hark zerauztan hutsak estaltzen. 'C'est elle qui réparait ma faute'. O Po 50. Beharra estaltzeko. Hm (in Harb (ed. 1690) pról.). Estaldu zan Kolejioaren beartasuna. Izt C 501s. [Esturasunak] estaltzen. Lard 501. Gosetea zetorrenean beartsuak estali zitzaten. Ib. 501 (v. tbn. 498). Aroa ethortzen denean, lagunduko zaitut, zure hutsak estaliko ditut; eta [...] eraiten ikhasiko duzu. Dv Lab 66 (v. tbn. hutsa estali en Laph 152, Xa Odol 80). Heriotze bakarra estaltzen dute lau sortzek, ehunka jendeak ezarriz. JE Bur 199. Itunbenak, baldintzak, estalitako arriskuak eta abar. "Riesgos que cubren". EAEg 23-2-1937, 1134. Bere premiñek estaldu. Akes Ipiñ 20 (v. tbn. p. estali en EZ Man II 4 y Gco I 423). Amaika premi irrati onek / sarritan estali ditu. Olea 148. Asko sufridu eban [...] mojak ain urri ta aldrebes ikusiaz; borondate onak, baiña, utsune guztiak estaltzen. Onaind STeresa 86. Eleberri batean [...] ez dute behin ere non eta noiznahikoarekiko uste-iritziek estaliko hemen-oraingo gertarien gabea eta eza. MEIG II 101.
    azpiadiera-1.1.4
    Cubrir, saldar una deuda, un gasto.
    [Zorrak] estaltzeko. AA I 588 (v. tbn. AA II 192). Gastuak estaltzen direla bi urthez biltzen diren bihi goitiez. Dv Lab 118. Zorren estaltzen laguntzen zuelakotz. Laph 132 (v. tbn. 27). Lanariei euneko 70 [ezarriko zaie], baño lengo lan-sariak estali bitarteraño. "Hasta el límite de esos sueldos". EAEg 1-2-1937, 954. Lendik aurreratu zuanaz bakarrik erantzun bearko luke. Guzia estaliko ez balitz, kitatutzat joko litzateke ondarra. Ib. 1-2-1937, 953.
    azpiadiera-1.1.5
    Proteger, guardar.
    Estal eta begira ezazü zure zerbütxari txipiaren arima [...] hañbeste perillen artian. Mst III 59, 4 (SP begira eta salba, Ch defenda). [San Luis eta San Estanislao] arka misteriosoa estaltzen zutenak. Cb Just 4. Aingeru-zaindariak bere egopean estaltzen zaitu. ArgiDL 39. [Bi aingeruk] beren hegalez kutxa estaltzen zuten, gerizatzeko bezala. Zerb IxtS 40.
    azpiadiera-1.1.6
    (En la expr. bihotza estali 'entristecer'; cf. estaldura (3) ).
    Azkeneko gaztigu paregabe hunetan hondatuak, nori etzaio estaliko bihotza eta minez erdiratuko? Dv LEd 251.
    azpiadiera-1.1.7
    Ocultar, mitigar un sonido, una voz.
    Atabalek estali zuten erregeren botza. Elsb Fram 111. Olioaren tirri-tarrak estaldu egiten zuten musikea. Osk Kurl 128. Ez zaio ezer entzuten [...] kanpai dunbadak [...] estaltzen dutelarik. Lab SuEm 214.
    azpiadiera-1.1.8
    Gai horretatik hainbat bertze gai / ginezake guk estali, / eta nik diot hau erran gogo / ainbeste gizon herbaili. Xa EzinB 82.
    azpiadiera-1.1.9
    +estaltu. (Trans.). Ocultar, omitir (frecuentemente referido a pecados, secretos, la verdad); encubrir, disimular, paliar, disfrazar (una falta, delito, defecto). "Receler" Ht VocGr 414. "Paliar" Lar, Añ. "Gezur bat erran du bere hutsaren estaltzeko" Dv. "Zure elizari eztiotzotzu, Jauna, estali sakramentuez bertzalde, sakramentaliak (EZ), outre les sacréments vous n'avez pas refusé, Seigneur, à votre Église, les Sacramentaux. Syn. ukhatzea, berextea" H.
    Ezta deus sekreturik agerturen eztenik edo estal ahal daitenik. "Qui puisse être cassé". Lç Ḿc 4, 22. Nola zuen probetxutako gauzetarik eztrauzuedan deus estali. Lç Act 20, 20 (He, Ol, Ker estali; TB, Dv gorde). Zurekin ene faltaok / estaliko det. Lazarraga 1165v. [Sainduek] hire indignetasuna [...] die estaliren / eta Iauna ganik nahi gauza ardiatsiren. EZ Man II 28. Ezteratzut estali neure bidegabea. Harb 323. Bekhatu guztiak bat ere estali gabe kofesatu. EZ Eliç 138 (v. tbn. en contexto similar Gç 101, CatLan 149, Brtc 55, Ub 208, Dh 143, UskLiB 83; Mg CC 141 (estaldu)). Gezurtiak [...] zenbat hitz eder saldu behar du bere gezurraren edertztatzeko, estalzeko. Ax 513 (V 331). Anhitz enseiu eta itzul-inguru egin zuen huts hura estali nahiz. Ib. 423 (V 274; v. expr. similar en Mb IArg I 265 y Urruz Urz 23). Iainkoak giristino beldur zaizkonentzat gorderik eta estalirik dadukan [eztitasuna] . Ib. 509 (V 328). Egia estalduagaz. Cap 53 (v. tbn. en contexto similar Mg CO 173, Astar II 184, Eguzk GizAuz 52). Disimulatzen eta estaltzen baitu bere burua. ES 180. Ezta gure konzienzia barrenean deus estalirik zuretzat. Ch III 50, 6 (SP, Mst deus (ere) [...] estalirik). [Ait-amen] falten edo estakürien estalzia. CatLan 90 (v. expr. similar en fB Ic III 373 (estaldu) y ABar Goi 51). Lanean bere indarra estaltzen duten [...] langileek. Brtc 65. Agertu egijozu egin dozuna ezer estari baga. Mg CO 202. Ez estaltzea lapurrak. VMg 28. Nasaitasuna estaldu gura dala olgantziaren izenagaz. JJMg BasEsc 149. Bestek ostua artu edo estaldu badozu. Añ EL2 151. Eta bestek ikus balitzate [baiak], estalt ginetzake [aita eta ama] . Arch Gram 59. Zerabilten asmoa [...] estali. Lard 45. Beren gaiztakeria estaltzeko zer egin ezin asmatuz. Ib. 191 (v. expr. similar en AA II 74, Añ EL2 74, Ir YKBiz 277n). Bere paltak estali eziñez larritxo dabill. Urruz Urz 27 (v. tbn. en contexto similar Harb 322). Eztaukat neure gogamena zergaitik estaldu [...] prankotarraren alde. Ag AL 26. Euren alperreria estalduteko akiakula bat. Ag Kr 9. Aboz-abo zebillen ogena geiago estaltzerik etzegon. Etxde JJ 164. Zigarro-purua ateratzen du bere kezka estali nairik. Lab SuEm 191. Gizonen ustelkeria estaltzeko asmatutako [legeak] . NEtx LBB 14. Pobreai guzur sartu ondoren / estalitzeko egiak. Ayesta 126. Ixil-ixila estaltzen dutela beren mina. Larre ArtzainE 313. Ez du luzaroan hitz bila ibili beharrik gogoan duena estaltzeko eta itxuraldatzeko. MEIG I 108. Izena izengoitipean estaltzeko izan zitzakeen arrazoi sendoak. Ib. 215. Zorrak baditu Aita Villasantek eta ez ditu inoiz estali, agirian ipini ditu aitzitik. MEIG III 88. Lapurdiko kutsua ez zuen estaltzen Ubillosek; aitzitik erakutsi egiten zuen. MEIG IV 70. Euskeraren izenez estali ditugun geren burutikako asmakizunak. MEIG VII 131.
    v. tbn. Aldaz 77. Tt Onsa 122. Bp I 103. Lar Cor 183. Cb Eg III 365. Lg I 304. Hb Esk 86. A Ardi 48. Inza Azalp 36. TAg Uzt 92. Mde HaurB 96. Erkiag Arran 95. Vill Jaink 177. Estaldu: Arz 44. Azc PB 245. Itz Azald 19. Or Tormes 41. Otx 50.
    azpiadiera-1.1.10
    Ohoiñ hunek bere kolpea / egiten dik estalirik. Gç 153.
    azpiadiera-1.1.11
    Tapar, perdonar (una falta, un pecado).
    Dohatsu dirade [...] zeinén bekhatuak estali izan baitirade. "Les péchés son couverts". Lç Rom 4, 7 (He, TB, Dv, Bibl, IBk, IBe estali, Ker estaldu; Ol ezabatu). Konfesioneko falten estaltzeko. Konfesionean falta dena ene aldetik / estal ezazu Iesus Krist arren othoi zuretik. EZ Man II 75 (v. tbn. Eliç 34). Dohatsua da gizona / zeñen gaixtakeriak / barkhatu baitire eta / estali huts guztiak. Ib. 319. [Iainkoak falta] guztiak hobeki barkha, estal eta disimula dakiditzaiola. Ax 362 (V 239).
    azpiadiera-1.2
    2. Ahorrar, evitar.
    Asegura bedi, Jauna, eginalik <-allic> estalzen <ez-> eztuela karta bidaldu duenak. CartEsp 455.
    azpiadiera-1.3
    3. (G-goi ap. JMB At ; Aq, Lecl, VocBN , Dv, H, A), estaldu (Dv, H, A).
    "Vaquear, zezenak beia estaltzea" Lar. "Cubrir el macho a la hembra, ernaldu, (AN) estali, igo" Aq 277. "Saillir, en parlant des bêtes" Dv.
    Ardiak estaltzen ziren lehenbiziko aroan. Dv Gen 30, 41 (Ol estaliak ziran; Urt berotzera etortzen, Ur arremetzen, Ker berotzen). Aginduta dagon baño geiagotan eztau beirik estaldu biar zekorrak. ForuAB 101. Andik egun gutxira [beia] susaraldu bada, ezeren ajolik gabe estaltzera daramate. ZArg 1957, 335. Arrak [...] estaldu egiezan. Ker Gen 30, 38 (Dv ernaldu, Ur umetu).
    azpiadiera-1.4
    4. "Cumplir (V-ger), larogei urte estaldu barik daukaz" A Apend.
    azpiadiera-1.5
    5. Sustituir.
    Kotxeak estali du / lengo bizikleta. Insausti 303.
    sense-2
    II. (Adj.).
    azpiadiera-2.1
    1. (Lar, Añ), estaldu (Lar, Añ), estari (Vc ap. A ).
    Oculto, escondido, secreto; misterioso; encubierto, disimulado. "Bide estaritik daki orrek ibilten eta atze txarra atarako dauela asmetan deutsat" A.
    Eta nehork kandela iraxekia eztu lekhu estalian ezarten. Lç Lc 11, 33 (He lekhu estali; TB lekhu gorde, Dv zokho). Ezta deus estalirik agerturen eztenik. Lç Mt 10, 26 (He, Ol estalirik; TB, Echn, SalabBN gorderik, Ur ezkutaturik; v. tbn. en contexto similar AA III 472 e Ir YKBiz 277 estalirik). Zenbait sekeretuz eta ordenamendu estaliz. Ax 215 (V 144). Falta estalirik baldin badu. Ib. 182 (V 123). Daukala demonioagaz konziertu agiririk edo estaririk. Cap 91. Arrazoin estali batez. SP Imit III 46, 3 (Mst estali; Ch gorde). Egiazki zu zare Jainko estalia. Ib. IV 13, 2 (Mst estalia; Ch gordea; v. tbn. en contexto similar Gç 125, UskLiB 47). Etsaiaren sare estaliren batean ez sarzeko. Mb IArg I 312. Jauna, librau nagi pekatu estaldu edo ezkutukuetati. Mg CO 148 (v. tbn. AA III 613 bekatu [...] estaliak, Añ EL2 51 b. estariak). Zertako dira jirabira ta gezur estaldu oriek? Mg CC 160. Sakramentuan [dago] egote-módu sobrenaturál estáli milagrosos ta amorosos. LE Doc 38. Ate estali edo sekreto batetik sartzen ziran. Gco I 146. Etsai agiria / ez dala ain gaiztoa / non dan estalia. It Fab 78. Asmo estali galgarriak. Izt C 403. Era estaliago batez. Ip BulaS 1. Lurreko gei guztiak alde bi daukez: [...] agiria ta estaria. A BeinB 67. Han meza entzuteko erregek bazuten bide estali bat beren yauregitik egina. Zub 82. Politeia ez denetz "mytho" estali bat? Lf ( in Zait Plat XVIII). Gogo gorde eta estaliak. Vill Jaink 140. Ixilpeko naspil-aldiak [...] gudu estaliak. Ibiñ Virgil 79. Gogoa nabari da norberarentzat; estari beste nornahirentzat. MEIG VI 118. Itxuren ostean [...] agerpen estalia. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx).
    azpiadiera-2.1.1
    Bide estali-gordeak dira Jangoikoaren bideak. Mb IArg I 51. Deitzen dira profetak [...] gauza gorde estaliak eta etorkizunak ekusten dituen gizon guziak. Ub 46.
    azpiadiera-2.1.2
    Recogido, discreto.
    Jesüs-Kristen bizitze estaliaz bere Ama Birjina eta Josef saintieki. Bp II 31. Bizitze nekezü, estali eta behera bati jarraikitia. Ib. 35.
    azpiadiera-2.1.3
    "Estari (V-ger), vergonzante" A. "Pobre estariak, pobres vergonzantes" A Apend.
    Pobre estarixa, ixilik pasatzen dabelako bere nezesidadia. (V-m, comunicación personal)
    azpiadiera-2.1.4
    (Uso pred., contyrapuesto a nabari). v. ESTALIAN.
    Borroka izan da estari nahiz nabari Espainian 1936z gerozko jarduna. MEIG VIII 84. Gogoa nabari da norberarentzat; estari, beste nornahirentzat. MEIG VI 118.
    azpiadiera-2.2
    2. Cubierto, tapado. "Goi estalia (G), cielo cubierto" A. "Goi estari (V-m), cielo nublado" Ib. (s.v. goi estari). "Frontoi estalixa dago Uberan" Elexp Berg.
    Kausituko duzu baxa estali bat zeina baita hagitz perillosa. INav 113. Begi estaldubakaz. Mg CO 41. Len ere egona da / leku estalian. FrantzesB II 64. Etxeandre bat arpegi estaliaz. Arr May 78. Jauregi aintzineko erreka-estalia. "L'égout". Barb Leg 135. Zurezko zubi estali bat. JE Ber 44. Pelota-toki estalia. Ldi IL 45. Merkatu estalia. Anab Poli 76. Ai, guk pilotako leku estali bat baginu! Euri egunetako bederen aterbetzat! Larre ArtzainE 277.
    v. tbn. Etchebarne 101. Insausti 205.
    azpiadiera-2.3
    3. (Como segundo miembro de compuestos adjetivos). "Soineko ori zikin-estalia da, ese vestido es disimula-manchas (G-to). [...] Loi-estali (tela) que disimula las manchas (V-ger)" A EY III 279. "Kolore zikin-estalia" (G-azp, comunicación personal)
    Gaitz-estali edo hipokritak. Lard 383. Berebiziko ameztiak [...] amaika onttu, gibelurdin ta ziz ori emanak [...]. Gizen, pottottak, lur-estale zenbait garaitan. Ataño TxanKan 92.
    sense-3
    III. (Sust.).
    azpiadiera-3.1
    1. (AN-larr, BN-arb; Añ), estari, estai (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (estai); Asp Leiz; Asp ANaf; Gte Erd 219.
     (Lo) que sirve para cubrir, tapar, abrigar o envolver algo: cubierta, cobertor, techo, tapa, vestido... (sentidos prop. y fig.). "Veli, cubierta" Añ. "Estalia eman, poner el tejado, cubierto a un edificio" Asp ANaf. "Estái, estaíxa, (la) cubierta de hojarasca y tierra que se pone a la carbonera" Iz ArOñ. "Mozorro jantzita ibiltzen dira (AN-gip) [...], estalien barnean ontsa kukuturik egoki niz (BN-arb)" Gte Erd 219. Cf. Lar: "Tapadillo, en las que se cubren con el manto, estalitxoa". v. estalki.
    Ederrak estaria iguĩ. "La cobertura". RG B, 24. Aurpegia estalduteko [...] eun-estali ta sorkia. Añ EL1 88s (EL2 98 zapia). Kalizak adierazoten dau sepulturea eta pateneak sepultura-arri estalia. Ib. 89 (EL2 99 ganeko arria). Asko nai balio bezela, edo adiskidearen estaliz diotsa [leoiak zaldiari] . VMg 43. Estalirik ez duan edozeñ tokitan [...] bizitzea. AA II 93. Soñeko, bizi leku, etxe edo estalija. Astar II 81. Firmamentu edo gañean daukagun estali urdin ori. Lard 1. Estali edo tellatu-gañera irten ziran. Ib. 133. Benturatu ziran [kutxa santaren] estalia kentzera. Ib. 153. Bakoitzaren izena estaliko kapiriuan izkiribitu zien Santuak. Bv AsL 77. Torreko [...] burni estalia (txapitela). Ayerb EEs 1912, 37. Nork eman dio lurrari orren estali politta? Inza Azalp 33. Isuribiko estalia. JMB ELG 69. Oialezko estali bat. JAIraz Bizia 86. [Ohetan] estalipetan begiak hetsirik. JEtchep 103. Euria zuten [...] eta estalirik gabe ziren. Ardoy SFran 232. Estali ederra du bañan ezerrez azpian. Mattin 146. Lau paretak han zauden. Aski izan zuen estali bat emaitea eta horra arditegia. Larre ArtzainE 39.
    azpiadiera-3.2
    2. Secreto.
    Ezta sekreturik agerturen eztenik ez estalirik ezaguturen eta argira ethorriren eztenik. "Chose cachée". Lç Lc 8, 17 (He, Dv gauza gorderik, TB g. estalirik, Ol ostenik ezer ere, Or ixilgorderik; v. infra GAUZA ESTALI).
    azpiadiera-3.3
    3. "Estali, ayuda. Banabarrak eta patatak etxen badire, estali haundie da" Asp ANaf.
    azpisarrera-1
    ESTALIAN (Añ, A), ESTALDUAN.
    "Ocultamente" Añ. "A escondidas (He)" A.
    Berba bat egidazu, traidorea, / plazaz edo bestela estalduan. Lazarraga 1186r. Gure etsaiak gorputzik ez duten aingeru gaistatu deabru galgarriak dira, etsai bortitzak, estalian dabiltzan etsaiak. Mb IArg II 220. A dá agérian itendéna, baña estálian edozéin kristio agradezituak paratu beardú bere petxoain bárnean tenplu edo sagrariobát. LE (in BOEanm 144). Nai estarian [...] nai agirian bestek zakusala. Añ EL2 68. Ezta ezen gorderik deus, agertu behar eztenik; eta deus ere ezta egin denik estalian, begietartuko eztenik. HeH Mc 4, 22 (He gerizean). Lagun urkoari fama larriki kentzen donak, egin ez duen gaistakerien bat artaz erranez edo egin badu ere, estalian dagona argertuz. Legaz 30.
    azpisarrera-2
    ESTALITXO, ESTALDUTXO. (Forma con suf. -txo, de valor aproximativo). v. ESTALIXE.
    Erri-aldetik entzuten genduzan enparantzako ientearen zurrumurru estaldutxua. Ag Ezale 1897, 75b.
    azpisarrera-3
    ESTALIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aproximativo). v. ESTALITXO.
    Estalixe du gaur belarrak lurgaña. TAg Uzt 37.
    azpisarrera-4
    EZIN ESTALIZKO.
    "Qu'on ne peut cacher, dissimuler" Dv.

    estali

    estali
    << esperientzia 0 / 0 1 ezi >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper