euskaltzaindiaren mendeurrena logoa

Orotariko Euskal Hiztegia

  2. Hizkuntza-baliabideak
  3. Online hiztegiak
  4. Orotariko Euskal Hiztegia

OEH - Bilaketa

346 emaitza fama bilaketarentzat

Sarrera buruan (2)


Sarrera osoan (344)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
1 dena.
Tr. Las documentaciones más antiguas, pocas y dispersas, dan testimonio de dena todavía muy ligado a su condición verbal, de la que muchas veces es difícil separarlo. A partir de la 2.a mitad del s. XVIII al Sur y principios del s. XIX al Norte se puede decir que ya ha adquirido cierta independencia de su origen en algunos pocos autores. No se generaliza hasta la 2.a mitad del s. XIX.
Azkue daría, quizá, para el Sur la temprana fecha de 1596, basándose como se basa (s.v. dan) en RS 97 (Danean dana); hay que contrastar, con todo, su interpretación ("parece que quiere decir 'cuando hay (se da) todo'") con la trad. del original ("cuando hay, lo que hay"), a la que se ciñó tbn. Urquijo; cf. además la variante que recoge el mismo Azkue en EY III 187: danean dantxoa "cuando hay (úsese de) lo poquito que haya" (v. s.v. dentxo). Sea como sea, no parece haber nada similar en textos meridionales antiguos hasta EgiaK (c. 1638); aquí la cercanía al verbo viene reflejada no sólo por la concordancia de tiempo y persona, sino incluso mejor aún por la cualidad todavía claramente oracional (kristau zireanak) de la construcción, con atributo indet. correspondiente al uso antiguo de la lengua. Volvemos a carecer de toda referencia hasta la 2.a mitad del s. XVIII (Ochoa de Arin, Arzadun, y parece que tbn. Urquizu, usan sólo guz(t)i u oso según los casos); en dicha época se documenta en varios autores guipuzcoanos, si bien Larramendi aún no recoge en su dicc. sino "existente, dana, dena" y "existentes, diranak, direnak". En la primera mitad del s. XIX aparece en los escritores vizcaínos, faltando en cambio en la mayor parte de los guipuzcoanos. En todo este período se aprecian diferencias importantes entre la historia del singular y la del plural.
De la misma manera, Lafon propondría tal vez a Oihenart como primer autor septentrional, basándose en su interpretación de O Po 34 (Zeren dena guzia / baita ber-zuhurtzia / eta iakintarzunez / orozaz gainti utzia): 'Parce qu'elle est tout entière la sagesse même'; cf. Lfn NotesO 18: "Il semble qu'Oihenart, pour exprimer avec plus de force l'idée de 'tout', ait employé ici les deux façons de la rendre, dena et gusia"; esta construcción no es desconocida, si bien sólo se vuelve a documentar al Sur y bastante más tarde (cf. infra DENA GUZTIA). Puede citarse tbn. la entrada dena del dicc. de Pouvreau que, similar en principio a otras sólo verbales (cf. dagidanz, daidit, danzut, etc.), recoge entre otras cosas un denarekin (v. infra DENAREKIN) muy próximo, al parecer, al guz(t)iarekin ere 'con todo' que autores como Axular y el mismo Pouvreau emplean con frecuencia; tal vez podría añadirse a esto un ej. de Argaignarats: Munduak berzela dio / irakasten eskola [gizonari], / denetik, erraten dio, / goragokoa dela (DevB 50). El resto de los testimonios septentrionales hasta la 2.a mitad del s. XIX son, enlazando con Oihenart, más orientales: Harriet recoge ya dena "tout" en su vocabulario (1741), certificando así la existencia de algo que, sin embargo, apenas se ve reflejado en los textos: por una parte, encontramos la construcción dena oro (pl. direnak oro) en Maister (v. infra DENA ORO), equivalente a dena guzia; por otra, se halla en Eguiateguy el rastro de un dena que aparece, como el zireanak de EgiaK, acompañado por un atributo indet., con la salvedad de que en éste falta la concordancia de número o, dicho de otra manera, bien podría ser la primera documentación del plural no concordante (denak y no direnak; v. infra (2)): Auherkeriaren obra denetarik bata, lagünkeria gaistoak dü jende gaztia galtzen (199). En principio este uso se podría relacionar con otras apariciones de den por diren en expresiones cuasi-lexicalizadas (cf. p.ej.: Zerutik ethorriko da / zuen konsolatzera, / eta behar den guztiak / zuei irakastera. EZ Noel 115; v. más ejs. s.v. behar izan); cf. tbn. el ej., casi idéntico por la forma, de Xarlem 61: Sira, Errege alabarik / eztüzü Europan / khiristi denetarik / ihun ere haietan.
La falta de otros testimonios anteriores al s. XIX sólo nos da opción a conjeturar que en la mayor parte del territorio, y quizá en épocas distintas según las zonas, la especialización de las formas conjugadas de izan se limitó a la de la 3.a persona sing.; los ejs. de naizena y zarena con valor similar son escasos y gralmte. modernos (cf., citando los más claros, Naizena, debru lohiaren mienbro egiten banintz! Dh 85. Ez nintzan gai Zuk neri naizana emateko. Or Aitork 377; cf. tbn. el más antiguo Orai, bai orai, naizena agertu naiz: ezen zer igurikaiteken ni bezalako kreatura herbal eta istu batganik, errebelatzea eta erortzea baizen? He Gudu 157). No hay constancia de que dena se emplee para la primera y segunda personas, salvo con marca expresa de persona (denau, denori, etc., v. infra (3)) en Moguel y algún otro vizcaíno, hasta el s. XX; se diría que en este caso lo usual en los textos, desde antiguo, es la construcción análoga naizen guz(t)i "todo cuanto soy, todo yo", zaren guz(t)i "todo cuanto eres, todo tú" (cf. p.ej. Ene bekhatuek iragan eta erdiratu dute ene burua, eta karga sortha pisu batek bezala, aurizki eta zapatu naute naizen guztia. Ax 499 (V 322, que traduce "por completo"); Eskiñi Jangoikoari zarean guztiori. Añ EL1 69), que por cierto puede emplearse tbn. con la 3.a persona (Ekusi nai ezpadezu gain-barren errea ta den guzia auts egiña zere erri hau. Mb IArg I 117; cf. Añ: "(Todo lo que) existe, (c.) dan guztia, dana" y compárese con Lar "(todo lo que) existe, dan guzia, den guztia") y, con mayor o menor frec. según los casos, en plural y pasado (cf. p.ej. Galdegin zizun gero egin nai zenituen ziran guziak. Mb IArg I 70. Eta xehakatu izan zituzten ziren guziak, guphidetsi gabe bakhar bat. Lg I 194). No deja de ser cuando menos curioso que esta construcción se documente escasamente o sólo modernamente, que sepamos, en suletino y vizcaíno (en concreto, sólo en Añibarro, citado supra, e Inchauspe (cf. p.ej. Zure antziaren pian ezarten dizügü giren güzia. Ip Hil 221)), precisamente los dos dialectos en los que quizá tenemos las primeras apariciones de dena.
Como quiera que sea, hay que suponer que en cierto momento dena se extiende tbn. al plural, antes en unas zonas que en otras, mediante la simple adición del det. plural (denak), sin que, en principio, haya ninguna base para afirmar que en un tiempo se hayan empleado todas las personas, como han querido sugerir varios gramáticos y tratadistas; no hay que olvidar que al Norte, si bien las primeras huellas (Oihenart, Pouvreau, Argaignarats, Harriet) son del sing., los siguientes testimonios dan cuenta de un plural ya muy rico en empleos (denetarik en Eguiateguy, denen en Monho y AstLas), frente al sing. que, a diferencia de lo que ocurre en el Sur, es prácticamente indeclinable.
Sólo en ciertas zonas y ciertos casos se atestigua con seguridad la especialización de personas del relativo distintas de la 3.a del sing.; en concreto, salvo el caso aislado de Añibarro, de la 3.a del plural y gralmte. sólo en presente (cf. para más precisiones sobre la historia del plural infra (2)). En definitiva, parece que puede afirmarse que la especialización de dena y su posterior fosilización no fue sino virtualmente (es decir, en cuanto que eran posibilidades de la lengua) una pérdida gradual de oposiciones, salvo tal vez en alguna zona vizcaína. Cf. DENA DEN BEZALA (s.v. dena den) y dena ere, cuyo primer elemento ha sido cada vez más claramente relacionado con dena.
En cuanto a la forma, coincide en principio con la distribución habitual del relativo de izan: den- aparece en escritores septentrionales y alto-navarros (Mendiburu, Lizarraga de Elcano); dan- en los vizcaínos. En los autores de dialecto guipuzcoano se encuentran ambas, con predominio de dan-; den- se documenta en autores del Beterri, en Beovide (sólo hemos encontrado un ej. de dan-: AsL 125) y el D. Aguirre de Garoa (que usa siempre dan- en sus obras anteriores), casi siempre junto a dan- en distintas proporciones (salvo en Zabala y Goñi; hay ambas formas tbn. en Lizardi y Orixe), o bien en escritores modernos (Txillardegi, Aresti o Ibiñagabeitia, p.ej.), tbn. a veces junto a dan- (Villasante, N. Etxaniz); se pueden encontrar incluso en una misma oración (cf. p.ej. Denak bultzatuaz eta danen erditik. Alz STFer 131); hay tbn. algún den en el guipuzcoano de autores vizcaínos como Arrese Beitia (AmaE 101) y Kepa Enbeita (197). Dena es distinto de dana (relativo del verbo) al menos en Beovide.
El dat. plural, gralmte. denei, danai, es danei en D. Aguirre (AL 53), Ugalde (Iltz 32) y Oskillaso (Kurl 190), denai en Beovide (AsL 111), Mocoroa (Damu 3), Goñi (73) y D. Aguirre (G 231), denari en Illarramendi (Pill 7, Testim 30) y una canc. pop. in Or Eus 371, danari en Echeita (Jos 24), Txirrita (B 220), los Enbeita (Enb 107, BEnb NereA 206) y Uztapide (Sas 321), danairi en Anduaga (AUzta 132, etc.); el genit., gralmte. denen o danen, es denan en Illarramendi (Pill 31) y Txirrita (B III 58), danan en unos "bertso berriak" de 1925 (EusJok II 138) y en Etxaide (JJ 256), danantzat en Txirrita (B I 175); en cuanto al inesivo, gralmte. denetan, danetan, hay danatan in MAtx Gazt 6.
En casos locales, los autores septentrionales no usan nunca el sing. (que no se declina, como hemos dicho); al Sur, en cambio, no es infrecuente (v. infra DENEAN, DENERA, DENETIK), sobre todo en autores populares, aunque el plural sea más usual tal vez. El instrumental es denez al Norte (Goyhetche (201), Bordel (105), Zalduby (RIEV 1908, 757), Zubiri (26), Iratzeder (181), Arradoy (SFran 19)), denetaz sólo en Larzabal (Senper 52); no encontramos al Sur sino denetaz en Orixe (QA 54) y danaz en Berrondo (Kijote 138).
Pese a la prevención de los tratadistas, sobre todo del s. XX, acerca de la extensión y el papel de dena, no parece faltar en ningún autor relevante, salvo tal vez Inza. En DFrec hay 1001 ejs. de dena, 151 septentrionales, y 218 de dana. En cada apartado se ha procurado citar cuando menos la referencia de los autores más antiguos (hasta la 2.a mitad del s. XIX, según los casos), salvo en aquéllos en los que se abordan construcciones conflictivas o no suficientemente descritas, caso en el que se dan todas las referencias.
sense-2
I. (Pronombre).
azpiadiera-1.1
1. (det.; G, AN, B, L, BN, S, R; Ht VocGr 432 ( Lecl), Dv, H (L, BN, S)), dana (V, G; Añ, H (V, G)) , zena Ref.: A (dan, dena); Lrq e Izeta BHizt (dena); Iz ArOñ (daána); Etxba Eib y Elexp Berg (dana). EAEL 154 recoge dena (occ. dana) en todos los lugares encuestados, salvo los suletinos (que sólo responden con oro) y el único punto roncalés (R-uzt, que da gúzia), además de algún punto aislado en el que sólo recoge guz(t)i (Aramaio (V-gip) y Amenduze (BN-mix)); dan guz(t)i además de dena en Otxandio (V-och), Mungia (V-ger), Zegama (G-goi), Auritz (AN-erro) y Abaurregaina (Ae). v. guzti , oro; oso . (Con art. det. sing.). Todo, todas las cosas; completo, entero; enteramente, por completo. "Tout, guzia, oro, dena " Ht VocGr 432. "Todo, (c.) guztia; (G, AN) guzia; dana, si se habla de lo presente; zana, pretérito" Añ. "(Todo lo que) existe, (c.) dan guztia, dana " Ib. "Ce qui est; tout. Participe tiré de da, il est, souvent employé dans le sens de tout" Dv. "Litm. ce qui est: tout, tout entier" H. "Indudablemente es voz más correcta su sinónima guzti, pero se emplea casi tanto como ésta" Zam Voc. "Ce qui est, tout ce qui est" Lrq. "Les labourdins préfèrent guzi et dena à oro " Lf Gram 252. "1. Egungo egunean guztia eta dena (dana) deklinabidearen kasurik gehienetan sinonimotzat jo daitezke. [...] Dena eta osoa bakanago erabiltzen dute mugaz bestaldean. 2. dena eta denak (nominatiboa), guzia eta guztiak baino sarriago erabiltzen dira" Gte Erd 75. Tr. Se documenta en textos meridionales al menos desde mediados del s. XVIII (Mendiburu y Cardaberaz, en este último sólo en el ej. citado); falta en los autores guip. de la primera mitad del s. XIX, pero aparece ya con cierta frecuencia en Lardizabal (aunque sólo en el Nuevo Testamento), y se hace muy común después, sobre todo en autores populares y bersolaris. En vizcaíno lo emplean Moguel (sobre todo en PAb, sólo una vez en CO (204), nunca en CC ), el Añibarro de EL 2 y Zavala; el resto de los autores de la 1.a mitad del s. XIX sólo usan el plural (v. infra (2) ); hay un ej. en Uriarte (MarIl 46) y es muy frecuente en Arrese Beitia y D. Aguirre, pero falta en Iturzaeta. En textos septentrionales no lo encontramos hasta Etchahun (pero cf. los ejs. de Oihenart, Pouvreau y Argaignarats y el testimonio del dicc. de Martin Harriet citados supra ), siendo frecuente ya en los autores de la 2.a mitad del s. XIX (falta en Laphitz, J.B. Elissamburu, Arbelbide y los suletinos (salvo un ej. en Ip Dial 21), entre los que no vuelve a documentarse hasta Casenave). Se generaliza ya desde comienzos del s. XX. Al Norte sólo se emplea en caso absoluto (cf. Lf Gram 252: "Au singulier, il n'a que le nominatif"); sólo hemos encontrado objeto en genit. en Hiribarren (Badaki Laphurtarrak denaren prezatzen . Hb Esk 128. Bethi barnea ungi, denaren yateko . Ib. 233), pero cf. denetik en Argaignarats. Parece que sucede lo mismo en los primeros testimonios meridionales, pero hay ya ergativo en Moguel (PAb 152) y danetik (v. infra DENETIK) en Zavala; en la 2.a mitad del s. XIX comienzan a documentarse otros casos que al Sur no son nada inusuales (cf. infra DENEAN, DENERA, etc.). Hallamos la forma de pasado zena en Mendiburu y (en aposición) en Goyhetche.
Agerzen dio bere gaizki guzia ta Jangoikoaren aserza, ta hau ark ekuste berean arritzen da dena. Mb IArg I 173. Joan zen ara, zena bere begiz ekustera. Ib. 174. Eun milloi urtetik urtera itxasotik ur tanta bat aterako baliz, ta dana, itxaso guzia orrela agortu bear baliz. Cb Eg II 126. Guztia litzate alperrik, dana panparrerija aisiak daruana. Mg PAb 203. Dena emán. Itendiót, Jauna, ene buruarén ta gauza guzién errestitúzio ta entréga. LE Ong 31v. Onen bat egin badozu, dana zor deutsazu Yaungoikoari. Añ EL2 91. Dena gaxki egin eta zurak dü estaküria! Etch 304. Yaunak, oxala, diotza, / dena [etxea] bethe ahal baneza / adiskide egiazkoez. Gy 105. Dana utzi eta Jesusgana jartzeko gogoa. Lard 485. Berezi ditezela beste milla arki litezken politenak, jarri zaitzatela danaren erdi erdiyan. Bil 161. Zerren dana batean artu nai dutenak esku-utsean gelditu oi diran. Aran SIgn 64. Dana dago emen zarra, etxea ta etxekoak. Ag AL 12. Masabiellen bideak, soroak, zelaiak, mendiak, dena bete zuten. Goñi 113. Zauri bat bakarrik [...], bañan bat orrek goitik bera dana artzen ziona. Ib. 15. Danari irizten dautsie ondo. Ag Kr 48. Alagala ebillen Josetxo; dana parkatuten jakan. Echta Jos 28. Nola ditake, buru puska duelarik, gizon batek hutsa baitu dena? JE Bur 148. Jaungoikoa danaren jabea al da? KIkG 14. (KIkV 21 gauza guztien) Begiak garrondoraño sartu zaizkik... bekokia zimurtu... zar itxura artu... ta dana zergaitik?... utsagaitik... neska batengaitik. ABar Goi 45. Erioa, danaren amaia. Zait Sof 141. Orrekin dana esana dago. JAIraz Bizia 24. Ez omen du oraindik dena irakurri. Mde Pr 194. Denak iragartzen dit etorrera pozgarri au. Txill Let 60. Ez dago dena galdua. NEtx Antz 125. Baña, ez gaizki pentsau irakurle. Dana be izan zan Joxe Moko okerreko etxian sartu zala. SM Zirik 68. Gaztelua danaren gañean ikusten zala. Anab Aprika 89. Dena ez bada, parte on bat bederen emanen deat. Larz Iru 100. Lotan dago dana, / bai mendi, bai zelai. NEtx LBB 343. Au zalako modurik onena aren dana nola guzurra zan ikusteko. Etxba Ibilt 482. Egin du egiteko erran ziotena, ez dena, bainan ahal zuena. Ardoy SFran 266. Erdia esan dezu ta / esango det dana. Uzt LEG II 127. Dana ezpada geientsuena / daukat goguan jasua. Uzt Noiz 18. Beretzat, euskaldun esan ala buru-gutxiko esan, dena berdin. MIH 270. Oso zait atsegin hango giroa, hango... dena. MEIG I 65. Ze berri, gazte? Dena ongi? MEIG IX 111.
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intensiva). " Dan dana (V-ger-m), absolutamente todo" A s.v. -dan- (da tbn. den-dena, sin ref. dialectales). Tr. Sólo meridional; es bastante frecuente en el s. XX.
Artu eikezu egun oso bat eta dan dana emon arimako lan ardurazkoetan. Añ EL2 85 ( EL1 76 guztiau ).
v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 34. Dendena zekian Jesusek. Ag Serm 348. Zagoz pixka baten, gixona, dan-dana esango dautsut eta. Otx 75. Domixtikun bategaitik izan zoan dan-dana. Bilbao IpuiB 251.
azpiadiera-1.1.1.1
Den-den-dena izango da Leonentzako gutun ta ikaspideetarako.A Ardi 10.
azpiadiera-1.1.2
(En aposición respecto a un sintagma nominal; toma el mismo sufijo de declinación que éste; gralmte. dena va inmediatamente detrás). " Bidea dena artu du (V-gip, AN-5vill)" Gte Erd 247 (junto a bide guzia de otras zonas). Tr. Muy común desde fines del s. XIX, sobre todo en textos meridionales.
Baratzen ez zen iduri arima herratua: / Gau guzia etxea zena zeukala asaldatua. Gy 78. Uri hura dana ibilli ta inguratu ondorean. 'La ciudad entera' . Aran SIgn 88. Aditu zutenian bulla ori dana, / larri asko etorri / ziraden gugana. PE 75. Dena zen heiena [Adam eta Ebarena] hango gozamena, / salbu fruitu batena. Zby RIEV 1908, 206. Burutik oñetaraño gorputzaren alderdi bat dena gogortu zitzaion. Goñi 71. Eta lohizko ondarra dena beharko duela edan. Ox 78. Bidasoz bertze aldeko eskualde guzietako eskuara dena bat, Xuberotarreen hitz zonbait alde bat utzirik. Zub 104. Hainitzek dute beren gorputza / zauri odolez dena estali. Etcham 119. Oindio be olan erabilten da euskal-erri batzuetan; baie Bizkaien danean erabilten zan lenago. Akes Ipiñ 12. Ganera, etxe a dana zan jan litekeana: tellatua opil bigun bigun gozoz egiñikoa zan; ormak ogizkoak zirean. Bilbao IpuiB 213. Jakiña! sagardoa dana atera zan sukaldera, igari jarri zan. And AUzta 105. Gure agintariak agindu ziguten begiratzeko ondo inguru artan danean. Salav 98. Sail honi denari azken hitz bat eman behar. Xa Odol 17.
azpiadiera-1.1.2.1
Beretu zuen kasik dena Espaiñia.Hb Esk 65. Onera artekoa, ia dana, erri-kanta dezu. SMitx Aranz 40.
azpiadiera-1.1.3
(En aposición respecto de un pronombre demostrativo). Todo (esto, eso, aquello).
Ori dana dakitzu buruz ta zietz. Kk Ab II 154s. Beraz, Libe, orrek danak esan nai luke Jaungoikoak emaztetzara deitzen zaitula. TAg Uzt 299. Ura dena ondo ezaguna zuan. JAIraz Bizia 74. Au dana apaizak asmatutakoa dala esango dizu lotsa-galduren batek. MAtx Gazt 40. Eta onek danak berorren biotz gogor ori mugitu ta biguinduko ez balu. Berron Kijote 217. Egia da, noski, hori dena. MEIG VI 102.
v. tbn. JMB ELG 88. Osk Kurl 25.
azpiadiera-1.1.3.1
Hori buhamen lana da dena.Larz Senper 26.
azpiadiera-1.1.4
(Tras beste ).
Ortik kanpora guretzat beti / beste dana zan dongea. AB AmaE 83.
v. tbn. Zait Sof 123. Emaztia izan ezik, beste dana alkarrentzat ebela. Etxba Ibilt 456. Bere euskalkiaz beste denak izutu egiten du beharbada euskal irakurlea. MEIG III 94.
azpiadiera-1.1.5
(Tras relativo). Cf. Gte Erd 76: "Ez da erabiltzen erlatibozko perpausetan".
Nik beintzat poz pozik egingo / neuke bai, al dodan dana. AB AmaE 153. Detan dena arena da. Alz Txib 102. Bildu ezak sendi orretzaz jakin ezakekan dana. TAg Uzt 105. Gizonek egiten duten dena jolasa besterik ez da. JAIraz Bizia 23. Eta jarri eban intxaur-arbola baten ostian, nundik ikusiko eban aiskide bixen artian izango zan dana. Etxba Ibilt 484. Etzazutela sinistu / esan degun dena. Uzt Noiz 47.
v. tbn. Bv AsL 51. Goñi 37. Basarri 140. SM Zirik 109.
azpiadiera-1.1.5.1
Orain arte irakurritako dana betetzen saiatu zaite.MAtx Gazt 104. Baten batzutan igual / jarritako dana / gertatuko zitzaion [astoari] / ezin eramana. Uzt Sas 101.
azpiadiera-1.1.6
(Referido a 1.a o 2.a pers.).
Bijotz, gogo ta neu nazan dana / Jaunantzako ta zeuretzat, Ama. Enb 38. Begi-belarri nintzan dana. Alzola Atalak 47. Negarrez urtu naiz dana. NEtx LBB 376. Dana busti zera intzez. Uzt Sas 321.
azpiadiera-1.1.7
(Como primer miembro de compuesto).
Ots! Yainko guztien Yainko ori! Dana-ikusle! Zait Sof 137.
2. denak (AN-ulz, BN-lab; Dv, H, Lf Gram 252), danak (V, G), direnak (Dv, H), diranak (A), direanak (A), zireanak, gareanok. Ref.: A (dan); Iz Ulz (denak); AtSac 45 recoge denak sólo en Larresoro (BN-lab); Gte Erd 75 recoge denak (danak) en V-arr, G-azp-nav, AN-gip-5vill, B y BN-arb. (Con art. det. plural). "Le pluriel de dena est direnak. On dit: Direnak diren bezala erran behar dire, il faut dire les choses telles qu'elles sont. Néanmoins on emploie abusivement dans qq. endroits denak dans le sens de tous. Hori denek erranen dute, tous diront cela" Dv. "Au pluriel, la régle veut qu'on emploie direnak, direnek etc. [...] mais, dans l'acception de tous, toutes, l'usage dit denak, denek, de preference: Denak eman diotzat [...] Denek berdin diote [...] Denei eman zaien" H. "Danak, todos. Debiera decirse, y algunos dicen, diranak, direanak, todos, litm. los que son" A s.v. dan. "Es sumamente incorrecto el uso de danak en significación de 'todos'. Dana es 'lo que es', danak significa 'los que es'. El verdadero plural de dana es diranak (direanak)" A DBols (v. tbn. A Ardi 108 y la nota correspondiente de la pág. 149). "Quelques logiciens ayant remarqué que dena n'est en somme que le conjonctif de da, il est, et qu'il signifie 'ce qui est', pour remplacer denak dont la construction leur paraît monstrueuse. Inutile de les suivre; c'est trop tard; denak est entré dans la langue. Tout le monde comprend denak hor ziren; personne ne comprendrait direnak hor ziren" Lf Gram 252.
a) (Plural concordante).
Tr. En textos vizcaínos, hasta el s. XIX lo encontramos sólo en Egiaren Kanta, en un ej. en el que además se aprecia tbn. concordancia en pasado del verbo. Vuelve a documentarse en los escritores vizcaínos de la 1.a mitad del s. XIX, si bien la mayor parte de ellos emplean un dirian- fosilizado sin concordancia de persona ni tiempo, sino sólo de número, teniendo en cuenta que además no usan nunca el sing. dana. Las excepciones son: Moguel, que, aparte de emplear tbn. dana, distingue entre dirianok (1.a pers.) y dirianak (3.a pers.), mientras que para Añibarro y Astarloa dirianok es 'todos estos' o 'todos esos' (cf. infra denok/denak); y Añibarro, que respeta con vacilaciones la concordancia de persona y tiempo (gareanok, zireanak...) y emplea el sing., si bien sólo a partir de EL2; falta en Zavala (que usa dana y danak, danok) y desde Uriarte no vuelve a encontrarse en este dialecto sino en Arrese Beitia, que emplea tbn. alguna vez zireanak. En guipuzcoano diranak se documenta ya en Cardaberaz y GavS (que emplea tbn. zeranak concordando con la 2.ª pers. pl.), pero no vuelve a aparecer hasta Echagaray, que emplea dianak; en esta forma, independiente al parecer del relativo del verbo diranak, se sigue encontrando en bersolaris y escritores populares de fines del s. XIX (dienak en Iraola) y ya muy raramente en el s. XX; sólo en AzpPr hemos encontrado dianak referido a la 1.a pers. Dianak (con valor intens.), distinto del relativo del verbo, que es dienak, se emplea todavía ocasionalmente en puntos de G-azp al menos. En textos alto-navarros se encuentra al menos en Miquelestorena (4). Al Norte hay direnak en Goyhetche, Hiribarren y el Duvoisin de LEd (procediendo todos los ejs. de diran- en Cardaberaz) y J. Etchepare, y dienak en GH de 1932 (pero cf. infra DENA ORO). Se citan todos los autores en los que se ha encontrado; en algunos de ellos se encuentra tbn. el plural no concordante: Añibarro (sólo en EL2), Xenpelar, Pello Errota (v. infra ambos en un mismo ej.), Beovide, Arrese Beitia, Munita (60) y todos los septentrionales, a veces (como en Hiribarren, Beovide y Etchepare, p.ej.) mucho más frecuente. Cf. infra II para apariciones del concordante como adj.
Santu onen esanaz akordadurik, / kristau zireanak arnasa esturik, / belaunez lurrean Franzia guztia, / "Almirante jauna, miserikordia". EgiaK 87. Lurreko gloria ta ondasun guziak nere eskuan baneuzka ere, diranak oñ pera bota bear nituke. Cb Eg II 141. Aditu nai dituztenak / jar bite nere aldean, / esango ditut diranak / segidillatxo auetan. GavS 10. Zerua, lurra ta itxaso zabalak, / atozte atozte nigana zeranak. Ib. 18. Dirianok igaroko dogu gau ederra. Mg PAb 153. Indazu, Jauna, [...] damu oso bat negar egiteko neure erru guztiak; eta astia konfesetako direanok, batxo bere itxi baga. Añ EL1 148. Oraziñoagaz [...] edertu ta osatuko balira gure gorputzak, gareanok izango gintekez oraziñogillak. Añ LoraS 104. Pekatuben esamina kontuzko bat egin ta dirianak ezer itxi baga humiltasun andi bategaz konfesoriari agertutia. Mg CO 38 (CC 29 guziak). Kolera bizian sarturik, zirianai esan eutsen [...]. Añ MisE 368. Dirianeentzat da zabala Infernurako bidia. JJMg BasEsc 2. Oker pensau ebeen dirianak, Danielez bestiak. fB Ic II 231. Ezarri bediz oneen ganera [...] orain zeruban emoten deutsazanak [mesedeak]; bada dirianok eztira elduten, meza bategaz emoten jakezanera. Astar II 212.
v. tbn. CatLlo 96 y CatBus 57 (dirianak). Kristaurikan dan gaiztoenak, / biotzik dan gogorrenak, / zeruko bide berdiñ ederra / Lezon daukate dianak. Echag 218. Hauk eztire, derra, umeak / gure adiskidearenak: / detzagun klika direnak. / Galaiaren othuruntzak / eztire, ez, erdizkakoak. "Croquons-les". Gy 224. Uztaitzen merkatua galdetu izan zen, / ardietsi zutela nihor ez orroitzen. / Hain ungi egin dute zirenak egonik, / etzauzkan merkatuak direnak eginik. Hb Esk 110. Deusere utzi gabe, direnak erraiten ditu. Dv LEd 197 (Cb Eg II 109 diranak). Etzan eskusarikan, / konforme dianak, / siñalatu zituen / dotia eta danak. PE 65. Espiritu maligno / demoniño zarrak, / [...] luzatzen dituztela / beren atzaparrak, / diranak gorrituak / suak eta garrak. Ud 106. Aita Santu ta errege oiek, / obispo ta apaiz guziyak, / pobre aberats dianak berdiñ, / maisu orren justiziyak. Xe 385. Diru txarretan zeñbat emon eban barriz, / Jaungoikoak bakarrik zireanak dakiz. AB AmaE 236. Dianak arkitzen ziran pozik agindua egiteko. Bv AsL 165. Diferentiak gera / munduan dianak, / lenago ilak eta / bizi geranak. AzpPr 131. Etxe gehienak elgarren ondoan dituzte, direnak eliza ttipi baten inguruan kurubilkatuak. JE Ber 18. Elhe guti eta dienak hun. J. Ithurbide GH 1932, 386. Dianak balioko dizute. Munita 60.
(Con reduplicación intensiva).
Guzti guztijak, diran diranak batxu bere itxi baga agertuko dira. Ur MarIl 37.
b) (Sin concordancia).
Tr. Comienza a documentarse al Norte, en textos bajo-navarros y suletinos, desde comienzos del s. XIX (cf. tbn. el ej. de Eguiateguy citado supra). Al Sur, los primeros ejs. son de Añibarro (sólo en EL2) y Zavala en vizcaíno, de Lardizabal en guipuzcoano. En ambas zonas se generaliza a partir de la 2.a mitad del s. XIX (aparece al menos una vez en Arrue (May 15), p.ej., que no parece emplear el sing.). Sobre los casos locales (que no se documentan hasta el s. XX al Norte), v. infra DENETAN, DENETARIK, etc.
Emozu bizi luze eta dohatsua: Eta denen buruan zeruko gloria. Monho 162. O, nok leukezan bere eskuan beste guztien biotzak, danakaz meza santu au zeuri eskiniteko. Añ EL2 111s (EL1 103 guztiakaz). v. tbn. Zav Fab RIEV 190, 539s. Denen bixtan hartzeko bazuen kopeta (1824). AstLas 73. Baiña zuk eginen duzu denez hirri. Gy 202.
v. tbn. Lard 513. Danak, kristau ta abere, / guziyak txandaka / gizarajua dute / ibiltzen burlaka. Bil 132. Bat edo bi ziraden / ekustera juanak, / erriyan geldituak / gañerako danak. Xe 288. Txori orrek ondatzen ditu bazter guztiyak. Aza-landare, aza-lore, erresauak, denak. Sor Bar 29. Pattin ethorri zaiku / aberats jadanik, / agur eta ohore / nahiz denen ganik. Zby RIEV 1909, 226. Ezen, pagano eta giristino, denek maite zuten apezpiku saindua. Jnn SBi 144. Ioango naz adiskidien etxetara, ta ez ete al nabe danetatik kanpora aterako. Ag AL 134. --Arimabagako batzuk dituzu-ta. --Zeintzuk? --Prankotarrok. --Ez danak, ama. Ib. 73. Euskalerriko itz guztiak dakizan euskaldunik eztago, nire ustez, Gastelerriko danak dakizan gastelarrik eztagoan antzera. Ag Kr 6. Artu ebazan osagarri asko, baña danak alperrik. Echta Jos 113. Klase eta tamañu guziyetakuak eta denak diferentiak. Iraola 73. Denen artean. Mok 17. Etxekuak ezik, danak alde ein eben andik. Kk Ab II 88. Denetan oberena. Or QA 173. Adixkideen artean ez direia denenak denentzat denetan? SoEg Herr 6-7-1961 (ap. DRA). Denek ezagutzen dute ospitale ori! JEtchep 83. Iru edo lau aldiz aritu zen yokoan eta denetan irabazi. Izeta DirG 112. Nik izena, Nikanor... baiña Zorrizto esaten deuste danak. Erkiag BatB 14. Hotelero, wizky bat deneri! Larz Iru 52. Orduan denek, goikoek eta beekoek, zeuzkaten siñiskeria oiek. Vill Jaink 76. Solasean denekin. Ardoy SFran 161. Danakandik ikasten dogu zer edo zer, eta gizon jakintsuekandik asko. Alzola Atalak 113. Denan (denen) soruan, belar txarra (AN-5vill). "Denak ebakitzen, bañan ez ongarritzen". Inza NaEsZarr 1738. Berdin zuela denak erdaraz emanik. Larre ArtzainE 299.
(Con reduplicación intensiva).
Ur lizundurik ez dago iñon, / dan-danak edatekuak. AB Olerk 349. Eleis-etsai guzien aurrean jarri ta dendenak bentzutzea. Ag Serm 82. Ze pekatu dira parkatuak izan laitekezanak? Guztiak, dan danak. Itz Azald 133. Dan-danak aginduten eben da iñok ez ezeban ezer egitten. Echta Jos 280. Dan-danen eritxiz. Enb 179.
v. tbn. Mde Pr 108 (den-denak). Dan-danak ordea? Ez ote zen "batto" falta? Etxde JJ 230. Olakorik baldin bada, dan-danak, zakuak eta kakuak, bidaliko ditut-eta zakurraren ipurdira. Berron Kijote 204.
(Con un sentido genérico que en otras partes se expresa con el sing. --denak ikusi ditugu en vez de dena ikusi dugu--; es frecuente sobre todo en textos septentrionales).
Haren adixkideak kukutuak zauden beste ganbera batian, denak entzunik, irriz leher egiteko pundian. Zub 39. Denak bearko ditik gaur irabazteko. "Todo lo ha de necesitar". Or Eus 28. Jes-eta... zer zitaken, banoa lasterka, denak utzirik. Lf Murtuts 52. Asko esan nai, denak eziñ esan... JAIraz Bizia 88. Eta mozkinak oro bere artaldearen handitzeko, edertzeko xahutzen zituen. Denak ardientzat beti. JEtchep 52. Igarle orrek, bada, denak dakizki; diranen, ziranen eta ditezkenen gertabideak oro. Ibiñ Virgil 115. --Neskak pareka dituanak, eztik zurruta bearrik. --Erorrek esaten dituk denak, Pelix. NEtx LBB 147. Artzaintzak denak badauzka: zorionak, bakea --kantatzen ditu ederki hauk ere--, baina lehenik bizi nekea, negu latz eta urte gogorrekin. Larre in Xa Odol 14. Neure kasua zer den / nai duenak jakin, / esplikatuko ditut / denak hastetik fin. Mattin 50.
(Referido a 1.a y 2.a pers.).
Tr. Gral. en textos septentrionales. En vizcaíno sólo lo hemos encontrado, al lado del más frec. danok, en Enbeita (cf. p.ej. Enb 138). Es bastante frecuente en textos guipuzcoanos desde la 2.a mitad del s. XIX; disminuye notablemente su empleo en la 1.a mitad del s. XX, si bien hay algún ej. en autores populares (Ill Testim 3, EusJok 146, etc.); en cambio, en la 2.a mitad se encuentra tbn. en autores de cierto nivel (Anabitarte, Aresti (Tobera 286), Villasante (Jaink 84), Oskillaso (Kurl 192), etc.), en todos ellos, salvo Anabitarte, al lado de denok/danok (q.v. infra).
Mündü huntaik bestila baiko, han denak gira bardintzen. Etch 234. Gizagaixoaz danak / pena ar zazute. Bil 43. Obia zan an izan / bagiñaden danak. PE 115. Danak ibiltzen gera / dirubaren gatik. Sor Gabon 23. Jainko Jaunak galdetzen gaitu denak bere zerbitzura. Jnn SBi 171. Uste duk danak gerala ire antzekuak? Apaol 26. Oso triste geunden danak. Tx B I 84. Orai, nik bezain ontsa badakizue, denek, zer diren gure sainduaren errangurak. Lf Murtuts 4. Baño eztakit oraingo txanda ontan, argi edo ez argi, danak berdin il biar ote degun. Anab Poli 63. Il da eritu gabe gelditu giñanak, danak an egon giñan alkarrekin bost edo sei egunean. Salav 99. Zoin maite zituztedan denak batean eta zuetarik bakotxa. Ardoy SFran 294. Egun orretan argitzerako / mendian giñaden danak. Uzt Sas 79. Kasinuan nola ibili naizen / danek duzue aditu. Mattin 134. Heben irus bizi girela / plazer dügü erraitia, / eta denek elgarrekila / kobla baten emaitia. Casve SGrazi 166. Denek dakigun bezala Azkue iritzi horren etsaia izan zen. MEIG II 126.
(denok).
Tr. Sólo meridional; se documenta primero en Zavala, pero no vuelve a aparecer hasta finales del s. XIX, en bersolaris y autores populares; referido a la primera y segunda personas, se hace muy común en el s. XX. El genit. es gralmte. denon/danon, salvo danoren Echeita (Jos 179) y, a veces, en Udarregi (40) y Apaol (122), danoen en Arrese-Beitia (AmaE 258; tbn. danoentzako ib. 174), D. Aguirre (AL 140), Kirikiño (Ab I 35); el dat. es gralmte. denoi/danoi, pero hay danori en Pello Errota (124), Apaolaza (25), Enbeita (66), A. Barriola, S. Mitxelena (55), Basarri (67) y B. Enbeita (66), denori en Lizaso, danoiri en And (AUzta 132).
(Referido a 1.a y 2.a pers.). "Danok, todos (estos, esos, nosotros, vosotros). Locución imperf. de diranok, direanok..." A. "Las palabras danau, danori y danok (V), se usan también por 'yo' (todo), 'tú' (todo) y 'nosotros o vosotros' en vez de nazan au, azan ori, gareanok, zareenok, etc." Ib. s.v. dan.
Alkar ondo arturik / diñoe: "Lenago / ondatu ta il danok / azpiratu baño". Zav Fab RIEV 1907, 93. Danon partetik desiatzen diyet / osasuna eta zeruba. Ud 135. Gabon digula danoi gure Jaungoikuak. AB AmaE 412. Arrotzak eta euskaldunak, etsaiak eta geuk, danak eta danok. Ag G 194. Jesus degu gurekin, / gu ere arekin, / Zeruan gaiteala / danok elkarrekin. ArgiDL 162. Egun on danori. ABar Goi 35. Danok nai, guztiok gura, Aita Santuaren surziloko ura (V-m). A EY III 40. Danok dakizutenez. Etxde JJ 137. Ixo, ixo! ez asi denok batera itzegiten. NEtx Antz 118. Arek bazirudian danok jan bear giñula. Salav 95. Bedorrek be probau gure badau, danontzako dau emen. Alzola Atalak 53. Denori, entzule onak, / eskerrikan asko! Lizaso in Uzt Noiz 47. Irakur ezazu danok entzuteko moduan. Berron Kijote 151. Danok antxe egon nai izaten genuen. Zendoia 45. Adierazi duela [Lizardik] zein den euskal eredua, euskaldunik gehienok, denok ez baldin bada, maite dugun ametsa. MIH 175.
(Con reduplicación intensiva).
Goazen aguro, bañan dan danok / bandera onen itzalera. AB AmaE 71. Poztu zaitezte dendenok. Ag Serm 225. Abeska gengozala dan-danok. Enb 33.
(Denok referido a la 3.a pers.). En varios ejs., no en todos, denok tiene un referente en la oración, y equivale a 'todos estos', 'todos esos' (cf. supra dirianok).
Onelan luzaro ibili zirean, / arik eta danok ebai indar-ustu / ta nekeen nekez etxunik lurrean / biok zirean geratu. Zav Fab RIEV 1907, 542. Txakurraren gañian / ez det zer esanik, / danok ikusi zuten / zeguela geldirik. Noe 25. Danok dakie emen zeiñ etxetako alabea azan. Ag AL 19. Arratsaldia an pasatuta / illuntzian erretira, / bote batian amasei lagun, / denok ziraren azpira. Arrantz 143. Jesus zure Seme laztana ikusiaz txistuz zikindua, zauriz josia, danok iseka-parra egiten diotela. ArgiDL 91. Nere ametsen argi-dirdira / diran bertsuok, ilko balira / danok batean nerekin. Jaukol Biozk 2. Batzuk dira zurijak, / beste batzuk baltzak, / danok be alkarrenak / bai-daukiez antzak. Enb 36. Danoi etortzen zaie beren Sanmiel edo San Martin. Lek EunD 20. Lenengo irudia. Josefina ta Antonio (Danok beltzez jantziak). ABar Goi 62. Persan "Errege handia" denon buru baitute, ez othe litake berdin ontsa bertzetan ere? Lf in Zait Plat XVI. Bakarrik ezin dezaketena, gizonek uste dute denon artean lortu al izango dutela. Vill Jaink 131.
v. tbn. Altuna 101. Or Eus 395. Etxde JJ 40. And AUzta 116. Berron Kijote 189. Etxabu Kontu 44.
(En aposición respecto a un sintagma nominal; toma el mismo sufijo de declinación que éste; denak va gralmte. colocado inmediatamente detrás).
Tr. Muy común, sobre todo en textos meridionales. (Plural conc.).
Israelko Erregeak izan ziran emeretzi, ta emeretziak diranak kondenatu ziran. Cb Eg III 333. Gure kontra izketan / aritu diranak / txit askoz engañatu / dirala dianak. Bil 31.
(No conc.).
Ezin aundiyagoko / oñaze ta penak, / sufritutzen bizi naiz / zuregatik denak. Bil 76. Mundu onen bost parte / oien danen kontra. EusJok II 32. Tormentu oiek danak / emanik Jesusi. Xe 356. Eta iñozko alditan deitu / egin baño len erderaz, / jausi zaiteze txuntxurrok danok / Arroetara tuterras. AB AmaE 425. Etxolaren barneak eta kanpoak denak hartzen ziozkatelarik. Jnn SBi 123. Neskatx orrengatik kanpuan darabiltzan soñuak, danak gezurrak dituk. Moc Damu 29. Eurak eta geuk danok erruak ditugula. Ag AL 161. Gertaera oek danak, Pernandori berari gertatuak ote dira? Etxeg in Muj PAm 20. Apaizaren kontra atera diran liburu ta paperak denak bildu. Or SCruz 7. Ikustekoa zen igandetan nola bazterretxetako mutikoñoak ari ziren denak gure mintzaira ederrean. Zub 102. Sasi-sendalariak ez dira denak gezurti eta lapurrak. Mde Pr 343. Gure agintariak esan ziguten gorputz abei danai lurra eman bear zitzaiela. Salav 83. Aientzat danentzat jatekoa ekartzen izaten genduan lanik asko. Ib. 28. Gure Jainkoak ditu bai segur laguntzen / hartzen dituzten sailen denen bururatzen. Xa Odol 93. Arri losakin estaliak daude etxeak danak eta ixuri aundia dute. Uzt Sas 349. Gerorako etzala ezer gelditzen; danak aizeak eramaten zituala gure bertsoak. Ib. 19.
(En aposición respecto de un pronombre demostrativo; toma el mismo sufijo de declinación que éste).
Tr. Muy común, sobre todo en textos meridionales. (Plural conc.).
Oriek diranak ondo jakiñik. Cb Eg II 34. Artuak eta sagarrak ziran / guztiyak bertan geratu; / nagusi jaunak oiek dianak / gero dizte enbargatu. PE 139. Ikusten dituzun abek dienak lagunak dira. Iraola 121.
(No conc.).
Nausia zeitan juiten prima ganat gero, / eta ni kanpun üzten haien etsaier so, / hurak denak oro adar ezarteko. Etch 426. Aiegan danetan zekusan jakinduri, zelo santu ta modutasun egokiaz mirezturik. Aran SIgn 91. Ala ere biziko zan / oiek danakgatik, / borondatez il zan gu / salbatziagatik. Xe 358. Ezagutzen zituen hok denak; denentzat bazuen ele on edo behako ezti bat. JE Bur 157. Auek danak bealdean zeuden. Goian berriz, [...]. Ag G 16s. Auek danak eta beste zenbaitxo ere. Etxde JJ 250. Segura, Zegama, Mutilloa, Zerain ta oiek danak Arri Urdiñera etorten ziran. Brinkola aldekoak ere araxe. And AUzt 79. Oiek danak naiko etzirala, [ezkontzeko] paper aiek guziak biltzeak diru pixka bat eskatzen zuan. NEtx LBB 61. Errexiñolarena baitzen zure boza; / adimendua ere zinuen zorrotza, / hoien denen artean urrezko bihotza. Xa Odol 127. Horiekin denekin, hasi berri diren zonbaitekin salbu, kantatu izan dut askotan. Ib. 53. Horiek denek, eta beste pairamen askok diote Xalbadorri erakutsi, ez dela beti loretsu bizia. Larre ib. 14.
(Sin concordancia con el dem.).
Mutillak ere maitasuna azaldu nai dio, gauza oiek danakin. MAtx Gazt 31. Gipuzkua eta Naparrua, / Araba edo Bizkaia, / oiek danetan kantatutzeko / izandu degu doaia. Uzt Sas 173.
(En aposición respecto a un pronombre). Al Sur se tiende a que ambos lleven el mismo suf. de declinación, mientras que al Norte el pron. va siempre en caso absoluto.
Zergatikan zeran Zu / gure danon Ama. PE 106. Gu denak haren meneko, / haren eskuan gare. Zby RIEV 1980, 203.
v. tbn. Etcham 107 (gu denak). Eztakit ura erotuko dan, baña guk [sic] danok erotuko gaituzula bai. ABar Goi 40. Ixilik etorri izan baziran, gu danok prisionero egingo giñuzten noski. Salav 93. Baño gaur zuek danak / nola zeraten testigu, / urte onek beintzat orain artian / lan txarrik eman eztigu. Uzt EBT 145. Buruzagia galdu duela Frantziak, / bertze Jabe bat baitu gu denen biziak. Xa Odol 193.
(Tras beste).
Etxe artan zarrenak ziran nagusi, ta beste danak anai-arreba kristau paketsu ta zorionekoak. Ag G 31. Beste danak baño bertsolari azkar eta zorrotzagoa zala. Etxeg in Muj PAm 23s. Beste danak / alperrik dabilltza, / zuk dadukazu nere / zarrallaren giltza. Tx B II 161. Oneik bakarrik, zer eiñ beste danen aurka? Enb 179. Onek garaitzen ditu beste denak errez. Or Eus 363. Kontatzen zituan bera ez beste danak, eta zein falta zan ezin gogoratu. And AUzta 87. Aitak gaztaña bota, beste danak bildu. Uzt Sas 93.
(Tras relativo).
Konsejutxo bat lendabiziko / ezkongai dauden danentzat. Xe 167. Orrelan dabiltz gero gauzak errietan, / legoak maisu jartzen direan danetan. AB AmaE 240. --Zeiñek esan deusk? --Askok, eliza-atean egozan danak. Ag AL 80. Emazte, sendi, aizkide-lagun / maiteak giñan danori / tamal andija itxirik, iñes / dautsozu ludi oneri. Enb 66. Yagotzuzan danentzat arru bako leza. Laux BBa 102.
v. tbn. ABar Goi 19. Bere gaiñian gabiltzan danok / azpiratu bear gaitu. And AUzta 112. Eman zizkioten behar ziren denak. Izeta DirG 35. Onek diñozan danak / badozuz egiten. BEnb NereA 110. Agurtzen ditut asmuz bederen / nitaz oroitu direnak, / izatu dudan nahigabean / parte hartu duten denak. Mattin 57.
Jokatutako danak / ditu irabazi. EusJok 87. Aren legera ibilli bearra daukela Arengandik jaiotako danak. TAg Uzt 251. Mesedegille baldin bazera, / zuk on egindako danak / ago betian jarriko dizute / ongille fiñaren famak. And AUzta 151.
Len irabazi danak kastatu / larru gorriyan jartzera. EusJok 104. Zonbeitek laket dute / ihizin ibiltzen, / haragi ona baita / ihizitik biltzen; / desafiatu denak / ez dituzte hiltzen! Mattin 109.
azpiadiera-1.2
3. ( Den con demostrativo)
azpiadiera-1.2.1
(Concordando con 1.a y 2.a pers.). "Las palabras danau, danori [...] (V), se usan también por 'yo' (todo), 'tú' (todo) [...] en vez de nazan au, azan ori " A s.v. dan, que cita a Mg.
Ez nakutsu danau moztuta, luma bat baga? Mg PAb 177.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 539. Zuri begiraturik / danau naz poztuten. Ur MarIl 126. Erbestekoen azpian zakust / danori makur makurrik. AB AmaE 69.
azpiadiera-1.2.2
(Sin concordancia). Todo (esto), todo (eso). (Ref. frecuentemente a algo anteriormente dicho). " Danau, todo esto, litm. esto que es; danori, todo eso, litm. eso que es" A s.v. dan.
Euskaldun lorategi eder bat / beronek badau irudi, / Bioletaren izena ondo / eletorkio danoni? AB AmaE 422. Didar egiten eutson ez bildurtzeko; bera be gixon bat zala, [...] eta danau euzkeraz esaten eutson. Kk Ab II 97.
v. tbn. Zait Sof 84. Dena euki beren eskuetan, eta denori utsa izan berentzat. Vill Jaink 124.
azpiadiera-1.2.3
( Hau den hau, hori den hori, hura dena ). Todo esto, todo eso, etc.
Au dan au, Eguzkiari ametsa azaltzen zionean berak, aurrean zegon urliari yalkitzen entzun nion. Zait Sof 23. Eta ori danori ain bada-ezpadako izaki, zer egin? Vill Jaink 87. Ori den ori egia da, noski, baiña [...]. Ib. 119.
azpiadiera-1.3
4. (Empleado en expresiones ponderativas o hiperbólicamente, gralmte. en oraciones con izan o similares)
azpiadiera-1.3.1
(Acompañando a un sustantivo o a varios, sing. o plural). Tr. Es muy frecuente, sobre todo al Norte, desde la 2.a mitad del s. XIX. El sust. va gralmte. pospuesto a dena, sobre todo en textos septentrionales; en los meridionales con frecuencia el verbo se interpone entre el sust. y dena . El sust. es indet. casi siempre al Norte, det. casi siempre al Sur. Se emplea sobre todo con dena sing., aun refiriéndose a plurales. Cf. PMuj: "dena-ezur, huesudo", "dena-filda, desguiñapado", "dena-nigar, desconsolado, afligido".
Andreyer madama Yanot lapiñaren / yauregiaz egun batez yabetu zen. / Melezia baita dena, / aise egiñ zuen hark lana. Gy 232. Toki guzia dena lore da, dena lili, mahats, sagar eta zuhamu. Hb Egia 31. Lephoa mehe du eta buruia handi, / mathel hezurra seko, dena beharri. ChantP 86. Aizeria bestera, dana da tranpia, / gizona engañatzen dakian piztia. AB AmaE 409. Nork bihur pilota [...] plazaren zolako burua dena zokho eta izkina, dena leiho eta theilatu denean? Zby RIEV 1908, 86. Uste [zuen] gaizoak, bera dena kar eta leialtasun zelakotz, bere iduriko leherra gizon hatzemanen zituela. HU Aurp 105. Erruki pixka bat gelditu iakonik ez egoan iñor: dana zan aserrea, gorrotoa, kurruka ta zitalkeria. Ag AL 126. Zola dena lurra, eta zilokatua itsuski. JE Bur 187. Dena ausin egin zen Lamina ehortzi zen tokia. Barb Leg 26. Harrubi-Beltzean ere bazen ur on bat, dena burdin kolore eta burdin gustu. Zerb Azk 47. Bertha dena ikara zegoen otsoa hain hurbil zebilkiolarik. Mde Pr 93. Dana baso ta dana sasi, bide lapurrentzako leku berebizikoa. Akes Ipiñ 11. Esku ttipiño batzu zituen, hamabi urteko haur baten erhiak, dena hezurra. JEtchep 83. Igo eban eta teillatuan dana usoa ilda. And AUzta 93. Bainan, ez da dena haren falta. Pusatzaleen falta ere bada! Larz Iru 24. Errea, bethi esker gaxtoa prest, eta dena "ni". Ib. 20. Jendea erruz ibili zan inguru aietan Ama Birjiña ikusten zutela esanaz, baña dana kontua. Salav 61. Hasi zitzaioten laster dena estakuru. Ardoy SFran 209. Sumatra, Java eta eskualde horietako beste urarteak zinez ziren loriagarri eta aberatsgarri, dena iguzki, dena usain on eta luma guzietako xori, dena nihun ez bezalako zuhaitz. "Pleines de soleil, de parfums" . Ib. 189. Bereari segitzen zuten aintzina Antxordoiko eta Intzabiko bi ahizpek, dena ele on eta grazia. Larre ArtzainE 64. Zuretzat dena amodio naiz, nol'eztuzu sinetsiko? Mattin 95. Ez zen orduan dena Chaplin. MIH 328.
azpiadiera-1.3.1.1
(Con bat ).
Ez da puskaz; dena harri bat da, Egyptoan sorthua duela 4320 urthe. Hb Egia 149. Amodioa, haragiaren irrits bat da dena, eta haragiak berak asetzen du. JE Bur 94.
azpiadiera-1.3.1.2
(Plural).
Handiak ere dire, gizenak, denak gantz! Hb Egia 131. Ganderailuak, ximinia gainean, urhezkoak ziren. Kapitxuluak, zilarrezkoak, supazterrean. Murruak denak sukrea. JEtchep 19. Garbi agertzen da han euskaldun arraza, / denak gure herriko kantu eta dantza. Xa Odol 231.
azpiadiera-1.3.2
dana (V-gip) zena (zen A, que cita a Mb). (Acompañando a un adjetivo (o adnom.), participio det. o --sólo en textos meridionales-- part. provisto de suf. -ta o -rik, o similar). " Aspaldixan ikusi ez, eta dana galduta topau dot, le he encontrado desmejorado del todo" Etxba Eib. Tr. Muy común, sobre todo en textos meridionales. Se emplea más el sing. dena que el plural, pero sólo en J. Etchepare e Iratzeder hemos encontrado algún ej. de sing. dena referido al plural.
Bigarren aldian utzi izandu zuen lotsaz ta alkez zena betea ta ongi mututua. Mb OtGai II 65. Jarri zen zena tristuraz betea. Mb IArg I 152. Zena arriturik oatzea utzi ta atera zen leiora. Mb IArg II 312. Aztuak dana / arriturik / negarrez diño / ta gogotik: [...]. Zav Fab, RIEV 1907, 536. Oeratu zan ta, dana mankauta egoan legez, bertatik luak artu eban. Ur MarIl 46. Badathor uli bat dena aferatua, / gan-arazi nahiz karro gelditua. Gy 178. Arras desgisatua, / zena biribilkatua. Ib. 250. Ikhusi zian tinta zela dena odola üdüri. Ip Dial 21 (It, Ur odola zirudiena / -jana, Dv dena odola iduria). Dena ahalkatua Jainko maiteari eman ziozkan atsekabez. Jnn SBi 76. Dana bustirik eta basaz betea etorren gizon bat. Ag AL 90. Eztago lanik, dana urri ta karu, eztakit zelan bizi garan be. Kk Ab II 156. Plaza huts, dena bizitegi pollitez inguratu batean gira baratzen. JE Ber 96. Lerdoin batzu dena jauregiz estaliak. Ib. 85. Izena bere Maria dau te / dana dao graziaz beterik. (V-ger). AEF 1933, 52. Zulakaitz, marruxka, zanpagai eta jotzalle, danak arrizkoak. JMB ELG 34. Euskal-Herriko gazte maiteak, Jaunak dena suz eginak. Iratz 178. Bixentarentzat dena berria. JAIraz Bizia 106. Etxeak lur orrekin egiñak diranez geroz, dana gorri. Anab Aprika 88. Uribarri ondoan jausi zan [zaldia], iztar bateko aragia otsoak dana janda. And AUzta 66. Iru orriko bertso-paper bat, "Bertsolariya" zeritzana, dana bertso zar eta berriakin beteta. Salav 43. Dena aundi, oiñak ere. Ibiñ Virgil 95. Itxaso zabala gazi-gazi: / zu bertan sarturik, dana ezti. NEtx LBB 325. Dana gorri eta baltz, sua eta eriotza. Odolez ganezka ibarreko ibai baketsua. Alzola Atalak 64. Liburu hau eskuratuko duenak usteko du dena pertsuz beterik aurkitzea. Xa Odol 24. Sogik, hau diagü, Gaixtakin, / emazte dena menüxa. Casve SGrazi 46. Emakume zaar bat bertan, dana arrabiatuta zegoana. Albeniz 132.
azpiadiera-1.3.2.1
Ezarri zioten gure Jesus maiteari bere gorphutz guzia [...] dena odola zariola.Jnn SBi 29.
azpiadiera-1.3.2.2
Pistolatxu txakur-iltzaillea, dana ugerrak jandakoa. Erkiag BatB 186.
azpiadiera-1.3.2.3
Dena gotiko, dena zahar [...] Dana Erdi-Aroko.Lek SClar 116s.
azpiadiera-1.3.2.4
(Con reduplicación intensiva).
Ura iminten dabe / dan dana loiturik. Mg PAb 143.
azpiadiera-1.3.3
(Plural).
Ikhus zinetzazke hango landa sorhoak denak igeltsu errearen her[r]autsez zurituak. Dv Lab 194. Ihes abian ziren / denak harrituak. Zby RIEV 1908, 212. Nere besoak zeuden etenik eta nere eskuak danak odolduak. Apaol 58. Ulhenbeck, L. Luciano Bonaparte, Schuchardt [...], denak eskualtzale suharrak. Zub 18. Gero, ibaitik amabost metrora, lenengo etxeak; [...] denak bizitza bakarrekoak. JAIraz Bizia 44. Bazter guziak ikertzen zituen, denak berri harentzat. JEtchep 99. Ainbeste [erlijio] daude munduan!... Denak gutxi gorabera berdin xamarrak... Vill Jaink 9. Ikusten dozuz zelako arropak? Goizien ipiñi deutsataz danak garbixak. Osk Kurl 51. Ogei bosteko, / eun zuzen. / Gure bildotxak / denak gizen. NEtx LBB 292.
azpiadiera-1.3.4
(Acompañando a otros casos de declinación)
azpiadiera-1.3.4.1
(Inesivo).
Hitz horiek ezarri zuten gobernadorea dena sutan. Jnn SBi 150. Bereala, karraxi bat egiñik, dena dardaizan jartzen da. Goñi 50. Orduan, erretora, dena izerditan, umatua, erhotua ere, lurreraino kurtu zen. Barb Sup 143. Neskatillea bera be gela onetara ekarri gura dabe, eta dana illunetan dala nigaz ezkondu erazo. Otx 76.
azpiadiera-1.3.4.2
(Instrumental).
Huna beraz liburu bat, dena Eskuaraz. Barb Sup VIII. Badoatzi ehunka beste beilariak, denak arrosario kantuz. Zub 78. Aldarea dena altzeiruz, sahetsetako bi paretak dena marbrez. JE Ber 60.
azpiadiera-1.3.4.3
Gizon bat ernea, bolbora bezen bizia [...], dena Alsaceko odoletik.StPierre 30.
azpiadiera-1.4
5. El todo.
Gezurrezko soma-gauzen mundu mugatua utzi eta egiatan Denaren itsas handi mugarik gabean ondoratzera doala. Mde Pr 373.
sense-3
I I (Adj.).
azpiadiera-2.1
1. (Empleado en plural). Todos. Gte Erd 75 recoge el plural de dena como adj. en V-arr, G-azp, B y BN-arb. Cf. Lf Gram 252: "Dena [...] n'est jamais adjectif, mais toujours pronom.". "Dena erabiltzen den kasuetan guzia erabil daiteke. Alderantziz ez. Adib.: bihotz guztiaz maite zaitut" Gte Erd 75. "Dena zenbatzailea bakarrik doa, izenik gabe" EGLU I 153. Tr. El primer ej. es del EL 1 de Añibarro, corregido en la 2.a ed.; comienza a documentarse con cierta frecuencia a mediados del s. XIX; el de Echagaray, salvo error, es ej. único. Si bien, como se ha visto, los gramáticos desestiman este uso, no es raro, incluso entre autores cuidados, en el s. XX. Empleado en plural, dena como adj. es más antiguo y abundante que el sing. y, a diferencia de éste, se documenta bien prácticamente en todos los casos de declinación. Es mucho más frecuente al Sur que al Norte y, excepto Casenave, no lo hemos encontrado en autores suletinos. El plural concordante del adj. es muy poco frecuente: salvo en Añibarro, no aparece en ninguno de los autores que usan el pronombre (cf. p. ej. Xenpelar), pero sí en cambio en otros (Oxobi, Zaitegi, Orixe) en los que el pron. es siempre no concertado.
azpiadiera-2.1.1
(Plural concordante).
Niri ta gizakume dirianai eginiko mesede neurri bageak. Añ EL1 6 ( EL2 10 guzti guztiai ). Ur-lamiñek hedatzean gauaz beren distira, / itsasoaren azantzak iduri du intzira: / gorputz direnak lituzke nahi piztu bizira... Ox 187. Gizakume diranentzat ikuskizun erdiragarria! Zait Sof 94. Iainkoaren atsegiña sartu zaio barnean atsegin diranak bañon atsegiñago. Or Aitork 211.
azpiadiera-2.1.2
(Plural no concordante).
Erriko agintari danentzat / nago atzarez betea, / arrazoia da gaur despeidako / esker onak ematea. Echag 223. Soineko berriak yauntziz, Igande egunetan, / ez gare herritar denak kausturen Elizetan. Hb Esk 19. Apostolu danak, nork bere burua, lenengo mallan ikusi nai zuten. Lard 409. An dago moro danak / duten interesa. Afrika 53. Erri danetako esaerak. Aran SIgn 200. Orain etorri dira klase danetatik, / bai gizonezko eta emakumetatik. Xe 225. Jornalik aundienak / frantzesak dauzkate, / nunbait español danok / tontotzat gauzkate. Ib. 224. Laudano danak baño ardoa obe da. Urruz Urz 50. Birjiña guztiz bakar / Ama Jesusena, / iaio danen artian / biotz bigunena. Azc PB 26 (en la versión de Ur PoBasc 467 jaijo dirian [sic] artian). Biatzen gaiñean igoten eben goiko egotokira gizon da emakume danak. Ag AL 100. Iru Persona danak dira bardinak eta betikoak. Itz Azald 25. Zerau zeranez gertatu diran / egintza aundi danen giltza. SMitx Aranz 177. Polit denak, ezti guziak, makalak oro, puskatzen ditiat. Mde Pr 145. Animaliekiko kontakizun eta istorio denak edo ia denak, erregla edo esplikazio onen barruan sartzen dira. Vill Jaink 71. Ildako danai lurra eman. Salav 84. Euren denporan idatzi baziran egin ebezan egitada danak, liburu bat baiño geiago betetako lagin egongo zan. Alzola Atalak 141. Guk ere jarraitu nai / genduke partian, / emengo baserritar / danakin batian. Uzt Sas 213. Gizunak dütügü han hor / hedatü txokho denetan. Casve SGrazi 138. Sermoi danak. Etxabu Kontu 89. Aitaren kutixi danak. Ataño TxanKan 124. Etxe danetan edo geienetan. JAzpiroz 135. Azur danak agertu. Ayesta 101.
v. tbn. PE 151. AB AmaE 51. Bv AsL 223. Apaol 76. Alz STFer 135. Echta Jos 102. Iraola 35. Ill Pill 11. Kk Ab I 30. ArgiDL 160. Enb 36. Otx 141. Lek EunD 31. Or Eus 167. ABar Goi 70. Laux AB 61. TAg Uzt 251. EA OlBe 34. NEtx Nola 20. Munita 105. Etxde JJ 190n. Arti MaldanB 208. And AUzta 63. Gand Elorri 151. MAtx Gazt 7. Etxba Ibilt 460. Lasa Poem 70. Mattin 30. Xa EzinB 77.
azpiadiera-2.1.2.1
(Con reduplicación intensiva).
Esan ziozkan aldeaurrez batbanaka bere bizitza luze guztiko gertakizun on eta kontrako dan danak. Aran SIgn 53. Gizona aspertzen da gauza dan danetan. AB AmaE 412. Danak gura eutsen, erritar dan-danak. Bilbao IpuiB 89.
v. tbn. Ag Serm 308. Vill Jaink 128. Dan-danak: Enb 122.
azpiadiera-2.1.2.2
Jun atez ate euskaldun danoi / beren biotzak eskatzen.Jaukol Biozk 54. Mundutar denoi orrenbeste latz, / ixtillu t'arazo larri / zer dala bide sortzen zaizkigun / ez degu nunbait ikasi. EA OlBe 97.
azpiadiera-2.2
2. (Sing.). Todo; entero. " Etxe guztian, guztirako... (singularrean, nominatiboa ezik), etxe denean, denerako baino sarriago erabiltzen dira" Gte Erd 75; ib. recoge el sing. de dena como adj. en V-arr, G-azp-nav, AN-gip y B. Tr. Salvo Hiribarren y Oxobi, sólo lo hemos encontrado en textos meridionales, sobre todo guipuzcoanos. Se emplea sobre todo en caso absoluto; le sigue en frecuencia, mucho menor con todo, el inesivo (danean ).
Zeru dena izar, hedoi xume bat nihon ez. Hb Egia 38. Zeruan eta lurrean eskubide dana eman zat. Lard 477. Ikusita desgrazi / erituarena, / penaz nori etzaio / urtzen biyotz dena. Bil 146. Odol danak irakinda. PE 82. Badazaut zareala / Seme orren Ama, / arpegiz dozulako / Berorren antz dana. AB AmaE 357. Euren sareakaz arrañ dana inguratuteko asmoan. Ag Kr 38. Hirira zaut ihesi joana / orai naukan ontasun dena, / Zuk emana! Ox 172. Gipuzkuan da Bizkai aldian / da Euskalerri danian. Tx B II 112. Aurpegi dana ago. Or Eus 139. Munduko urre dana baño obea. TAg Uzt 253. Bere atsegin dana / edan da fumatu, / noiz eta nola utzi / ezin zun asmatu. And AUzta 144. Urte danean eukitzen zan kutun ori lepoan. Ib. 67. Gela dana illundu zanian. Etxba Ibilt 467. Prantzes txiki xelebre au degu / jende dena daramana. Gorrotxategi ( in Mattin 24 ). Itxaso zabal dana / betea da arraiz. Uzt Sas 311. Udaberriko zenbait goizetan / basuan egun argitzez, / jira danera begiratuta / dana beteta zugaitzez. Ib. 321. Etxe-inguru danean kantari. Ataño TxanKan 74. Aitortu nien atera nintzanetik ordura arteko pasadizo dana. BBarand 149.
v. tbn. Apaol 82. GMant Goi 67. Jaukol Biozk 69. Enb 80. Laux BBa 104. ABar Goi 75. SMitx Aranz 180. Basarri 1. BEnb NereA 196. NEtx LBB 365. Alzola Atalak 95. Mattin 81. Alkain 93.
azpiadiera-2.2.1
(Tras beste ).
Beste ontzidi dana igesika dua. AB AmaE 98.
azpiadiera-2.2.2
(Con valor genérico). Todo (hombre...).
Uts egitea, gizakume danari dagokio. Zait Sof 184. Etorritzeko esan ziraten / onuntza bertso-lanera, / neri juatia gustatzen berriz / deitzen dan leku danera. Uzt LEG I 174.
azpiadiera-2.3
3. ( Den seguido de demostrativo).
Denboraldi dan artan alabañan, presondegian eukizerazi zuen bikarioak. 'Todo aquel tiempo' . Aran SIgn 57. Garrasi baten, / eztarri danau jarri artean zarratua. AB AmaE 170. Toki dan au gurena da. Zait Sof 107.
azpisarrera-1
DENA-BEHARREAN (dana-biarrian V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "Zelan dago ama gaixua? Dana biarrian" Etxba Eib. "Badaezpadan, ez oso ongi. Así así, regular. Nerbixotatik pe lengo antzian, osasunez be badakizu... Bai, dana biarrian nabill" Elexp Berg.
azpisarrera-2
DENA-BEHARREKO. "Eiñ daben lana, dana-biarrekua" Etxba Eib. "Badaezpadakoa, nola halakoa. No del todo satisfactorio, de dudosa calidad. Ze moduzkua dok erosi daben seiszientosa? Ba, dana biarrekua" Elexp Berg.
Dana biarreko kantariak. SM Zirik 84. --Da, zer iritzi jak konziertua? --Etxakiat ba! dana biarrekua zan. Ib. 85.
azpisarrera-3
DENA DELA, DENA DEN. v. dena dela, dena den.
azpisarrera-4
DENA EDO EZER ERE EZ. "Dana-edo-ezerbez, todo o nada. Gura dabe, dana-edo-ezerbez, quieren todo o nada. A txotxolua be, dana-edo-ezerbez, aquel lerdo también, un todo o nada" Etxba Eib.
azpisarrera-5
DENA ERE. v. dena ere.
azpisarrera-6
DENA-GURAKO. "Dana-gurakua, ambicioso. Dana-gurako, ase-ezindako arrapatzalle gaizto bat aren uezaba" Etxba Eib.
azpisarrera-7
DENA GUZTIA. Todo. Cf. supra el ej. de O Po 34. v. DENA ORO.
Igaroko nere bizitzara begiratzen badet, dana guzia pekatuz ta Jainkoaren ofensa ta aserrez betea ikusten det. Cb Eg II 94. Zeruko gauzen gañean iritxi izan zuen ezaguera dana guzia batuta ere. Aran SIgn 29.
v. tbn. AB AmaE 376, AzpPr 119 y Tx B I 69.
azpisarrerakoSense-7.1
(Pl.).
Erromatarren borondateak irabazi eta beren bedeinkazio danak guziak berenganatu zituzten. Aran SIgn 104. Ama Birjiñak artu gaitzala / danak guziok besuan. PE 30. Beti librea, beti nasaia / zan emengo bizitea, / bere ondasun danen guztien / Erri au oi zan jaubea. AB AmaE 33. Etxe orretan mutillarekin / gertatu diran kasuak, / danak guziyak ez noski baño / ikasi ditut batzuak. Tx B I 261.
azpisarrerakoSense-7.2
(Pl. concordante).
Armariyuan botak / eraten asiyak, / eraman dizkigute / diranak guziyak. Ud 17.
azpisarrera-8
DENAK HAR.
En conjunto, considerando todo. v. ORO HAR.
Itsasoko bizia? Denak har, lurrekoa bezalatsu. Itsasoan doanak ongi jatea du gogoan, ongi edatea ere ba. Zerb Metsiko 55.
azpisarrera-9
DENAK BAINO ...-AGO, DENOK BAINO ...-AGO (Con denak usado como pron., sin modificadores, ref. a personas). Más (...) que nadie. Cf. supra (I) ejs. tras sust., beste, etc.
Tranze artan aiek, baña danak baño geiago oraindik Ignaziok [...] deadar eman zuben. Aran SIgn 101. Danok baño geiago naiz mendiko gauzetan, ta ezta arrotasuna egia baizik. Ag G 8. Iduri berak denek baino gehiago jakin. Larz Iru 44. Eman dizkidan nire Aita, denak baino handiagoa da. IBk Io 1, 29 (Lç guziak baino handiago, IBk beste denak baino haundiagoa ).
azpisarrera-10
DENAK ERE. En total, a lo sumo. Cf. DENEZ ERE.
Or zazpi edo zortzi etxe daude danak ere. Uzt Sas 349.
azpisarrera-11
DENA ORO. Todo. v. DENA GUZTIA.
Bizitze hütskor huntan, zuñ dena oro tentazione eta gerla baizik ezpeita. Mst III 45, 5 (SP guzia, Ip oro).
azpisarrerakoSense-11.1
(Pl. concordante).
Ala beitira plazer hurak, direnak oro, llabür falsü gaixto eta ahalkeizün. Mst III 12, 4 (SP munduko plazer guziak, Ch atsegiñ hek guziak). Errazkizu direnak oro. JE Ber 87. Diranak oro baino geiago / artuz guzien kerantza. "Cuanto existe" . Or BM 74. Direnak oro otoitzean ari dira extiki. Iratz 59. Nietscheren arabera, direnak oro aurretik ere izan dira. Mde Pr 328. Diranek oro badute bere zertako izana. Zait Plat 86.
azpisarrerakoSense-11.2
(Pl. no concordante).
Arimen maitez sutan joan zare, / denak oro utzi eta. Ardoy SFran 357.
azpisarrera-12
DENAREKIN. "Avec ce qui en est. En verité" SP. v. GUZTIAREKIN ERE s.v. guzti.
azpisarrera-13
DENARREN. "Danarren (V-gip), por todo" A Apend (y A EY III 343).
azpisarrera-14
DENEAN. (danian V-gip, G-azp).
a) En todo; en todas partes, en todos lados; por todo, por todas partes. "Danian da bardiñ; batzuk onerakuak, beste batzuk txarrerakuak, en todos lados es igual" Etxba Eib. v. DENETAN.
Bideak, or gorde ta emen agertu, an oker ta arutzago zuzen, beti estu estu, danean zuri zuri. Ag G 12. Goi ta be eta danian. Enb 82. --Asko jan al dizute? --Ez; danean lardaskan ibilli, bai, bañan gutxi jan du. Lek EunD 30. Gari-alea ondarrera, ta / agotza geldi gaiñean; axal-axalik lênen illara / kendu diote denean. Or Eus 346. Poz pozik euki zitun denean lagunduz. JAIraz Bizia 64. Eguzkiak bizkarrean, nekea danean. Anab Aprika 38.
v. tbn. Zait Sof 72. Danean baiezkoa eman. Matx Gazt 76. Euskalerriak bertsolariak / ematen ditu danian. Uzt ZArg 1-9-1974, 2. -- Lagun eiteko danean. FEtxeb 67. Plaza eskinak zerratu eta / aurkiak jarri danean. Insausti 96. Euskal doinuek ba ahal dute berezkotasunik? [...] --Ez dira noski denean berezko. MIH 154.
Baltz une bat bagarik dan danean bardin. AB AmaE 215.
b) (Tras oración de relativo). Siempre (que).
Santa Anako mojak zeukaten arotz bat euren bezerua, bearra zuten danian eramaten zutena. And AUzta 104.
azpisarrera-15
DENEN GAINETIK. Por encima de todo, principalmente. v. GUZTIEN GAINETIK.
Jantziak danen gañetik elburu au bete bear du. MAtx Gazt 80.
azpisarrerakoSense-15.1
(Adj.).
Alabarentzat errukiorra / agertuten zara beti, / baña zuzentza egin bear da / erruki danen gañeti. BEnb NereA 186.
azpisarrera-16
DENERA.
a) A todo.
Txit lan asko egin zuan luzaro, tellagintzan, atxurlari, ardizai, gurdigille, esnesaltzalle; danera, nolako nagusia zeukan, zer agintzen zioten. Ag G 254. Jendea, izan ere, danera jartzen da eta Maltarrak gero ta jaramon gutxiago egiten zioten Xalbat eta Engraziren arteko gora-berai. Etxde JJ 237. Aizkoran eta korrika oso ondo ibili da [...]. Igoal da aizkoran, korrika, trontzan, danera. Albeniz 241.
b) En total. "Danera zenbat etorri dira? (G-azp)" Gte Erd 75. "Danera jota ere, zenbat kostako da, ba(da)? (G-azp)" Ib. 200. v. DENETARA.
--Eta zenbat denbora ibilli zan lan oietan? --Denera seitik zazpi urtera. JAIraz Bizia 75. Beste bederatzi bestela ere bai, danera ogei ta amabost urte egin ditudalarik. Insausti 281.
azpisarrera-17
DENERAKO. (dan- V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg).
a) Para todo. "Horrek danerako balio dau" Elexp Berg.
Arrek iri ekarriko dizkian belarritakoak, erastunak, pitxiak eta soñekoak! Danerako zeukan, eskuzabala den. Ag G 260. Zugaitza ugaria / au da denerako, / izan arren gogorra / zurgin -lanerako. Ostolaiz 87. Eta ni, danerako prest. Gerrika 29. Alkar maite dezagun, au danerako ona da ta. Insausti 116.
b) (Adnom.). De todo, de todas clases. "Euren artian, danerakua dago, entre ellos había de todo" Etxba Eib. "Ameriketan be danerako jentia dago: aberatsak, probriak... Ze moduzko konpiñak tokau jatsue Portugalen? Danerakuak" Elexp Berg. v. DENETARIKO.
Onak da txarrak danerakuak / ematen baiditu lurrak. Uzt Sas 134.
De para todo.
Denerako gogoa galduta iritxi zan. JAIraz Bizia 83. Esaten dabe gaur daguala / danerako erreztasuna. BEnb NereA 218. Danerako astia / nola falta zaigun. Olea 220.
"Kaitano, danerakua dibuju autuan, Cayetano, para todo en materia de dibujo" Etxba Eib.
azpisarrera-18
DENETAKO.
a) Para todo. v. DENERAKO.
Nehor ez urrikalduko denik... Ez igande, ez astelehenik... Bakarra denetako: jateko, garbitasun, jostura egite... Bethi gauza bera! Larz Iru 86. Hola gertatzen zaie denetako on direneri. Larre ArtzainE 271.
b) (Adnom. y adj.). De todas clases. v. DENETARIKO.
Danetakuak dira. ABar Goi 43. Norbaitek uste balu halere bere latza, dorpea edo hersturak bazituzkeela semenarioan bizitzeak, ahal daki denetakoa dela hori. Larre ArtzainE 192. Alaxe egiteko ere, danetakoak gera mundu ontan. Insausti 184.
azpisarrera-19
DENETAN. Todas las veces, siempre; en todo; en todas partes. "Denetan bada zerbait, il y a partout quelque chose" Lf Gram 252. v. DENEAN.
Arritzeko ezpada, ain burruka askotan / ontzi bat galdu baga urten zan danetan. AB AmaE 96. Uliek firrindan, / sistaka denetan. Ox 98. Bixi Asabak legez ekandu onetan, / izkuntz, jolas, ibilte, dantza ta danetan. Enb 148. Lehenago banuen / denetan ohore, / orai ez gehiago / estimurik ere. Etcham 220. Denetan fama barraiatua zen, mendi, zelai eta xoko-moko guzietan. Barb Leg 134.
v. tbn. BEnb NereA 214. Batzutan itxe ta besteetan etxe zegoen; etxe jarri degu danetan. A. Zavala in Goñi 17. Harritxabaletak, danetan ezpazan geienetan, abagune bat arkitzen zun [...] botilla bat ardo txuri erosteko. Etxde JJ 19. Nork jokatu du iñoiz denetan zentzuz, eta adimentu utsaren arauz? Txill Let 40. Funtsean denetan berdin duk. Ez die, jakintzak nik erranik, zakur batentzat baino axolarik gutaz. JEtchep 98. Haurretik gogoan zuena ez aztalean, zumearen eite mikorik ez, eta denetan lehen nahia... Ardoy SFran 286. Dorpea dela bizia, [...] hori da Xalbadorrek ekartzen digun erakaspen haundia: bertsoetan eta denetan. Larre in Xa Odol 14. Ni danetan motel samarra izango nintzan edo nintzan. JAzpiroz 124. Ori, danetan antzera baten. Gerrika 95. Baziren bakantza haundiak, denetan bezala, udan. Larre ArtzainE 124.
azpisarrerakoSense-19.1
(Tras oración de relativo). Siempre (que).
Baiñan amaizun aurki zindudan / emon zintxatzun danetan. Gand Elorri 211.
azpisarrera-20
DENETARA, DEENTARAT. a) En total. "Denetara (AN-gip-5vill, BN-arb), [...] danak jota (V-arr), denetara jota, zenbat balioko du orrek? (AN-gip)" Gte Erd 200 (junto a oro har, orotarat, guztira, etc. de otras zonas). v. DENERA (b).
Danetara, zenbat izango dira ba ire diruok? Ag G 264. Hogoi ta bat artzain denetarat. Othoizlari 1958, 180. Amairuren bat danetara. Uzt Sas 349. Danetara, naiz txerritegi, naiz kuarto ta naiz ganbara, lau eskallera-mailla jeisten ziran. JAzpiroz 13. Atzetik ni baño gazteagoak iru. Danetara, amairu senide. Albeniz 17.
b) De todo, de todas clases. v. DENETARIK.
Ara emen sei oe-bigungarri, ondo beteak; sei buruazpiko, sei berogarri, bi berriak eta lau zarrak, danetara bear da ta... Ag G 52.
c) En todo.
Etxekoek danetara jartzen zuten bertako semea balitz bezela. Anab Poli 127. Bera pozik prestatu zitzaigun bidea erakustera eta danetara. Alkain 67. Mardula ta apaiña, / danetara bikaiña. Insausti 222.
azpisarrera-21
DENETARA ERE. De cualquier forma, en cualquier caso, como quiera que sea.
Danetara ere, sukaldariak kezka aundirik ematen ez. Anab Poli 41. Danetara ere ez zaitugu bakarrik utziko. "Quand même" . Anab Aprika 72. Danetara ere, obea zan gogo txarreko jendearekin gauez ateratzea baño. Ib. 70.
azpisarrera-22
DENETARAKO.
a) De todo. v. DENERAKO.
Denetarako ta gaiñez / Jainkoak eman zigun. Or Eus 63.
b) (Adnom.). Para todo.
Danetarako denbora dauka / gizonen bizi luziak. Uzt Sas 128.
azpisarrera-23
DENETARIK.
a) De todo. v. DENETATIK.
Denetarik elemeniaka. Zub 70. Etxekoandere guziek zerbaixka ekartzen zuten aste guziez present, nork ogi, nork artho, nork oilasko, denetarik, hots! Lf Murtuts 59. Denetarik hautemaiten die. JEtchep 100. Egun oroz denetarik falta baitut. Ardoy SFran 118. Aita galdu ginuen arte [...] artzaintza izan zen ene lan nagusia; handik goiti, denetarik zerbait egin behartu zitzautan. Xa Odol 29. Denetarik ibili zen, gizon, emazte, gazte andana pollita, eta haur multxoa, beretterretarik haste. Larre ArtzainE 264.
b) (Con superlativo).
Orduan Krispiñek, hau da, danetarik okerrenak, gerrikoa azkatu eta lurrera erorten utzi zituan prakak. Osk Kurl 145.
azpisarrera-24
DENETARIKO (Adnom. de denetarik).
Emen, danetariko oial-barriak arro arro; or, atorra zuri ta alkondara leunak tente tente. Ag Kr 189. Ezin leiteke [...] egiaz beti esan: "olango erritakoak zoruak dira edo beste atakoak zentzundunak". Danetarikoak dira edonun. Ib. 56s. Bai aberatsak eta bai pobriak, danetarikuak biar dituk oingo munduan. SM Zirik 9. Andrazko danetarikuen izatiak jakin gurarik. Etxba Ibilt 472.
azpisarrera-25
DENETATIK.
a) De todo; de todas clases. v. DENETIK (b).
Emen ere emango geniyoten bada; nai bazuten Rioja, nai bazuten Jerez; danetatik daukagu. Alz Bern 59. --Zer yende sartzen da zure etxean? --Denetatik, yende arronta geiena. Izeta DirG 71. Mendi orretan daude pagoak, / aritzak eta gaztaiñak, / danetatikan ere ikusten / dirade zugaitz bikaiñak. Uzt Sas 287. Danetatik izaten zan: enbido ta ordo. TxGarm BordaB 32. Danetatik aditu bear. Insausti 146. Denetatik bada Euskal herrian, Galizian edo nonnahi bezala, bizkorrik eta tontorik. MIH 271.
v. tbn. Txill Let 133. Anab Aprika 53. BBarand 141. Zendoia 50.
b) (Con superlativo).
Krispin sakristaua iatzu danetatik egokiena. Bilbao IpuiB 143.
v. tbn. Etxba Ibilt 477. Ni izan nintzan izendatua / danetatikan aurrena. Uzt Sas 295. Auxe danetatik gogorrena! Gerrika 255.
azpisarrera-26
DENETIK.
a) Por todo, por todas partes.
Garra dario danetik. Zav Fab RIEV 1907, 542. Olako desditxak, / ur gabe bizitzak, / danetik ekaitzak / inguratuz gaitzak. Insausti 252.
b) De todo, de todas clases. "Denetik guti bat eman daut" H. v. DENETARIK.
Patxada onean ziarduen aurrean euken danetik jaten. Ag Kr 143. Danetik zegoan elea ugari. Ag G 86. Danetik oparo jarri zien bidariai otordurako. TAg Uzt 75. Zar eta gazte, pobre ta aberats, / danetik da mundu ontan. Basarri 16. [Erria] aundia izan eta denetik zan. JAIraz Bizia 53. Nerekin bizitzen zeraten bitartez, denetik izanen dugu. Auspoa 77-78, 34. Danetik jakin bear dute zaldun ibiltariek. Berron Kijote 203. Jardin, basoa, izugarrizko arbolak eta abar, danetik zegoan. Albeniz 102. Alegia, han [Parisen] ere badela denetik. MEIG I 66.
v. tbn. Danetik: BAyerbe 64. AZink 142.
azpisarrera-27
DENEZ. En total. v. DENEZ ERE.
Ez eukan, danez, bustirik / tanto bat osatzekorik. Gand Elorri 143.
azpisarrera-28
DENEZ ERE. "Danez bere (V,...), aun según es, aunque sea poca la diferencia" A. "(AN-araq), a lo sumo" A Apend. Cf. DENAK ERE.
Ikuiluko saieteraz kanpora, iluna besterik ez zen ikusten; izarren bat, denez ere. BAtx Behi 82.
azpisarrera-29
DENIK ERE. v. dena ere.
azpisarrera-30
ETA DENA (Enfatizador). Y todo (lo demás). v. ETA DENAK.
Arpegia ta paparra ta eskuak eta dana bal-baltzak eukazan. Ag Kr 82. Asko dira euren aberri, euren guraso, euren anai-arreba, euren etxalde ta dana aztu dabienak. Kk Ab II 132. Iakintzale, izarlari, izkeralari, elezarlari, olerkari ta dana izan baitzan. Zait Plat 118. "O! zelako mutiko galanta!" hasi zitzaizkion, "liburu ta dana... ze dotore!". Osk Kurl 57. Iphurdia ta dana agerian. Ib. 82.
v. tbn. Salav 56. Bertze ganbarara gan eta han ere denak idekiak eta denak itzilipurdika: oiak eta dena. Mattin 48. Oso ondo preparatuta daudela uste det: hostal bezela, oiak eta dana. Albeniz 153.
azpisarrera-31
ETA DENAK.
a) (Enfatizador). Y todo (lo demás). v. ETA DENA.
Siñalatu zituen / dotia eta danak. PE 65. Ez dit ajolik, galduko ditu[t] armak eta denak bañan ez naiz oneri lagundu gabe geldituko. Ill Testim 24. Nor dala baña jaurti dabena / didar ori ain indartsu, / mendi, aitz, arro, zelai ta danak / gogoz dautsela erantzu? Enb 39. Gero eta nekezago / dakarzkit eskalapoinak, / halaber uritakoa, / jatekoa eta denak. Etcham 164. Frogak eta denak emanez, bere buruaren xuritzeko. Lf Murtuts 6. Orduko jazkerak egiten ziran liñuakin etxean: alkandorak eta kamisak eta oeko izarak eta danak. And AUzta 46. Postiendako zuloak geuk egin, eta posteak sartu eta danak geuk egin geben. Ib. 97s. An jetxi ziran arbola ostoak, ontzaren lumak eta danak. BBarand 41.
b) Y todos los demás.
Beraz, epaikarijak eta danak, eskijertzat edo ziurtzat euken Motrolloren erallia bere koñatua ixan zala. Kk Ab I 45s. Aphezek eta denek, Jaun-hartze eguna bere bizitzeko egunik zoriontsu eta pozgarriena izanen zuala esaten zioten. Osk Kurl 57. Aranalde ta danak / plazara juan zian. Uzt Sas 317.

dena

dena
<< buruzagigo 0 / 0 deretxo >>
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper