OEH - Bilaketa

344 emaitza fama bilaketarentzat

Sarrera buruan (3)


Sarrera osoan (341)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
belarri.
tradizioa
Tr. La forma belarri se emplea en la tradición vizcaína y guipuzcoana; hay belaarri en J.A. y J.J. Moguel y fray Bartolomé, así como en Lazarraga (alternando en este último con belarri). Beharri es la forma empleada al Norte y en textos alto-navarros, aunque encontramos belarri en Harizmendi, Lapeyre, Mattin (141) --en todos ellos junto a beharri --, y F. Irigaray. Biarri se encuentra en CatUt, CatUlz y en los roncaleses CatR y Hualde. La forma begarri se documenta en Echenique y otros textos baztaneses (aunque en CatB y CatEliz aparece bearri ). En DFrec hay 50 ejs. de belarri, todos ellos meridionales, y 11 de beharri, 8 de ellos septentrionales.
etimologikoa
Etim. Relacionado seguramente con beha; v. FHV 221.
sense-1
1. (V, G, AN-larr-5vill-araq-ulz, L-côte; Lcc, Mic, Urt V 332 (-lh-), VP 7r, Lar, Añ, VocCB , Dv (V, G), H, Zam Voc ), beharri (AN, L, BN, Sal, R, S; SP (sin trad.), Deen I 259, Urt III 201, VocS , Lecl, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H; bearri Lar, ), belaarri (V-gip), begarri (L-sar, B, Sal; Dv (B), VocB ), biarri (AN-5vill-ulz-gulina-erro-egüés-ilzarb-olza, Ae, R; Dv (R-vid)) Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 212; A (bearri, begarri, belarri, biarri); ContR 518, 531; Iz R 287, 303, ArOñ (beláarrixa), To, Ulz (biarri), UrrAnz (bélarrixa), Als (belarriya); Lrq; Izeta BHizt (begarri); Etxba Eib (belarrixa); Holmer ApuntV ; EAEL 3; Echaide Nav 125; Elexp Berg ; Gte Erd 286; Izeta BHizt2 (begarri); ZestErret .
Oreja; oído. "Oreja" Lcc y Mic. "Orejudo, belarri andiak daukana" Lcc. "Beharria ioana du, il a la joue [sic] emportée" SP. "Beharri kilikorrak" Ib. "Oreja" y "oídos" Lar y Añ. "Cera de los oídos, belarrietako ezkoa, ezkidea" Lar. "Oltzak begiak, sasiak belarriak. Ib. s.v. aparador ("refrán que enseña el gran tiento en el hablar aun a solas y en secreto; porque, como dicen, las paredes oyen. Litm. significa que el aparador tiene ojos y el zarzal oídos"). "Oreille" VocS, VocPir 212. "Biarri, oreja" Mdg 162 (en una lista de nombres de partes del cuerpo humano). "Begarri, oreja" VocB. "Biárri, oreja. Biarritik, de la oreja. Silabeando pronunció be-a-rri" ContR 531. "Biárria, la oreja; bi biárriak, las dos orejas" Iz R 287, 303. "Biarrí bet, una oreja; bí biarríek, las dos orejas" Iz Ulz. "Bélarrixa, bélarrixak, la, las orejas. Bélarriya (id.)" Iz UrrAnz. Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso gral.
Idoki zezan bere ezpatá, eta iorik [...] zerbitzaria, edeki ziezón beharria. Mt 26, 51 (He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Leon beharri, Samper bearri, Hual biarri, Echn begarri, Ur (V y G), Ol, Or, Ker, IBk, IBe belarri). Predikatzen ditugu, [...] begik ikusi eztituen eta beharrik enzun eztituen gauzák. 1 Cor 2, 9. Bein izango deu guziz andia / ene belarriak, Jauna, alegria. Miserere 333. Ebagi deutso / belaar[r]ia baterik / lanternea / eskuan eroeanari. Lazarraga A29, 1200v. Belarriakaz enzutea. "Oír con los oídos" . Bet 16 (Cap 16, Cb CatV 59 belarriakaz, Iraz 44 belarriakin, CatBurg 42 belarriz, CatUt 13 biarris, CatAN 61, CatEliz 458 bearriz, CatB 80, CatSal 65 bearriez, CatLuz 27, Legaz 50 beharriez, CatAe 64 bearries, CatR 65 biarriez, CatUlz 52 biarriz; cf. infra BELARRIZ). Ene begiek ikus dezaten hark nai duena, alaber ene bearriek enzun hark nai duena. Ber Trat 59v. Baña ahoa idekirik beharrietaraño / Gormantari sartzen dio lohi eztarriraño. EZ Man I 107. Bista eta ukitzea / guztiz zaizkit trunpatzen; / beharriez baizen eztut / hor zarela sinhesten. EZ Noel 125. Gaixtoari bethi dagoka bere beharrietan beldurtasunaren soiñua. Ax 433 (V 282). Zahartzean begietako bista laburtzen da, beharrietan gorreria egiten da. Ib. 182 (V 123). Bitartean beharrietaraiño bekhatutan barrena sarthuak egon. Ib. 150 (V 99). Zer probetxu da gordetzea, eta ienden begietarik eta beharrietarik ihes egitea? Ib. 435s (V 284). Aldiz bi beharriak / Xuri miragarriak, / Saldoa maitariri / Gorheritan iarriak. O Po 36. Hitz ixila, hirur beharritan iraganez geroz, orotan lasterka dabila. O Pr 622. Zure bista, begia, beharria eta berze sensuak. Hm 196. O hitzaren eztia eta amolsua bekhatorearen beharrian! SP Imit IV 1, 2. Bere izenez kontetatzen / Egun gure beharriak. 133. Biziki iratzarririk egon gure sendimentien gañen; onsa begira begiak eta beharriak. Bp I 106.
( s. XVIII) Aditzen badute, hek gogoan eztuten zenbait presunaren kontra, badela zenbait erraiteko, orduan beharriak erne tuzte, irria prest. ES 196. Zeren hekien beharriari estrainio edo arrotz eta irrigarri iduritzen zaizkon eskuarazko hitzak. Ib. 163. Erraiten dudanean obtinuit, arrozoinak galdegiten du bigarren letratzat B. Ordea beharrietako soinuan lehen dirudi dela P ezen ez B. Ib. 161. Begia ez da asetzen ikhustez, ez beharria aditzez. Ch I 1, 5. Ikhusi izan balu Rebeka Eliezer ganik hartzen eskumuturretako eta beharritako yoia urrezkoak. He Phil 352 (cf. belarritako). Dohatsü dira, Jinkuaren hitzaren herots txipia entzüten dien beharriak, eta mündü huntako elhe gaixtuer, goguarik emaiten eztienak. Mst III 1, 1. Belarri txikiak ditu bihotzak, munduko ta Jainkoaren hitzak batean aditzeko: itsi bear diezte munduko hitzai, nai baditu Jainkoarenak aditu. Mb JBDev 107. Ez duzu behar hemen bilhatu ez termino hautaturik, ez arrimu beharriaren kontentatzeko kapable denik. Daguerre ( in Brtc 3 ). Sorthü zenandian egünian [...] pikarrai zenandian Odolian, bazüniana ürrhe, perlak ere beharrietan ta ükharaietan? Egiat 238. Gizonak ditu ekusteko begiak, enzuteko belarriak, hitz egiteko mihia, ukitzeko eskuak, ibiltzeko oñak. Ub 148.

( s. XIX) Baña minberatu ez ditezen zure belaarrijak, largako deutsut onetan geijago aitatu baga. Mg PAb 69. Nork eztaki, begiak ekusi nai dituela, belarriak aditu, eta eskuak, ta gorputzak ukitu gauza debekatuak? AA I 614. Erran diezakezuedan guzia da, gizonaren begiak deus eztuela egundaino ikhusi, gizonaren beharriak egundaino deus eztuela aditu. Dh 169. Bearriak ekentzea alkateri. FrantzesB I 91. Euskaldun askori miñberatuko deutseez belaarrijak Liburu onetan irakurriko ditubeen berba arrotz ta naastekuak. JJMg BasEsc VI. Begiek eztiela deüs ere ikhusi hain ederrik, ez seküla beharriek deüs enzün hain eztirik. UskLiB 69. Nola zerez bait-dezu / belarria fiña, / eta gustoa berriz / da gauza jakiña. It Fab 15. Lan horren berriak / Otso aiten beharriak / Enzun zutien. Arch Fab 141. Eztik beharririk / Sabel gosiak. "Ventre affamé, n'a point d'oreilles" . Ib. 217. Zergaitik ardia ostutzen dabenak egiten deban aurrenengo lana dan, belarri biak kentzea, jabeak edo beste edozeñek egiazko marraetatik ezagutu ez degion. Izt C 223. Herbiaren beharriak. Gy 67. Erne dire beharriz nola izpirituz, / Ez dire loharkatzen kantaz eta xiztuz. Hb Esk 80. Gauzen hiruetarik biak alegia hirrigarri batzuez ditu, [...], eta asko erakuspen, ahalkagarri eta beharri garbiek ezin entzunak. Hb Egia 84. Ollar-otsa belarrian sartu zitzaion. Lard 448. Egungo egunean bethetzen da zuen beharriz aditu duzuen iskritura hori. Dv Lc 4, 21. Emazu egosten xerriaren burua, beharriak, muthurra eta mihia khendurik. ECocin 11. So' izü nuntik ezagützen dien zuiñ den Agota: / Lehen sua egiten zaio hari beharriala; / Bata handiago dizü eta aldiz bestia / Biribil et' orotarik bilhoz üngüratia. ChantP 174. Ezurrak zaizkit gogortu, / belarriak ere gortu, / modu onetan mutill zarraren / enbidia nork du? Xe 243 (cf. BELARRIAK GORTU). Baña, entzunagaz bat personea berban, / Ezagututen ez dau belarriak nor dan? AB AmaE 246. Belarriak zintzilik, / atzekia loka [astoak] . Noe 68. Errientak, beharri batetik harturik [...], eskolaren erdira ereman baininduen. Elzb PAd 50. Donostiaren erdia gortu zuten, belarrietako miña egiteraño. Urruz Urz 13. Arropa kantail batekin eginen ginituen urde beharriak bezelako batzu. Elsb Fram 167. Apostoluak etzaizku mintzo beren begiz ikusi eta beren beharriz entzun dutenaz baizik. Jnn SBi 32. Lehengo gudu, gerla eta kalapita izigarrien aipamena oraino beharrietan eta gogoan dakartenek. HU Aurp 87. Noberagaitik inok txarto esaten daben guztian, ezkerreko belarria (esakerea danez) berotuko balitz, onezkero gure ezkerreko belarria berotu ez eze, erre ta kiskaldu ta austuta egoan. A Ezale 1897, 33.

( s. XX) Ezeukien orduan belarririk ezer entzuteko, ez bururik ezer ulertuteko, ez biotzik ezer gura izateko. Ag Kr 191. Gozoak dira haren bersuak; asetzen daukute beharria. JE Bur 145. Neke baita ere, bereziki laborari batzuentzat, lañoki mintzatzea, elgar kitzikatuz nehoren beharriak laidostatu gabe. Ib. 147. Zakurra ene sahetsean [...], beharriak xut. Ib. 16. Ernaiak ziran Joanesen belarriak. Oso egiña zegoan Joanes mendi-oiarzun guztietara. Ag G 2. Ez dira aren belarritarako iñoren konsejuak; berea eta berea besterik ez du egiten. Ib. 6. Belarri biak moztuko zituzkean Joanesek, Azkarragako semeak ondo ikusteagatik. Ib. 246. Euzkel-belarri pitin-pitin bat duenak eztago zer esanik bigarren era lenengua baño obeto arkituko duela, bigarrena egitazkua dalako. LzM EEs 1912, 119. Urtebarri barri / daukonak eztaukonari / nik eztaukot eta niri / emoten eztaustana... / txarri-belarri! (Canc. pop. in Kk Ab I 60 ). Usai oneko sudurra dute, / belarriyak erne para, / puska galantak artuko ditu / iñor deskuidatzen bada. Tx B II 96. Isatsa kendua ta / belarriyak motzak, / larruzko trajia ta / ezurrezko ortzak. Ib. 128. Ilargiari esker bazoazin begi erne eta asots guzieri belarriak so. FIr 150. Beren urratsen arau, gelditze ala abiatze, hein berean doa artaldea, aintzindarien ondotik, begiak larrituak eta beharriak xutik. Zub 97. Esan egijozu perratzalliari datorrela ointxe berton aizturrakaz eta laburtu dagistazala belarrijak albait ariñen. Otx 121. An Zaldibiko Okerra --agoten belarri, / dindil aundiak, eta sudurra ere larri--. Or Eus 15. Oraindik an du belarrietan / maite-kantaren zantzua. Ib. 88. Eskuiko bearria soñuka ai bada, norbaitek ongi xardukitzen du; ezkerrekoa txistuz ai denean, gaizki. (Ae). A EY I 78. --Dollorkume arraioa! --esan zuen amorro biziz sarjentuak mutikoari belarritik elduta. NEtx Antz 141. Belarriak erne ta zurt zitun gauaren ixiltasuna urratuko zun otsaren zai. Etxde JJ 152. Biotzeko belarria erne dagokizut. Or Aitork 82. Zerbait entzun guraz, ateko olari belarria eutsola jarri zan. Erkiag BatB 81. Xantxinek badu bere erran zaharra ere, Gilsau jaun aphezak bere paperetarik atheratu dautana: "Jainkoak egin zuen Santsin, bere buru eta beharriekin". Herr 33[sic]-3-1955 (ap. DRA ). Neurtitza nekagarri zaio belarri piñari, [...], beti doiñu zurrunera, doiñu bakarrera erortzen baita. Or ( in Gazt MusIx 20 ). Errondan gabiltza / belarriak erne / begiak zabalik / estalia dagona agertzeko. Lab SuEm 166. Gaur ere hemen astokerian / bertsutan bainaiz hasia, / beharriz eztut itxurik bañan / astoaren irrintzia! Mattin 136. Hitzemaiten dautzut beharrietako hotza ekendu zaukula! Etchebarne 23. Saltatu gaiñera ta eldu dio [azkonarrari] bi belarrietatik. BBarand 54. Begi biak lausotu, / belarriak gortu. Ayesta 101. Ezin ukatua da ere, hainbatean errexki eta ongi kantatzen duen baten ahotik, pertsu bera ere beti goxoago dela beharrientzat. Xa Odol 64.
azpiadiera-1.1
Oído musical, aptitudes para la música. " Belarrixak euki, tener oído musical. Kanturako lelengo biar dan berezkua: belarrixak euki " Etxba Eib. "Kanturako belarri onekua da" Elexp Berg. .
Ala ere ez dide kantatzen bentajarik eramango [...]; bada eztarri garbi garbia ez badet ere, belarriak galantak ditut. GavS 7s. Or bada neska bandera bat, aspuak baña belarri txarraguak ditu eta ordu guziyetan kantari ari da. Iraola 14 (cf. infra (2)). Musika ederzale sutsuak ditugu gure arrantzaleok betidanik; belarri oneko, entzumen fiñeko, kanta-samurrentzako ao-zuriak. Erkiag Arran 190. Len ere nere etsairik gogorrena abotsa izan da. Batetik, belarri onekoa ez naiz. Insausti 26.
azpiadiera-1.2
"Orejudo, de orejas grandes o salientes. Usado como burla y apodo entre niños. Ama, danak "belarri" esaten doste " Elexp Berg. ""Belarri"-kin noia bakaziñotara" Ib.
azpiadiera-1.3
"(BN), terme de numération et d'élimination dans un jeu d'enfants. Baga, biga, higa, laga, boga, sega, zahi, zohi, bele, harma, zamuka, zamari, dutxulu, beharri (celui sur lequel tombe le mot beharri sort du groupe)" Lh (s.v. zamuka).
azpiadiera-1.4
(Como primer miembro de compuestos).
Aietaz oroitzea etzaigu atertzen belarri-idurimenean. Or QA 126. Nere belarri-oroimenak laguntzen zidan. Ib. 160. Euri-izpiz josita zegoan belarri-puntetaraño. Anab Poli 99. Eztu egonarririk; belarri-ikara eta zain-ikara dabil. Ibiñ Virgil 96.
sense-2
2. beharri (S ap. Giese CasaS; H). Asa, mango. "Beelarrija" Mg PAb 134 (en una lista de objetos de ferrería; 'mango de hierro' sg. Zubiau Burd). "Pitxer-, pegar-beharria (S), anse de cruchon, de cruche. Syn. giderra (L), kirtena (V, G)" H. "El asa de la ferréta: behárria" Giese CasaS.
Iratiko eremuan ar badezat nik erakutsiko diot itxuskiaren bearria. (Sal, 1598). ReinEusk 103. (el ed. da ygusqui-) Zepoa garbitzeko modue. [...] eta beste pieza arkeatuak lo mismo bein punta belarriekin sartu elzean eta gero beste puntarekin. BerastAzer 130. Aspuak baña belarri txarraguak ditu. Iraola 14. Mutur, kerten ta belarri gabeko pitxar ta bonbillak. Ag G 55. Edontzi ura ikusi ba zendute, etzenuten siñestuko artzai-aiztoz egiña zenik. Inguruan larre ugari loretsua zedukan, eta bi basauntz larrea yaten, edontziaren belarritako. 'Formant les anses' . Or Mi 44. Bere ardaua seguru gordeteko pitxarrari belarritik eusten eutson. Or Tormes 19. Neretzat ere, Alkimedonek berak bi gopor egin zitun, ontzi-belarriak akantu guriz baranoan besarkaturik. 'Ansas' . Ibiñ Virgil 38. Ardo-txanbil zaharra belarritik eutsita zeukan. Ib. 48.
sense-3
3. (V-gip, G-goi), beharri (H) Ref.: Arin AEF 1860, 60; Iz ArOñ; Elexp Berg. .
"Golde-beharri, oreille de charrue, pièce obliquement placée pour renverser les tranches de terre. Syn. akerra, akertxoa (V, G)" H. "Vertederas de madera" (G-goi) Arin AEF 1960, 60. "Bolda-belaarrixak, las dos maderas laterales que tenía zur-boldia para apartar la tierra" Iz ArOñ.
sense-4
4. Muñon(es) del yugo.
Buztarri bat lau bearriak berriturik. HerVal 160. Ertzak edo belarriak izenez ezagutzen ditu esku-langille onek bi buruntzako uztarriaren iskiñak. "El uztarri doble se compone de extremos, conocidos por ertzak o belarriak " . Garm EskL I 124.
sense-5
5. (V, G ap. A ), beharri (Sc ap. A).
" Belarri (V, G), agalla de peces" A.
azpiadiera-5.1
" Beharri (Sc), aleta de pescado" A. Cf. BELARRI-ZABAL (b), BELARRI-HANDI (b).
sense-6
6. " Beharri (Lc, BNc, R, S), piezas de madera del rastro en que se fijan las púas" A.
sense-7
7. (Vc ap. A). "Hebilla, p. ej. de pantalones" A.
Garai berekoak dirudite Salbatierrabideko bigarren lurmallan agertu ziran zenbait gauzak, batez ere [...], eraztunak, orratz-galezkorrak. gerrestun-bearriak, burdiñorizko orratz eta jostorratzak eta abar. JMB ELG 74. Brontzezko berrogei ta amar belarri be egin eta txibistetan sartuko dozuz. Ker Ex 26, 11 (Dv hersgailu).
sense-8
8. Nudo en la esquina de una tela, etc. "Cuando se despachaba a un criado que no tenía maleta, se metían sus efectos en un saco, y para el fácil manejo de éste, se le hacían cuatro puntas o cabos, dos arriba y dos abajo. Y por alusión a la marcha forzada de un criado se decía: goan da, zakhua lau beharri (Lander)" DRA.
Antxen egoan [...], alai barri barriak, atsoaren buruko zapiaren belarriak bezela txairo ta sotil zituala, "Otoipe" untzi ederra. Erkiag Arran 79s. Buruko zapi txistandunak belarriak tente eta zut. Ib. 39.
sense-9
9. bigarri (G-bet ap. A). "Seno u ojete de cuerda o de alambre no bien estirado" A.
azpisarrera-1
AHOTIK BELARRIRA. v. aho.
azpisarrera-2
HARRI ETA BELARRI. v. harri.
azpisarrera-3
AZTAL-BELARRI. v. aztal.
azpisarrera-4
BEGI-BELARRIAK. v. 1 begi.
azpisarrera-5
BELARRIAK AGERTU, BELARRIA AGERTU. Mostrar las intenciones. "Beharria ager, se trahir" Hb GH 1929, 90. Cf. Hb Egia 89: gezurrak ageri ditu beharriak, ez du nihor enganatzen.
Kerman alabearen irakasletzat etxeratu ebanean bere, ez eban belarririk agertu lenengotan. Erkiag Arran 128.
azpisarrerakoSense-5.1
( Belarria agertu eragin ).
Antiguako Amari eskerrak emon bearrean egozan, otsoari belarriak agertu eragiñ eutsazalako. Ag Kr 188.
azpisarrera-6
BELARRIA ATXIKI. Prestar atención, prestar oídos.
Denek beharria atxiki ginakon mintzazale berriari, behatzera ez ginitzaizkolarik ausartatzen. JE Bur 95.
azpisarrera-7
BELARRIA HEDATU. Prestar atención, prestar oídos.
Etxerat zenean, gizon batek bi hitz egin nahi izan ziotzan. Yarrarazi zuen eta hedatu zion beharria. Hb Egia 20.
azpisarrera-8
BELARRIA EGIN. "Apostaría (litm. haría) la oreja, belarria egingo neuke (V)" A EY III 247.
Joxepiñaxiren buruan zure aberastasunak, elurra izotz-gainean bezelaxe, gogortu ta mamitu aldira: belarria egingo nuke. A Ardi 33.
azpisarrera-9
BELARRIA EMAN, BELARRIAK EMAN. Prestar oídos, prestar atención.
Jauna, kontserba zazu zure gantzutua, / Emozu bizi luze eta dohatsua: / Eta denen buruan zeruko gloria. / Emozu otoitz huni zure beharria. Monho 162. Oi arima nerea, [...], oraidanik emozu, haren deiari beharria, oraidanik begira zakiozko. Dv LEd 255s. Hekien erasia aditurik, beharria eman nioten. Prop 1893, 63. Zoin ederrak ziren Jesusen predikuak eta beharriak nola ematen ahal ziozkaten aditzaileak! Zerb IxtS 86. Gizeraile lagunak beha zitzaizkion, beharri alfer <alter> bat baizik ez emanez, ordea, haren eleetara. Mde Pr 134. Ez zait iduritzen eman behar dugula beharri kinkulin-zinkulin nigartsu tturuta horieri. SoEg Herr 15-1-1959, 1.
azpisarrera-10
BELARRIA ERAKUTSI, BELARRIAK ERAKUTSI. Mostrar las intenciones.
Gerotxoago, ekatxak belarriak erakutsi ebazanean, izan zirean estutasunak. Echta Jos 94. Gizona, eta ez onek asmatutako sistema, mintzo denean, egiak laister-asko erakusten du bere belarria. Vill Jaink 89. Osatzaillea ez zan ez bataren ez bestearen aldeko, eta txiñel-burua bera bere, zuurra izanik berba ta esanetan, ez zan "belarria" iñori erakusteko zale. Erkiag BatB 88.
azpisarrera-11
BELARRIAK GOZATU, BELARRIA GOZATU. Regalar, deleitar los oídos.
Onetarako izan bear al zuten gure Leonen organu ta ingeles-ikasteak? Arabako arkaitzai belarriak gozatzeko? A Ardi 97. Haur denborako soinu eztiek beharriak goxatzen ziozkaten. JEtchep 115.
azpisarrerakoSense-11.1
Halagar.
Onuzkero ez ote diozu beste nexkaren bati belarririk gozatu, gero? NEtx Nola 31. Ez al den ikusten belarriak goza-zai daudena? NEtx Antz 42.
azpisarrera-12
BELARRIAK IREKI, BELARRIA IREKI. Prestar atención, escuchar. Cf. Lç Mc 7, 35: Eta bertan ireki zitezen [gor] haren beharriak, eta laxa zedin haren mihiko etxekidurá "ses oreilles furent ouvertes".
Belarriok irekazu eta danzuzun. Lazarraga A17, 1185r. O Adamen hazi kalte / handian eroria: / berri onen entzuteko / idekak beharria. EZ Noel 29. Idekazu belarria / Zure bihotzarena / Aditzekotzat oihua / Ene othoitzarena. Hm 169. Ez diotzogutela behiñere beharriak idek, dabilltzan berriei eta habarrotsei. He Gudu 62s. Anbizionearen / Eta itsasoaren / Dei enganagarriari, / Ez zaiola behar beharria ideki. Gy 83. Eta etxeko jaunak, bere athearen aintzinean xutik, / Ideki tu beharriak, eta erran du: Nor da hor? Zer nahi dautet? Balad 261. Idek zatzik beharriak, Pello, eta ez hadila lokhar. Elzb PAd 57. Belarriak eta arima detzagun bethi idek Fedearen, Elizaren, Aita Sainduaren hitzeri. Lap 19 (V 11).
azpisarrera-13
BELARRIA JARRI. Prestar oídos, prestar atención.
Baiña nik ez nion dultzaiñari belarririk jarri. Zendoia 233.
azpisarrera-14
BELARRIA JO. Golpear el oído, hacer daño al oído (palabras, etc.).
Hainbertzenarekin, ene aldeko ikusliar baten hitz hauiek jotzen dautate beharria frantsesez. JE Ber 58s.
azpisarrera-15
BELARRIAK APAL, BELARRIAK APALIK. Con las orejas gachas. Cf. BELARRI-APAL; BELARRIAK APALDU.
Arratsalde erditan, noizpait eta norapait barreiatu zirelarik nere kruxpetak, beharriak aphal athera nintzen, oihuen eta hirrien azpian. Barb Sup 28. Piarres, beharriak aphalik bazoan orai, etxeari buruz. Ib. 140. Buztan beharriak aphal, / Belhaunez dal dal. Ox 98. Belarriak apal, baitezpadako izerdiz bustita eriotza urbiltzerakoan oztenagotzen zaiona. "Demissae aures" . Ibiñ Virgil 104. E, otso! orain belarriak apalik, eztok? Bilbao IpuiB 187.
azpisarrera-16
BELARRIAK APALDU. Agachar las orejas, ceder o retirarse humildemente.
Berás zer in bear dúgu guk? Beárriak apáldu, uzkúrtu biótza humil humíla. LE Ong 94r. Emonik baña guztiai laster / Tripalarriak / Aldendu ziran apalduagaz / Belarri andiak. AB AmaE 44.
azpisarrerakoSense-16.1
"Abatido, bajando las orejas, belarriak apal-apal eginda (V-ger-m)" A EY III 319.
Belarriak apal-apal eginda gelditzen ziran entzuleak oro, zer erantzunenik iakiteke. Zait Plat 90.
azpisarrera-17
BELARRIAK HARROTU. Aguzar los oídos.
Egin nai liekenak ere, belarriak arrotzea alperreko lana luke, ango marmario-otsaz ezpaitago ezer entzuterik. Ldi IL 25.
azpisarrera-18
BELARRIAK ATERA. "Belarrixak etara, sacar las orejas, zurrar. Aittajuna etortzen bada belarrixak etarakosku" Elexp Berg.
Gizajoari oraingo belarriak atara ezeze, bizkarreko azurrak be apurtuko eutsazan milla bider [maixuak] . Bilbao IpuiB 149.
azpisarrera-19
BELARRIAK BEHEAN, BEHARRIAK BEHERA. Con las orejas gachas.
Zakurra ixill-ixill / badijoakio, / guztia beldurturik, / belarriak bean, / burua makur eta / buztana anka-pean. It Fab 23. Ixil ixila itzuli zen / Barurik bere etxera; / Ahalketurik oillo batek / Atzaman balu bezala; / Ezaririk sabel pian buztana / Beharriak aldiz behera. Arch Fab 147s.
azpisarrera-20
BELARRIAK BERO IZAN. "Gaur medikuak belarriak bero izan dituez, hoy bien se ha murmurado contra los médicos" Zam Man 19.
azpisarrera-21
BELARRIAK BEROTU.
azpisarrerakoSense-21.1
a) (V; beharriak berotu Dv). Ref.: A; Elexp Berg. Calentar los cascos, intentar convencer. "Beharria berotzea, donner des préventions, indisposer, donner de mauvaises impressions" Dv. "Belarriak askori berotu (Vc), esparcir noticias" A. "Calentar los cascos a alguien. Batek esan da esan da esan jardun, da entzun da entzun da entzun eitten dabenai, belarrixak berotu eitte jakok. Zeozeaittik e, beste baieaittik gaizki esaka ero: belarrixak berotu jotsak arek" Elexp Berg. Cf., con el sdo. propio de 'calentar las orejas' en Mg PAb 94.
Norbait, Portunek belarriak berotuta, bide txarretatik aurrera asi ez zeitean. Ag AL 50. Norbaitek puztuta, asi zitzaidan amona belarriak berotzen: Isabel emaztetzat artu bear nuela ta bear nuela: ni isilik. A Ardi 19. Bere kaltian berotu ditu / alperrik zenbait belarri. Tx B I 64.
azpiadiera-1.1
Reprender, reconvenir.
Enzun biar baditu, enzun ditu. Zelan berotu deutsadazan belarrijak. Bela bat baño balzago ifini dot. Astar II 108. Lenbizi, Artazubiaga otso orri belarriak berotu nai nizkiokek. NEtx Antz 25.
azpisarrerakoSense-21.2
b) "Abofetear" GarateCont RIEV 1935, 348. "Mutikua! etortzen banok orra neuk berotukostat belarrixak" Elexp Berg.
azpisarrera-22
BELARRIAK BETE.
azpisarrerakoSense-22.1
a) Llenar los oídos.
Mundua, ixil adi: utzik / Hire ponpa itsusiak; / Zeruko plazerez tiagu / Bethe behar beharriak. 133.
azpisarrerakoSense-22.2
b) Colmar la medida, agotar la paciencia.
Jainkoak agindu zion, Ninive zeritzan errira joan, eta Jainko egiazkoaren lege garbia erakusteko; bada, Ninivetarren biurrikeriak belarriak bete ziozkatela. Lard 250.
azpisarrera-23
BELARRIAK BURRUNBARAZI. "(Hacer) zumbar las orejas, belarriak burrunberazo" Lar.
azpisarrera-24
BELARRIAK GORTU (Lar, Añ). "(Hacer) oídos de mercader" Lar. "Orejas, oídos de mercader, hacer que no se oye" Añ.
Behar duzu halaber hainitz gauza iragan beharriak gorturik. SP Imit III 44, 1. Gorturik zeure belarrijak Jaunaren deijetara, egiten dozu demoninuak dirautsuna. Astar II 227. Ez bada arren, belarriak gortu ene deiai, ez ene eskariai. EL2 166. Yupiterrek beharriak / Gorthuak ditu gaiñ hartan. Gy 239.
azpisarrerakoSense-24.1
( Belarriak gor egin ).
Kistar dirala diñoen ugazabak Aita Santuaren deiari belarriak gor egin dautsez. Eguzk GizAuz 156.
azpisarrera-25
BELARRIA KILIKATU, BELARRIAK KILIKATU.
azpisarrerakoSense-25.1
a) "(Buscar la) paja en el oído, es buscar fácilmente ocasión para reñir y hacer mal, belarria besteri kilikatu" Lar.
azpisarrerakoSense-25.2
b) Excitar los oídos.
Eta zure kantaz den bezanbatean / Zoiñak haiñ goxoki beharri guziak / Baitauzka kilikatuak, / Filomela egiaz ezta aprendiz baizik / Zure aldean ezarririk. " Frapper les oreilles" . Gy 294.
azpisarrera-26
BELARRIAK IPINI. Atender, prestar oídos.
Zure belarriak ipiñi itzazu nere otoitaren abotsera. ArgiDL 117. Belarrijak geuganantz artez-artez imindda daukoz, eta geuk diñoguna entzuten adi-adi dago. Otx 174.
azpisarrera-27
BELARRIAK ITXI (Lar, Añ), BELARRIAK HERTSI. Taparse las orejas, hacer oídos sordos. "(Taparse los) oídos, belarriak itxi" Lar. Txoroen hitz belarriak itx. "(A palabras) locas, orejas sordas, txoroen hitz belarriak itx" Ib. "Orejas, oídos de mercader, hacer que no se oye" Añ.
Nehor emaztez edo emaztetako gauzaz mintzo denean, ez ernaturik egon, herts beharriak, itzul burua bertze alderat. Ax 412 (V 268). Iende prestuek, halakorik ez enzuteagatik, beharriak hersteintuzte, burua bertze aldera itzultzen dute. Ib. 259 (V 173). [Jangoikoak] adirazten dizunari belarriak itsirik, sartzen bazara zu zere gauza gaistoetan. Mb OtGai I 119. Zenbat bider abisatua izan naz, ta belarriak itxi ditut? Cb Eg II 92. Au entzutean, ango / igel kantariak / itxi omen zituzten / beren belarriak, / ez aditzeagatik / aren deadarrak. It Fab 117. Ausentziyan da argureriyan, / mingañaren pikardiyak; / aditu nai eztuenik bada / itxi bitza belarriyak. Xe 344. Aldi hartan ere, Juduek hetsi zituzten beharriak Jainkoaren mintzoaren ez entzuteko. Jnn SBi 17. Maitetasunezko dei ori ez entzuteagatik belarriak itxitzea. Ag Serm 399. Tolosan sartu ziranean, ango emazteek, bai karlistenak ere, belarriak itxi bear txapelgorrien biraorik ez entzuteko. Or QA 83. Nork arotz eta nekazarien mintzo apal, beti zahar eta beti berri honi belarriak eta bihotza itxi? MEIG II 48.
azpisarrera-28
BELARRIAK LUZATU. Prestar atención, escuchar atentamente.
Hura bere partiden kondatzen ari, gu beharriak luzatuak aditzen. Zerb Azk 112. Garaidiri belarriak ederki luzatu zitzaizkion! Loidi 78.
azpisarrera-29
BELARRIAK MAKURTU.
"Otsandu, apaldu. Belarriyak ondo makurtuta junber atzea lanea " ZestErret. v. BELARRIAK APALDU; cf. BELARRIA MAKURTU.
azpisarrera-30
BELARRIAK TENTE EDUKI, BELARRIAK TENTE JARRI. Estar (ponerse, etc.) atento. "Belarriak tente eukitzen ditu orrek (V-gip, G-azp)" Gte Erd 27.
Errezelo txarrian / tente belarriyak. JanEd II 134. Bertso batzuek ateratzeko / lenguan esan dirate; / gauz ori ondo entzun artian / jarri belarriyak tente. Auspoa 61, 106.
azpisarrera-31
BELARRIAK ZORROZTU. Prestar atención.
--Zure aginduetara naukazu --erantzun zion eskaleak belarriak zorrozturik. TAg Uzt 206. Oi ez bezela belarriak zorrozturik, erdiko balkoean gelditu zan kantariak zionari adi-adi. Ib. 244.
azpisarrera-32
BELARRIA MAKURTU. Prestar atención, escuchar.
O Apostolu saindua, / zeure orenetara, / beharria, othoi, makhur / ezazu kantetara. EZ Noel 147. Ene othoitzera makhur / Ezazu beharria, / Eta zaite othi ene / Libratzera lehia. EZ Eliç 283.
azpisarrera-33
BELARRIAN (Hablar, decir, etc.) al oído.
Bekhatu hetarik haiñitz zitzaiola barkatu, / Aphezaren beharrian noiz baitzen konfesatu. EZ Man I 55. Dantzarijak albokuari belaarrijan esaten deutsazan berba desonestubak. fB Olg 160s. Eta nok esan deutsu zuri, Eleizakoen izena bere belarrian aitatu dagiodanean, ez dala geituko bere geisotasuna? Itz Azald 162. Haren eskua aski zuten hiltzerat zoatzinek, eta beharrian solas goxo bat, bakean hiltzeko. Ardoy SFran 155.
azpisarrera-34
BELARRI-HANDI.
azpisarrerakoSense-34.1
a) "Belarriaundi, orejudo. Aren anaia alako belarriaundi bat dok" Elexp Berg.
Ikustekoa da nolako benetasunez ari dan bere zer-egin txikian gure monagillo belarri-aundia! Lek SClar 134.
azpisarrerakoSense-34.2
b) "Beharri-handi, oreille-grande, nom du thon de la Méditerranée" Hb.
azpisarrera-35
BELARRIAN IZAN.
azpisarrerakoSense-35.1
a) Oír.
Ardura duk beharrian oihu oilaharrerena, / Atzartzen duela lehoin prinze animalena. EZ Man II 17. Eta aldamenekoaren oihuak belarrian ditugula, nola amets egin, "Cinemascope", mundua sortu zenez gero ikusi den gauzarik miragarriena, berriarekin ere? MEIG I 129.
azpisarrerakoSense-35.2
b) Recordar (palabras). v. BELARRI-BELARRITAN IZAN.
Zoin giristinok ez ditu beharrian lehengo profetaren solasak: "Ez, Bethleem, ez haiz herritan txarrena". Ardoy SFran 31.
azpisarrera-36
BELARRI-APAL. "De orejas gachas. Bikixak izan arren txal bat belarritentia da eta bestia belarriapala" Elexp Berg. "Abereengatik batik bat, baina pertsonengatik ere esan daiteke" Ib.
azpisarrera-37
BELARRIA PARATU. Prestar atención, prestar oídos.
Hura enzunen dut, bainan eztut eginen erranen derautan gauzarik; beharria paratuko diot, bainan hersiko diot bihotza. SP Phil 304. Haren oihuei ez diotela beharria paratu nahiko, edo ez duela eraman nahiko sorbalden gaiñean harturik, bere heiara. He Phil 46. Hitzunzikeriei beharriya bere nahirat paratzen dioena, hetan partalier egiten da. Mih 65. Ikhusi nahian ez behatzea, aditu nahian beharria ez paratzea, berriak jakin nahian ez galdetzea. Dh 70.
azpisarrera-38
BELARRIA PRESTATU. Prestar atención, prestar oídos.
Presta diezadazu zure beharria ene aflikzionearen egunean. 47. Haur beita zühürtze handia, hitzen aize orogatik ez zotükatzia, eta lausenkari gaixtuer beharriaren ez pherestatzia. Mst III 27, 5.
azpisarrera-39
BELARRIA TAPATU, BELARRIAK TAPATU. Cerrar los oídos, hacer oídos sordos.
Nork ere bere beharria tapatzen baitu eta zerratzen paubriaren oihiari. Tt Arima 92. Zuhurtzia handi bat da gizonen hitz banoen mezprezatzea, eta sirena perillosen kanta eztiei eta lausengu xarmagarriei beharria tapatzea. Ch III 27, 5. Ez othoi tapa zure arimako beharriak. Brtc 179. Zu joka nere bihotzeko athetan, eta niri deiez, eta nik atheak hertsi eta beharriak tapatu. Dv LEd 133s.
azpisarrera-40
BELARRI-ATZE. Zona de detrás de la oreja. v. BELARRI-GIBEL.
Beiñ-ola, zer esan asma-eziñik nengoala, papera aurrean, luma belarri-atzean, maai-gaiñean ukalondoa eta masaillari emana eskua, lagun bat agertu zitzaidan bat-batean. Berron Kijote 10.
azpisarrera-41
BELARRIAK ZABALDU, BELARRIA ZABALDU. Prestar oídos, escuchar.
Baldin beharria zabaltzen badio, o Iainkoa! zein seinale gaixto den bihotza gero galduko duela. SP Phil 303. Zaude erne, eta zabal etzazu zure bihotzeko beharriak. He Phil 79. Belarriak zabaldu badira hipui zikiñak eta aragizko hitzak gustoz aditzeko. AA CCErac 113. Murmuradoriak ez badauka aurrian, nok belarrijak zabaldu, nok entzutia emon, nok barre egin [...], bere kauten ixilduko da. fB Ic II 201. Zabal othoi beharriak. Hb Egia 146.
azpisarrera-42
BELARRIAK ZAIN EGON.
" Belarriyak zai eon, arretaz entzun; zer entzungo zain egon. Haren etxian geundela, erderaz ikasten hasi giñan: "ya lo creo" ta "Qué barbaridad!" ta holakuak. Belarriyak zai eote zian han " ZestErret.
azpisarrera-43
BELARRIA ZABALDU. v. BELARRIAK ZABALDU.
azpisarrera-44
BELARRI-BAKOITZ (El) que tiene solo una oreja.
Belar-bakoitzak marra marra, / nola zaldi batek garagarra, / Apurtzen zuen bere ortzetan, / Biurtzen zuela iriñetan. Mg ( in VMg 98 ). Burla eta barre egiten deutsanak [...]; berbaz, esanagaz ez izenak, edo izen gestuak, dei eginagaz begi bakotxa, belarri bakotxa, errena, trakua edo onelako izen, utsune edo faltaren bat adi erazoten dabenagaz. Astar II 84.
azpisarrerakoSense-44.1
(Con suf. aumentativo).
Dantzu artoak lurrera giten / belarri bakotxtoa [=basaurdea] marra marra, / zelan zaldi-mandoak garagarra, / eta apurtuten ortz-aginetan / biurtu giñokoan urunetan. Zav Fab, RIEV 1909, 29.
azpisarrera-45
BELARRI-BARREN. Oído, interior de la oreja.
Soñu zoli ta bizien magalean, belarri-barrena batere urratu gabe, loak artu zuan. Anab Usauri (ed, 1986) 38 (ed. 1931, 35 entzukiña ).
azpisarrera-46
BELARRI BATETIK SARTU ETA BESTETIK ATERA, BELARRI BATETIK SARTU ETA BESTETIK IRTEN. Entrar por un oído y salir por otro. "(Por un) oído se entra y por otro se sale, belarri batetik sartzen, ta bestetik irteten da" Lar.
Gaizki errana berez arinki beharri batetik sar eta bertzetik ilkhi litekeiena, erraiten ohi den bezala, finkatzen da enzuten dutenen fuinean. SP Phil 354 (He 357 beharri batetarik sar eta bertzetik ilkhi, Echve Dev 401 belarri batetik sartuta bestetik erraz atera). Andren erostak, belarri batetik sartu ta bestetik urten. Erkiag BatB 172s.
azpisarrerakoSense-46.1
(Con aditu ).
[Sermoiak] aditzen dirala belarri batetik ta ertetzen dirala bestetik. Ag Serm 320.
azpisarrera-47
BELARRI-BELAR (belarri-bedar V, G; beharri-belar S; beharri-belhar S; Foix; begarri-belar B; biarri-belar AN-5vill, R). Ref.: Lcq 93; Alth Bot 9; A (beharri-belar, begarri-belar, belarri-bedar, biarri-belar); Iz ArOñ (belarri-bedarra). Nombre aplicado a diversas plantas medicinales. "Sempervivum tectorum [...] en esta comarca biarri belarra" Lcq 93. "Joubarbe des toits, artichaut sauvage. Behari belharra. Zeren zonbaitek uste dien haren sapak sendotzen dila beharriko mina" Alth Bot 9. "Beharri-belar (S), beharri-belharra (S; Alth), jubarba, brusco" A. "Begarri-belar (B), hierba que crece mucho en los tejados y cura las orejas" Ib. "Biarri-belar (R), siempreviva" Ib. "Artichaut sauvage" Foix. "Joubarbe des toits" Ib. (ap. Lh). "Olantago lanceolata" Iz ArOñ. "Uva de gato" DRA.
Belarri-bedarren lurruna bere ona da onetarako [belarriko mina kentzeko]. Belarri-bedarrak tellatu batzuetan artuten doguz. Lodi lodiak dira. (V-arr). A EY IV 231. Belarri-belarran izarditik lau tantan belarriin sartu. Batzutan sendatzen da. Belarri-belarra etxe askotan gorde oi da lur piska batekin tella gañen. Arin AEF 1980, 65. Belarri-miñentzat belarri-belarra oliotan prejitu eta olio ue belarriin sartu. Ib. 65.
azpisarrera-48
BELARRI-BELARRIETAN IZAN. Tener muy presente, recordar (palabras). v. BELARRIAN IZAN (b).
Belarri-belarrietan bait ditut oraindik gaurko onen anaitxo nagusiak --"Biotz-begietan" olerki-idaztiak alegia. Markiegi ( in Ldi IL 7 ).
azpisarrera-49
BELARRI-DILINDAKA. Pendiente.
Ikusi balu Errebeka Eliezer ganik eskumutur-ioiak eta beharri dilindakak hartzen. SP Phil 349 (He 352 beharritako yoia urrezkoak).
azpisarrera-50
BELARRI-DILINDAKARI. Pendiente.
Hautatu izan zen haren espos izaiteko, eta hartarakotz harkhez eman izan zeizkon beharri-dilindakariak eta urrezko esku-mutur ioiak. SP Phil ẽ, 4v.
azpisarrera-51
BELARRI-DILINDAKETA. Pendiente.
Isaak, Iainkoaren adiskide handiak beharri dilindaketak igorri ziotzala Errebeka garbiari. SP Phil 399.
azpisarrera-52
BELARRI EGIN. No escuchar, hacer oídos sordos. v. BELARRIAK ITXI.
Mutilli buruz belarri egitea gogoak emanen balit, Pamparigustako erregeak berak bere burua aginduko balit ere, atsegin niken zazpi urtez nire oiñetan irrikatzen ikustea. 'Si de n'écouter personne, j'avais résolu' . Or Mi 32.
azpisarrera-53
BELARRI EGON. Estar atento. Cf. DENA BELARRI.
Atenai osoa belarri egon zan Gorgiaren itzaldia entzuten. Zait Plat 122.
azpisarrera-54
BELARRIEN HEGALERA. "Erraiok, erraiok begarrien egalera! (B) (Ari esatea ez du ongi artuko)" Inza NaEsZarr 2021.
azpisarrera-55
BELARRI-ERNE. Con los oídos atentos.
Eleder an zan, belarri-erne, / ipui ta bertsu jakin nai. Or Eus 195. Garoartean kuzkur eta belarri-erne gelditu zan zakurra basakatuaren gisan. TAg Uzt 83.
azpisarrera-56
BELARRI-ERTZ. Borde, contorno de la oreja.
Orra non artzai batek / bere etxolatik / zein dan ezagutzen du / belarri-ertzetik. It Fab 150. Belarri-ertzak epeldu zizkan [Paulino Uzkudunek] . MendaroTx 430. Ekaitza datorrelarik, / eguerdia geldi, / belarri-ertzean dabil / furrundakan euli. Or Eus 58. Or, an, zantzulariek Leitzara bidean / eskua sarri dute belarri-ertzean. Ib. 148. Gerrikoaren epelak belarri-ertzak goxatu egiten omen zituen. Zendoia 187.
azpisarrerakoSense-56.1
Kontu oriyek allegatzian / arren belarri-ertzeta. Auspoa 39, 12.
azpisarrera-57
BELARRI-ERTZERA (Decir, etc.) al oído.
Mutillak! Bazenekite onen amari belarri ertzera egi batzuek esateko zer gogoa daukadan. Alz Ram 41. Orrako mutiko argal betaurreko-beltz ori, belarri-ertzera itz goxoak esaten ari zaiola dirudit. Ldi IL 23. Zuriñeren albotxuraño elduaz, isilmisil esan eutsan belarri-ertzera. Erkiag Arran 130. Bear bada, zure belarri ertzera esan dizu lagun lotsa-galduren batek: "Ase, ase ire griñak". MAtx Gazt 23. Kaxerok esan zidan / belarri-ertzera. Olea 191. Itzetik ortzera, belarri-ertzera. EZBB II 26.
azpisarrerakoSense-57.1
"Esaiok belarri-ertzera, expresión usual en G con el sdo.'no le va a gustar lo que oiga'" (comunicacón personal). v. BELARRIEN HEGALERA.
azpisarrera-58
BELARRIETARA, BEHARRIETARAT.
azpisarrerakoSense-58.1
a) (Llegar, llevar, etc.) a oídos (de). v. BELARRIRA (b).
Hire salutazionearen boza ene beharrietara heldu izan den bezain sarri. Lc 1, 44 (He beharrietarat, TB, Dv beharrietara, Ol, Or, Ker, IBk, IBe belarrietara; Oteiza aitzera). Hel zedin famá Ierusalemen zen Elizaren beharrietara. Act 11, 22. Gauza arrotz batzu gure beharrietara ekharten dituk. Ib. 17,20. Oha espiritua [sic] satsua, ahalkhadi dohakabea, hi hagitz likhitsa aiz, halakorik niri beharrietara ekhartzeaz. SP Imit III 6, 4 (Mst ene beharrietara erakharri). Bidean zirela, hedatu zen Daviten beharritarat berria Absalonek hil zituela printze guziak. Lg I 310. Nik ezteutsut ezer aitu belarrijetara eldu bajataz bere berba zantar, buruban artu ezin neikezanak. Mg PAb 83. Besteren kreituko etena, oraindo ixilik dagoana, edo gitxik dakiana, eztakianaren edo eztakien belarrietara eroan dozunez. EL2 153. Erronka andi au zezen jabearen belarrietara iritsi zanean. Izt C 247. Eldu dira zuen eskarijen diadarrak Marijaren belarrijetara. Ur MarIl 21. Guziak Jaungoikoaren judiziora deitzen gaituen turuta lotsagarria, nere beharrietara heltzen da. Dv LEd 254. Iritxi zan berri ori gure santuaren belarrietara. Aran SIgn 68. Eldu uen kanta Bergarako juezan belarrietara. Apaol 98. Nik uste lotarik ere erdaraz amesten diren; eta ahalik balute, gauaz ere lethorzke berdin gure beharrietara. Arb Igand 21. Larruaren barnean eztauzkela, beharrietara doakotenean bascou itsusi hori. HU Aurp 214.
( s. XX) Amen-omenek beharrietarat ekarri daukute eskual hirixka batean egun hotan gertatu bitxikeria hau. JE Bur 191. Urrutiko baserrietatik tuntun ots berria dator gure bidaztien belarrietara aizetxoaren egoetan. Ag G 198. Bainan, gero, ahapetikako solasño batzu heltzen zaizko beharrietara. Barb Sup 3. Berria heltü zen haien beharrietara bost kontrebandist igaran zirela Zalthondoko ibarra gora. Const 31. Noiz ere karrikatik beharrietarat heltzen baitzait neurriz-gaineko burrunba bat. JE Ber 93. Eldu zan nundik edo andik izparra Lebarioren belarrietara. Kk Ab II 26. Ibarraldetik belarrietara datorzkigun zakur-zaungak. TAg Uzt 78. Segur bekundea belztuko du, norbeitek, haren espantuak hemen egin dituela heltzen bazaio beharrietarat. Zerb Azk 113. Ez dadilla iñoren belarritara eldu nire asmoen berri. Etxde JJ 189. Ortziko loretxu zidarrezko ditugun izarñoak ames-egalkaden aize soiñu-isilduna el-erazten dabe gizonen belarrietara. Erkiag Arran 30. Zaldi baten trosta heldu zelarik haren beharrietarat. JEtchep 23. Oi! zer berri latza düzün / beharritara ekharri, / Dolümen handitan herria / behar diküzü ezari. Casve SGrazi 118. Auntzaiak au esan-ta bereala, araxe bere belarritara eldu zitzaion rabelaren soiñua. Berron Kijote 126. Liburuaren deitura nere belarritara eldu zanean. Ib. 111. Iñok ez dau berbatxu bat be idatzi edo esan; edo, beintzat, olakorik gure belarrietara ez da eldu. Ataño TxanKan 102. Ixillik euki nai gatxaren zera, baiña aitaren belarrietara be eldu zan orren albistea. Onaind STeresa 44. Horrelakoak, gure hizkuntzara aldatzen direnean [...] ez direla inoren belarrietara iristen. MIH 219.
azpiadiera-1.1
(En función de participio). v. belarrietaratu.
Elizari egiten ziozkan galera eta ondamendi negargarriak belarrietara zitzaizkionean [...], karta bat eskribitu zion. Arr May 164. Zuurtze aundi bear izan nuen nere pozaldia itzalgaizteko, liburu aren idaz-gaia nere belarrietara zeneko. (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7. Orra, zure agur-mintzura nere belarrietara dan bezain laster, umea pozez yauzi zait nere sabelean. Ir YKBiz 8. [Gure otoitza] Zure aintzinean biotz-oiuz Zure belarrietara dugularik. Or Aitork 290.
azpisarrerakoSense-58.2
b) Al oído. v. BELARRIRA.
Ikusten denean nihor paoatzen dela eta beregindurik heldu dela emaste edo neskato baten beharrietara hitzkatzera, solhastatzera, legezko ezkontzan sartzeko borondaterik gabe. SP Phil 303 (Echve Dev 344 neskatxa baten belarrietara esan; He 304 neskatxa bati beharrira erran ). Ill zen Akab, begarriyetara ongi erran zion profeta falsuetaz fidatu zelakoz. ZugSerm 293. Eliza ama sainduaren hitza beharrietarat turrutatzen daukute, eta gu lo! Lf Murtuts 13. Azkenean mintzoa itzuli zitzaion, ez zekien ordea bere bihotzean bakarrik zenetz mintzo, ala haurraren belarrietara. Mde HaurB 51.
azpisarrera-59
BELARRI-GARBI. Puro de oído.
Nai neuke, albalitz, ez belaarri garbijak tristetutia. Ez biotz garbijai kezkaak [...] iraastia. fB Ic II 6.
azpisarrera-60
BELARRI-GARBITZAIKI. "Monda orejas" y "escarba orejas" Lcc.
azpisarrera-61
BELARRI-GIBEL. Zona de detrás de la oreja. v. BELARRI-ATZE, BELARRI-OSTE.
Kopetetarik eta beharri gibeletarik odola atheratziaz ere probetxu handia eginen du [idiak] . Mong 591. Dirdiratzen duela [ileak] mazelan behera, / Beharri gibelean sar arte ondarra. Hb Esk 182. Beharri gibelean hatz egin eta, irri faltso bat ezpainetan duelarik. Elzb PAd 76.
azpisarrera-62
BELARRI-GINGIL (beharri-gingil S ap. A; Hb, Foix ap. Lh; beharri-kinkil Dv; beharri-tintil L-ain ap. A). "Beharri-kinkila (BN-bard), lobe de l'oreille" Dv, que remite a gingila. "Beharri kinkila (BN-bard), beharri gingil (Sc), beharri tintila (L-ain), lóbulo de la oreja" A.
azpisarrera-63
BELARRI-GOGOR. "Belarri-gogorra, (adj.) sin oído musical. Belarri-gogorra izan arren, beti kanturako prest" Etxba Eib.
azpisarrera-64
BELARRI-GOR. "Belarri-gorra. (Adj.) sordo. Zartzara, belarri-gorra jarri da" Etxba Eib.
azpisarrera-65
BELARRI-GOZAGARRI. Grato al oído.
Oraindik ere qué que que- ori ez da belarri gozagarri; baiña barrungo itzari begiratu ezkero, ezin esan olerki eder orren neurtitz ederrenetakoa ez danik. Or ( in Gazt MusIx 20 ).
azpisarrera-66
BELARRI-IZKINAKO.
" Belarrixkiñakua eman, belarrondokoa eman. Emangoñat belarrixkiñeko bat earra, ixiltze ezpaaiz! " ZestErret.
azpisarrera-67
BELARRI-KAKA (V-arrig; Lcc; beharri-kaka L-côte, S, R; T-L). Ref.: A (kaka); A Apend (belarri-kaka). "Cera de oreja, belarri kakea" Lcc. "Belarri-kaka, cerilla del oído (V-arrig)" A Apend. "Cérumen, beharri-zakar, beharri-kaka" T-L. v. BEHARRI-ZAKAR.
azpisarrera-68
BELARRI-KARATS. Asaro (Bot.) "Asaret, beharri-karats" T-L.
azpisarrera-69
BELARRI-KATTALO. "Beharri-kattalo (S; Chaho), animal que tiene las orejas gachas" A (s.v. bearri).
azpisarrera-70
BELARRI-KILIKOR. "Beharri kilikor, casto (Darric)" DRA.
azpisarrera-71
BELARRIKO ATABAL. "Beharriko atabal, tympan" Arch Gram 2.
azpisarrera-72
BELARRIKO MAMORRO. "Belarria minez dagoanean, barruko arra egarri izaten da ta ondo da ur bedinkatu tanta batzuk belarrian sartzea. Ar onek Arratian belarriko mamorroa dau izena" A EY IV 231.
azpisarrera-73
BELARRIKO MINAREN BELAR. "Belarriko miñan bedar, uva de gato" Elexp Berg. "Teilatu gainetan eta egiten den kaktus tankerako landare potolotxoa" Ib. v. BELARRI-BELAR.
azpisarrera-74
BELARRIKO ZULO. v. BELARRI-ZULO.
azpisarrera-75
BELARRI-LUZE. v. belarluze.
azpisarrera-76
BELARRI MAKAL. "Belarri makala, solanum nigrum, yerba mora" Arzdi Plant1.
azpisarrera-77
BELARRI-MAMI. Lóbulo de la oreja. "Belarritakoak. Belarri-mamitik sartzen zaizkien ereztun-edergalluak" Urkia EEs 1930, 51. v. BEHARRI-GINGIL.
azpisarrera-78
BELARRI-MINGARRI. Disonante, que hace daño al oído.
Agintari bikainenak ots belarri-mingarriak eragotzi edo eztitu bear ditu, ritmu atera arte. Zait Plat 72.
azpisarrerakoSense-78.1
(Fig.). Absurdo.
Ez dun belarri-mingarri, une berean guregan asko arki ditezkela aitortzea. Or QA 57. Pozten ere nintzan, Itun zarreko lege ta Iragarle, oi ez bezalako begiz irakurrarazten, len belarri-mingarri bainerizkien. Or Aitork 131. Nork esango dio euskaldun Naparroako koko bati? Nork esango Euskalerria euskeraz tutik egiten ez dan errialde bati? Neretzat belarri mingarri da, beintzat, eta beste askorentzat ere. Or EG 1952 (3-4), 23.
azpisarrera-79
BELARRI-MINTZ. Tímpano.
Umeeginondoko ondo-ezak [...]. Belarrimintzekikoak. "Timpanismo agudo" . EAEg 28-12-1936, 667.
azpisarrera-80
BELARRI-MOTZ. v. belarrimotz.
azpisarrera-81
BELARRI MOTZEKO. De una sola oreja.
Ebakitzen dio belarri eskuikoa / Largatzeko ala belar-motzekoa. / Gurrinka dijoa au basora. Mg ( in VMg 98 ). Mg in VMg 98. Osatu zan belarri motzekoa, / ta kilika eukan lengo soloa. Zav Fab 1909, 30.
azpisarrera-82
BELARRI HOBEA IZAN. Dar más crédito.
Ondo merezitta izango zenduke illgo baziñuez, zeure etsaiari belarri obia dozunetik, ondo gura detsueneri baño. Etxba Ibilt 481.
azpisarrera-83
BELARRI-ON. "(Adj.), filarmónico" Etxba Eib.
azpisarrera-84
BELARRI-ONDO. v. belarrondo.
azpisarrera-85
BELARRI ONEKIN, BELARRI ONEZ (Escuchar) con agrado.
Etzituzten beharri onez aditzen holakoak Josepen anaiek eta bekhaiztu ziren. Zerb IxtS 25. Zein maisuk txartexa dunik entzun lezakek belarri onez, auts ortatik beretik atera dan gizona oiuka ta esanka: "Homer-ek asmatuak dituk oiek, eta iainkoeri egotziak". Or Aitork 30. Belarri onakin entzunaz erantzun zintzo au, bere alde zalakuan. Etxba Ibilt 476.
azpisarrera-86
BELARRI-OSTE. Zona de detrás de la oreja. "Belarri-ostian zulatu azurra eta osatu eben" Etxba Eib. v. BELARRI-GIBEL.
azpisarrera-87
BELARRI-PARSAILA, BELARRI-PARPAIL. "Beharri parpail (G-to) [sic], lóbulo de la oreja" A. "Belarri-parsailla (G-to), lóbulo de la oreja" Ib. v. BELARRI-GINGIL.
azpisarrera-88
BELARRI-PINTZ. "Beharri phintza, tympan" H (s.v. phintza).
azpisarrera-89
BELARRIRA, BELARRIRAT.
azpisarrerakoSense-89.1
a) (Hablar, decir, etc.) al oído. v. BELARRIAN, BELARRI-ZULORA, BELARRIETARA (b).
Beharrira ganberetan erran duzuena, predikaturen da etxe gainetan. Lc 12, 3 (He beharrirat, TB, Dv beharrira, Oteiza, Brunet, Or, Ker, IBk, IBe belarrira; Ol aotik belarrira, Leon beharri xilorat ). Halako bati erran zioen egun batez sekeretuan beharrira Demonakte zeritzan filosofo batek. Ax 416 (V 270). Neskatxa bati beharrira erratera. He Phil 304 (SP 303 neskato baten beharrietara ). Yoantzen lehian Maria bere aizpa ganat, eta erran zion beharrirat: nausia ethorria da, zure galdea du. Lg II 204. Urten biarko dabela Juizioko egunian ta mundu guztiaren aurrian, orain gizon bati bere belarrira esan gura eztituban pekatubak. CrIc 160. Ez deutsubez iños esaten belarrira berba laban edo amorezkorik? Mg CO 137. Norbaitek belarrira / esan dit onetan / Jauna jaioko dala / gaur amabiyetan. Echag 29. Ixilik belarrira / dizu ark itzegin, / zer esan ote dizun / nai nuke nik jakin. It Fab 94. Beste emazte batek beharriala, / Ahapetik lau errun tiela / Du erraiten. Arch Fab 135. Errak egia, / Zer zeia erraiten? / Beharriala zeia minzatzen, / Aztaparraz hinduelarik itzulzen. Ib. 181. Xikittoak hartzen ditu bana-bertze, / Eta beharrira mintzatzen zaiote. Gy 155. Amak Semeari belarrira esan zion: Ardorik ez daukate. Lard 374. Ethorri zitzaion gorthesano bat, eta erran zion beharrirat herriko legea. Hb Egia 32. Hitz bat erran gogo diote sarri / Beharrirat, beharrirat kuiari. Elzb Po 206. Ari ziran ikazgiñak txutxu mutxu alkarri belarrira itz egiñaz; ezagun zuten soseguz ez zeudela. Apaol 64. Han arizan zitzun luzaz ez dezakezit zer yestu egiten, zer mezu elgarri beharrira adi-arazten. Elsb Fram 174. Asi iakaz gizonai / belarrira esaten. Azc PB 175. Aitari belarrira esan eutsan. A BGuzur 111.
(s. XX) Gelako ormak be entzun ezeien, ixil-ixilka esaeutsan belarrira: entzutea eidau geiztoa dala Mati. Echta Jos 223. Gero guziyen bukaeran, ala esan ziran belarrira. Iraola 128. Gauza bat bakarra iritxi zuan Malentxok: bere lengusu Martiñek, edanez ausarditurik, neskatxari belarrira esatea: --Neuk maitetuko zaitut iñork baño geiago. Ag G 231. Alkarregaz dantza-egin dagigunian, zenbat matte zaitudan belarrira esango dautsut. Altuna 39. Huna zer dautan erran hartzak beharrira. Ox 124. Azken hitz horik Haritxabaletek erran zütian botza apaltüxez eta Jaun Apezküpiaren beharriala igorriz. Const 34. Baina huna nun beharrirat mintzo zaitan ene sahetseko lagun soingabea. JE Ber 60. Manu morroiak esan eutsan belarrira. Kk Ab II 12. Belarrira zerbait esanaz eraman bitza eskubi-aldeko zuaitz-artera. Lek EunD 47. Goizaldeak irira / oi-duan ots gozo ñabar / aizeñoak Gazteren / belarrira dakar. Ldi UO 36. Gazteñoen belarrira mintzo biguñez itz eztiak ixurtzen oitua. TAg Uzt 7. Gaineratu zuen, Theresaren belarrira ahapeka. Mde HaurB 30. Esana didazu, Iauna, ozenki nere belarrira, beti zerala, betiera Zuk bakarrik daukazula. Or Aitork 347. Eldu zetsan bizkarretik Bixente bere lagunak eta belarrira esan zetsan. SM Zirik 71. Lasak belarrira zerbait esan zion. Ugalde Iltz 42. Nik belarrira esan nai diet / aitari eta amari. Basarri 118. Lekuko batek kondatua du aski zitzaiola beharrirat Jainkoaz mintzatzea, ordu berean eztitzeko. Ardoy SFran 155. Gaztanbide'n ama'n hiltzia norbaitek erran beharrialat merari. ' On cuchote [...] à l'oreille du maire' . Casve SGrazi 54. Belarrira didarka berba egin bear jakon. Etxabu Kontu 202. Nere ondoan eseri ta --aita oartu zan-- belarrira esan zidan. JAzpiroz 164. Erdi ixilian eta belarrira berba egin guraz. Gerrika 129.
azpisarrerakoSense-89.2
b) (LLegar, llevar) a oídos (de). v. BELARRIETARA.
Aingerua hanbatekin, / Hitz hauekin, / Nazarete hirira / Ethor zedin berri haren / Mariaren, / Heltzeko beharrira. O Po 56. Hire gaitza eztuk net gaitza, hire auzoaren beharrira ezpadaitsa. " Ton mal n'est pas un mal formé, tandis qu'il ne vient pas aux oreilles (ou à la connaissance) de ton voisin"" . O Pr 239. Berri gaisto hau banatu zen laster Indi berean [...], bai ta beraren aide andi Kardenal jaunen ta Aita Santu beraren belarrira ere. Mb IArg I 264. Heien arteko mezu guziak zatozkidan beharrira. Xa Odol 320.
azpisarrera-90
BELARRIRIK BELARRI. De oreja a oreja, de oído a oído.
Ango albistak isil-misil, belarririk belarri barreatu ziran. Erkiag Arran 150.
azpisarrera-91
BELARRI-SOINU. "Bearri-soñu (R), zumbido en el oído" A.
azpisarrera-92
BELARRI-TENTE. "De orejas tiesas" Elexp Berg. "Bikixak izan arren txal bat belarritentia da eta bestia belarriapala" Ib. s.v. belarriapal.
Begiak eme, belarri-tente / ezer sumatutakuan. Olea 104.
azpisarrera-93
BELARRI-XAHU. "Bearri xaĩ (R-uzt), oídos finos" A.
azpisarrera-94
BELARRI-XAHULE. "Escarvaorejas, belarri txaulea" Lar. "Mondaorejas" Ib.
azpisarrera-95
BELARRIZ. De oído, por medio del oído, auditivamente.
Bixta eta ukitzea hagitz zaizkit nahasten / eta beharriz dut xoillki hor zarela sinhitsten. EZ Man II 79. Arengaz dakigun pixka ere belarriz sartu baitzaigu. Or QA 137. Eladeko arorik bikainenean ere, begiz baino areago belarriz ikasten zuten ango erritarrek. Zait Plat 111. Ezaguerari dagokio ederra, ta sortzetikoa begiz ta belarriz jaso oi dugu geienbat, auek baitira eder-zentzunik berezienak. Onaind ( in Gazt MusIx 145 ). Batipat begiz edo belarriz entzuten danez erabaki bear danean. Insausti 13. Beharriz eta entzutez, Benveniste baztertuz gero, ez naiz inoren ikasle izan. MIH 369.
azpisarrera-96
BELARRI-ZABAL.
azpisarrerakoSense-96.1
a) "De orejas salientes. I be txikitan belarrizabala itzan" Elexp Berg.
azpisarrerakoSense-96.2
b) De aletas anchas.
Arrañ beharri zabala, / Hunki jin hizala / Gure mahañiala. Etch 390.
azpisarrerakoSense-96.3
c) BELARRI-XABAL.
(Forma con palat. expresiva). Con las orejas atentas.
Txakurra an dijoa, / txilin-txilin -txala, / belarri-xabala, / zintzarria lepotik / zintzilik duala. Zendoia 102.
azpisarrera-97
BELARRI-ZAKAR. "Cerumen, beharri-zakar, beharri-kaka" T-L.
azpisarrera-98
BELARRIZ ALDEAN JO. "Abofetear, [...], bearriz aldean jo" Lar. Cf. belarrizaldeko.
azpisarrera-99
BELARRI-ZILO. v. BELARRI-ZULO.
azpisarrera-100
BELARRI-ZILOGABE. "Beharrizilogabe, oreille-sans-trous [...], genre de vers mollusques nus" Hb.
azpisarrera-101
BELARRI ZINTZO. "Belarri zintzoak (V-ger), oídos finos" A.
azpisarrera-102
BELARRI-ZULO, BELARRI-ZILO, BELARRIKO ZULO (V-gip). Conducto del oído. "Belarriko zulua, conducto del oído. Belarriko-zuluan sartuta daukat atzoko soñua" Etxba Eib.
Astoaren aldamenera etorri, ta belarri batetik itzegingo balio bezela jarri zan, eta bitartean beste belarri-zulotik ardagai piztua sartu zion. Muj PAm 68. Egia da berritsuek beren izkera belarri-zulotik sartzeko moduan itzegiten bazuten ere, tarteka Ondarrabiko arrai-saltzaleak ederki txautzen zituztela. Anab Poli 71. Lasto bat hartu zuen gure azeriak eta zakurraren beharri ziloa kilikatu. JEtchep 32.
azpisarrera-103
BELARRI-ZULORA, BELARRI-ZILORA (Decir, etc.) al oído. v. BEHARRIRA.
Eta kondatzen du beharri xilora. / Prekauzione hau alfer zen segurki, / Sekretua kanpo ya baitzen aspaldi. "Raconte à l'oreille le fait" . Gy 150. Baiña zer erran dauk beharri xilora? Ib. 167. Zato hunaxe hurbil, Maria; beharri xilora erranen dautzut. HU Zez 56. Xantrea hurbiltzen zaako ermitauari eta beharri xilorat erraten delako Batixtak bere emaztea panpatzen zuela. Zerb Ipuinak 129. Ilhunbean erran dukezuena alabainan argi bethean erranen dute eta gela zokoan beharri xilorat erran dukezuena teilatu gainetik errepikatuko dute. Leon Lc 12, 3 (Lç beharrira). Ezpeletar batek salhatu daut hori beharri-xilorat. Lf Murtuts 1. Alta Frantsesei etzion nehork mezurik helarazia egun hartan! Nehork... ez bazitzaion segurik Jainkoak beharri xilorat berria salatu? Ardoy SFran 199.
azpisarrera-104
BURU-BELARRI. v. buru.
azpisarrera-105
DENA BELARRI, ORO BELARRI (Ser, etc.) todo oídos.
Gutarteko batek berriz hasi zuen ordean solasa, dena beharri egundaino bezala jarri baiginen. JE Bur 106. Bagoazi gaztetuak hamar urthez, dena begi, dena beharri, gogoa arin. JE Ber 7. Erran ezagük arren nuntik huna den hire boztariua; oro beharri nük eta hireki alageratzia baizik eztiat galthatzen. Mde Pr 47. Batzuetan kanpotik heldu ziren arrabots batzu eta Peio ttipia dena beharri zagon. JEtchep 23. Bere anai-arreben kalapiteri dena beharri eguerdi eta arrats. Ib. 24. Bere baitarik, ez ote zen dena begi eta dena beharri, eta nun izan da misionestik jendearen ganik hoin hurbil egon denik, gau eta egun? Ardoy SFran 316.
azpisarrera-106
ITSAS-BELARRI. v. itsas belarri.
azpisarrera-107
ORO BELARRI. v. DENA BELARRI.
belarri
<< bekatu 0 / 0 belztu >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper