OEH - Bilaketa

Harremana

OEH - Bilaketa

344 emaitza fama bilaketarentzat

Sarrera buruan (3)

Sarrera osoan (341)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia

goiburua

1 atze.

tradizioa

Tr. De uso general en la tradición meridional desde los primeros textos. Al Norte, si exceptuamos a Mirande, sólo hallamos dos ejemplos, en Goyhetche y J. Etchepare, en la forma atzeko en ambos.

etimologikoa

Etim. Es razonablemente seguro que atze no es sino hatz 'huella' que, en su empleo local, adquirió no sólo un nuevo valor, sino además, una -e adventicia. La proximidad de ambos sentidos y la posibilidad de la aglutinación se ven claramente p. ej. en O Po 13: Bethiere laster ari naiz zure hatzean 'siempre ando corriendo en tu rastro', es decir 'detrás de tí'. Un cambio semántico similar está probado en otras lenguas, no sólo indoeuropeas: cf. gr. dialectal pedá 'detrás de, etc.', desplazado luego en todas partes por metá y claramente relacionado con pod- 'pie'; el arm. y-et, z-het 'detrás de' es inseparable de het 'huella' (= gr. pédon ), emparentado con otn 'pie' (= gr. póda, ac.). Por otra parte, atze es muy poco usual en la toponimia vasca, donde dominan con este valor el occid. oste y sobre todo el común (en top.) gibel.

sense-1

1. (V, G, AN-gip-larr-ulz-olza-ilzarb-egüés; Lcc, Ht VocGr 347, Lar, Añ, Dv, H) Ref.: A; Bon-Ond 153; Iz ArOñ, UrrAnz, Ulz ; BU Arano (etxe-aurre); Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret .
Parte trasera. "Derrière" Ht VocGr, Dv. "Envés" Lar, Añ. "Zaga, la parte de atrás" Lar. "Le côté, la partie de derrière" H. "Tras, parte posterior" A. "Etxe-aurre y etxe-atze, fachadas delantera y trasera de la casa" BU Arano. "Parte posterior. Euzkixak joten ez dabenetik, aren etxian atzia oso otza neguan. Etxba Eib. " Seminarixo atzia zuriz pintau dabe" Elexp Berg. "Orrek takoi... orrek zapata atze-libriak" Ib. Dentro del tipo acentual I o central-occidental (v. FHV 565ss. , y ASJU 1972, 110-120), atze posee una modalidad de acento anómala o marcada (atzeà). v. gibel. .
Ordea, zu izan nere alde guzi, zu nere aurre ta atze, zu nere goi eta be, zu nere eskui ta ezker. Lar SAgust 14s. Gure begiak alde bat baiño eztabe begirakune baten ikusi al izaten; Iaunaren begietarako barriz eztago atzerik. A BeinB 67. Eta une orren ertzera elduezkero, iretargijak zirkiñ egiten dau, ala atzia ikusten jako? A BGuzur 155. Galtzaren atzian tarratara aundi bat duela. Iraola 97. Bañan gauzak aurretik eta atzetik begiratu biar dira; atziak ere baditu, baditu zer ikusiyak. Alz Txib 101. Bere erdian ate bat. Atze guzia ixten duela orma bat. Alz Ram 95. Aurrera, aurrera, adiskide onak,... aurrera biak, atze ortan beste bat dagola ikusten det eta... Ib. 116. Egal-atzea lepazamarreruntz etzin. Ldi IL 43. Estanpa-atzean goikaldean Liburu Santuetako esanen bat jari diteke. NEtx Nola 37. Onen bizitokiak Zaldundegirantz eukan aurrea, eta kaialderantz atzea. Erkiag Arran 58. Armarioaren atze, gain, azpi ta barrenak azterkatu nituan. Anab Aprika 48. Jostundegira joanda / eman det neurria, / leenengo atzea ta / urrengo aurria. Zendoia 63. Erdiz aurrera bizileku ta / atzea ukuillu ta sapai. Insausti 34.

azpiadiera-1.1

(V-ple-ger-gip, G-azp) Ref.: A EY III 274; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. .
Nalga, trasero. "Orrek bere izango dau atzean zuloa, también ése tendrá sus defectos (V-ple-ger)" A EY III 274(v. tbn. ZestErret). "Atziak, posaderas" Etxba Eib. "Aitta etorri deiñian, berotuko detsu atzia" Ib. "Neskame aren atziak ba'eben zabaleria" Ib. "Txal orrek egundoko atziak dauzka" Elexp Berg. "Pluralean, batik bat" Ib.
Aserijak bota daruazala atzeti edo allapeti aisiak. Mg PAb 174. Artu neban gogoa / arima guztiti / emoteko egun baten / sari ona atzeti. Azc PB 256 (se refiere a una purga). Ostikoaz popan (atzean) joten bazaitut u... Ag Kr 64. Atzeak ere aize botatzen / eztulka laguntzen dio. E. Mujika in Onaind MEOE 844. Atze-berotze on bat, eta ganetik sei eguneko kartzelia. Bilbao IpuiB 253. Orduan ez bizkarra bakarrik, atzeak be berotuko leuskiezak polito. Ib. 57. Eta ara beste barik frakak bajatu ta nun ipiñi eban atzia zulo parian. SM Zirik 46. Aberea belauniko jartzen da ta zuk atzerakoa egiten dezu, atzea altxatzen du ta zuk aurrerakoa, zutik jartzen da zuk atzerakoa. Anab Aprika 35. Barruak garbitu ta atzeak zikinduta, danok jarri giñan ardi zarra bezela. BasoM 129. Gure etxean bazan etsai guztiak berekin zituen beor kaskaillu bat, atze-ariña. Bi anken gaiñean ere maiz jarri oi zan. Zendoia 23. Oso luzea zan [beorra] da / atze onak zitun. Insausti 177.

azpiadiera-1.1.1

"Culata de arma de fuego" Lar.

azpiadiera-1.2

(V-m-gip; VP , Mg Nom 66 (V)) Ref.: A Apend; Etxba Eib. .
Espalda. "Espalda edo atzea, envés" VP 28r (envés tiene también el sdo. de 'espalda', aunque cabe que signifique aquí 'parte trasera'. Requejo da el tbn. ambiguo tergum). "Atzien ganera egon, estar recostado (V-m)" A Apend. Cf. Lar Sup (de quien lo toma Harriet): "Espalda, kibela, azia", tal vez por atzia. Cf. ATZEA EMAN.
Norbaitek min dabenean atzean edo edononbere, an, non mina dan, ifinten dau unguentu sendagaia. Añ LoraS 79. Jende aberats asko / ikusten ditut nik / etxea betea ta / ezer ezin janik, / purgakin, aiudakin, / izaiak atzean, / urtearen erdian / etziñik oiean. It Fab 171. Nun erantzuten deutsa: Etsaiak atzia / Iñoz ez dau jaitxi niri ikustia. AB AmaE 99.

azpiadiera-1.3

Respaldo.
Atze bako olezko aulki luzeak. Etxabu Kontu 9.

azpiadiera-1.4

Popa.
Yesus berriz ontzi-atzean bururdi baten gañean lo zegon. Ir YKBiz 187. Olatuen enbata indartsuek barrengo gauza guztiak lurrera botatzen zituzten. Ontziak atzea goraño altxatzen zuanean azpiko errotak aidean burrundara sendoa ateratzen. Anab Poli 62.

sense-2

2. Final, fin.
Artuak ereiteko... esaera dan bezela: San Markos astia, atzia baño aurria obia. Sor Bar 76. Au ote Argos-tik irtendako bidearen atzea? Zait Sof 145. Festak aurrea ederragoa du, atzea baiñon. EZBB I 117. Ikusi nola aurre goxuak / atze miña dun ekarri. Olea 118. Pozaldi orrek atze mingotsa laster ekarri eban. Gerrika 286.

sense-3

3. (V) Ref.: A; A Apend.
"(Vc), resultado, consecuencia" A. "Atze ederra atarako geunke! ¡Menudo desastre nos esperaría!" Alt Eusk 1925, 72.
Alkari begira egoteak eztakar atze onik. A BeinB 77. Aupada bidebageko baten atzea. Ib. 83. Euri naiz eguzki, lanean, izerdia mara-mara dariela. Nolako atzea dute? Bizitokiak beti zar, ormak beltz pitzatuak. A Ardi 6. Gure asmo ta lan ta aleginak atze ona izango dabela. A LEItz 130. Gurasoak egiñiko ezkontzeak eztuala atze onik izaten. Erkiag Arran 109. Munduan aurkitu daiteke egia ontasun barik, baiña iñoiz bere ez ontasuna egi barik, ona egiaren atzea bait da. Onaind STeresa 15. Irabazi zoruak, atze galdua. (V-m). EZBB II 23.

sense-4

4. "(V-ger), fama, historia, nombre. Ene umeak, neurea [sic] atzea itxi daizuela; eztaizuela auzoan zer esan geiago itxi , [...] deseo que dejéis mi fama" A.

sense-5

5. (V-ger ap. A ).
Historia.
Euskal literaturaren atze edo edesti laburra. (Tít.). Or EEs 1927, 148.

azpiadiera-5.1

Pasado.
Jentil-aroko atzea, / erromesbide luzea. / Erromesbide luzean-gora, / bidazti, euskal-Fedea. SMitx Aranz 18. Aurrera, gerora begira zegoen hura eta euskalkien batasuna atzean, aldi igaroan daukagu. MIH 350. Euskal-poesiaren atzeaz eta geroaz kezkatan denak usu erabiliko du ezpairik gabe, eskuartean. MEIG III 108. Euskal literaturaren erabateko nahiz zatikako atze, kondaira eta historiaz mintzatzen. MEIG IV 122.

sense-6

6. Futuro, posteridad.
Bi gizon bear dituzu, osaro sendatzeko: sendalaria ta bitartekoa. [...] Sendalari, nolako edo alako, Madrilen egin ninduten. Bitarteko, altsu naiz erkin, atzeak esango du zer naizen. A Ardi 92.

sense-7

7. Danzante que cierra la fila (usado a menudo en expresiones proverbiales). "Atziak erakusteu aurria nola dantzau. Aldez aurretik bakoitzak besteekiko izandako jarrera dela gainerakoek norberarekin izango duten jarreren bide-erakusle adierazten digu. Hau da, norbaitekin gaizki portatu bagara, ez dezagula espero norbait hori gurekin ongi portatzerik" ZestErret . v. atzesku.
Ez nuen uste Artzai Txikiyak / ortan punturik artzia, / aizak, aurriak erakusten dik / nola dantzatu atzia. Tx B 127. Iñork ez degu gazterik il nai, / desio degu zartzia, / bañan aurriak erakusten du / nola dantzatu atzia. MendaroTx 160. Aurreak, atzeak nola dantzatu erakusten du. (AN-gip). Inza NaEsZarr 792 (que da las interpretaciones: "irakasleak ez itzez bakarrik, berak aurretik egiñez erakutsi bear du. Zuk egin didazuna egiten dizut").

azpiadiera-7.1

El que resta en el juego de pelota.
Ingelesez aldarri egiten ditu aitak tantoak: --Ten the first and eleven the others, sirs (amar eskuak (sakeak), atzeak amaika, jaunak). A Ardi 139.

sense-8

8. (Tema nudo usado como posposición). v. ATZEAN; cf. ATZE-SAMAR (b)
Ondartza gorriaren / atze zumardia: / kabi bat dirudizu / zerutik jausia. NEtx LBB 362.

azpiadiera-8.1

Ainbat onako ibili egin biar izan neban ezkon aurre eta atze. Gerrika 123.

azpisarrera-1

ATZEA HARTU. Seguir, seguir los pasos.
Goixian, illun egoan arte, Pagasarrire, eurei atzie artuez. Gerrika 74.

azpisarrera-2

ATZEA EMAN (V-gip, G-azp, AN-gip; atzeman Añ; atzemon Añ); ATZEAK EMAN (H). Ref.: Gte Erd 275; Elexp Berg; ZestErret. Dar la espalda (sdos. prop. y fig.). "(Dar la) espalda, atzemon, man" Añ. "Atziak ematia, tourner le dos" H. "Atzea emanda egondu da (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 275. "Bizkarra, ipurdia, eman (zentzu literalean, batez ere). Ez idak neri atzia emon da kontestaidak" Elexp Berg.
Jesusi atzea ematen diozula lurreko ondasun galkorrak begien aurrean iduki ezkero. Mg CC 233. Orduan munduari atzea emongo deutsat ta deboziñoan sartuko nas. Añ GGero 130. Eta atzea emonik / dirautsa: "ken, ker ortik". Zav Fab, RIEV 1909, 33. Beste batzuk aurrean ondo esan arren, / Atzea emotean laster saltzen eben. AB AmaE 223. Ala guziz ere, ez noa nere asmoari atzea ematera. Munita 111. Au esan-ta, iñoren erantzunik entzun nai gabe, atzea eman-ta, an inguruko mendiaren itxienean barren sartu zan. Berron Kijote 161. Berroi ta bost ardiren / odolak edanda [azeriak], / atzea eman die / tontoa ez zan da. Ayesta 112. Atzia azkar emonda igesi eban erantzunik barik. Gerrika 252. Baña izugarrizko ilusioa izaten da koartelari atzea eman da alde egiteko. Albeniz 63.

azpisarrera-3

ATZEA GORDE. Proteger, cubrir.
Era bitara laguntzen jako besteari pekatu egiten. Bata da, lagundurik, irakasirik, atzea gorderik, konseju txarra emonik, mandatari alkabueta estalgilla eginik. Añ MisE 152.

azpisarrera-4

ATZEAN.

azpisarrerakoSense-4.1

a) (V ap. A; Lcc, Añ). (Ir, etc.) detrás, siguiendo; buscando. "Espiando, atzean ibili" Lcc. "Tras, en seguimiento [...]. Tras ti ando, zure ondoren nabil, (V) zure atzean" Añ. "En busca" A. Tr. Es escaso en los textos guipuzcoanos (sólo lo hallamos en Txirrita y en Anabitarte).
Oñak arin, gogoa sendo, arerioaen atzean <asean>. EZarate 13. Bai nola zabilzen engañadurik igui zabenaren atzean. Lazarraga 1152rs. Ala nai du jan dezagun / aragi ere onetan / eta, bizi gaiten gatik, / dabil beti gure atzean. Elizalde 121ss. Biaramunean partitu zen lagunen atzean. Ber Trat 112v. Iru errege Mago izar baten atzean. Acto 376. Euren biar prinzipala / lelengo illian / eskubariaz basora / orbelen atzian. DurPl 67. Ez osagille edo mediku atzian ibilli. Mg PAb 59. Igarla gezurti, ta alakoen atzean dabiltzanak. Mg CC 152. [Aragi-epallea] etorri zan [ari] onen atzean ere. VMg 69. Bi gaizki egintugúla; útzi bere Majestadea ondásun guzien itúrria, ta ibili misérien ta banidadeén átzean. LE Ong 117v. Abogadu Letradun, ta Mediku Osagilla onenen atzean banabil, zegaitik billatuko eztot Konfesorerik Angeruzkoena? Añ LoraS 157. Ibili ez nadintzat zoro eginik munduko atsegin ta naiari uts-kaltegarrien atzean. Añ EL2 206. Geratu zinean irakasten zeure atzean negarrez yoazan andra errukiorrai. Ib. 200. Geiago nekau baga, aberats atzean / Obe dot emaztetzat Juanatxo Erlea. AB AmaE 281. Fortuna atzean barriro, / Zoakuz orrelan, ontzi gaisoa? Ib. 380. Ikusi dodaz urte betean / neska eder maitegarriak, / euren atzean eroiezanak / galai guztien begiak. Azc PB 126. Mutil ondo eukia balitz, elitzateke or ire atzean ibilliko. A BeiB 65. Ez al dakik? Urteak dira gizon ori Riktrudisen atzean dabillela-ta... Ag AL 28. Ganera ardijari / jarraitu atzian. Noe 94. Orain eztala juaten / ardijen atzian. Ib. 94. Egija ete-da Motrollo be neska orren atzian dabillala? Kk Ab I 34. Otu yakon, baten-bat urten litxakela bere atzian. Ib. 8. Ludi zoronan makiñatxu bat / ba-yabilk diru atzian. Enb 182. Alperrik dala guk jarraitzia / Atsegin utsen atzian. Ib. 94. Nai bezelako mutil gaztiak / aukeran dauzkat atzian. Tx B I 63. Baño Bernardo atzean zetorren. Anab Usauri 72. Lugiñak etxerantz, idijak atzian. Laux BBa 116. Katua saguaren atzean ala txoriren baten ondorik. Erkiag Arran 128. Berrogei urte neska atzian / dabillan mutilzar bati. BEnb NereA 107. Nai duena gure atzean bijoa! Arti MaldanB 231. Mugarako bidea hartu zuen, bere andrearen atzean. Arti Tobera 279. Asi ei ziran gauza zuriaren atzean, eta orduan anka egiten asi a zuriduna. Alzola Atalak 60.

azpiadiera-1.1

b) (Tras gen. o tema nominal nudo). Detrás de, después de.
Iusturiaen atzean euria. "Tras los truenos, lluvia". RS 201. Induzira noiala ni / fiesten atzian. DurPl 54. Ta alkarren atzean ditu / berbak irabiotuten. Zav Fab RIEV 1907, 535. Txalupak alkarren atzean asi dira, / Beterik arrañagaz urreratutera. AB AmaE 391. O! zu justua zuk jango dozu / Neke ta lanen atzian, / Euren frutua bakian eta / Bedeinkaziño artian. Ib. 24. Aizta zarrena / ta gogorrena / doa urte zarren atzean. Azc PB 292. Ekaitz-aizea etorren / baraldi-atzian. Ib. 133. Bata bestearen atzean ezbearrik andienak gertatu zitzaizkon. Ag G 259. Eriotzaren atzean jarri bear zala gizonaren itxarokizuna, onek iraun al zezan. Txill Let 120. Atsegiña ta atsekabea / dabiltz alkarren atzian. And AUzta 149. Iru damatxu etorri ziran / bata bestien atzian / irugarrenak pregunta eustan / gariak zegan zirian. (V-m). Balad 56. H-rik ez da idatziko itxitura osoa duten kontsonanteen ondoan [...], ezta ere bestelako kontsonanteen atzean. MIH 100.

azpiadiera-1.2

Después.
Estuasun bat zuela eta / aiek eskatu zizkian, / baietz agindu niyon orduan, / serbitu nuen trantzian, / artzeko pronto izan zan baño / buelta daduka atzian. PE 148. San Lukas dek, eskolara joan bear dek, bestela zigorra atzean dek. EgutAr 18-9-1956 (ap. DRA ). Andreak ere 17 urte ditu, baina aldrebes, zazpia aurrean eta bata atzean. Arti Ipuin 55. Txorakerin gastatzian, / or datoz zorrak atzian. And AUzta 127.

azpisarrerakoSense-4.2

c) (V, G, AN; VP 3r, Lar, Añ). Atrás; detrás. "(A la) vuelta, detrás" Lar y Añ. "Atrás, en" Lar. "Detrás" A.
Baal, Belial, Lebiatan ta beste gañeko jentea / Atzean dituk dakardela ire estandartea. Acto 201. Kara iguala du / aurrian ta atzian. Xe 297. Projimoen [palta] guztiak aurrean ipintzen, / Norberenak atzean estali ditezen. AB AmaE 401. Atzian dagon guardasol gorri aundi bati begira. Alz STFer 136. Muellia non nai du, atzian edo aurrian? Iraola 75. Bakoitzak mutill bana / badute urrian; / fallorik ote daukan / atzian t'aurrian, / alkar neurtuko dute / luze-laburrian. Tx B II 107. Ezker ta eskubi, / Atzean naiz aurrean [...] / Pelotariak oso / Bizkor egin dagi. Enb 183. Or det atzean [Mendiola], itzari laga eziñik. Ldi IL 41. Jangela ondo apaindutako bat. Atzean, ezker aldera, atelaku aundi bat. ABar Goi 14. Jarri zitzaizkion begira irria ezpañean, eskuak atzean. Anab Poli 74. Su-ondoko eskubi-aldera, ikaztokia; atzean, ontziak apaletan. Ib. 40. Juan ziran kontuan jausten eibartarrak buztanik ez eukela; atzian baintzat. SM Zirik 124. Azkenengo mendia: / Badakust ortua. / atzean da betiko arbola sikua. Arti MaldanB 231. Mahi baten gainean ur pitxer bat, ondoan edontzi bat, eta atzean Laguna. Or Kurl 175. Atzean, Matilde ta Zezili azaltzen dira. NEtx LBB 199. Bi eskuak atzean elkarri josita. Zendoia 229. Ostoak zabaldutzean, / autsa daduka atzean. Ostolaiz 119. Urterako atiaren inguruan joko makiñak, danak biarrian, eta atzian beste batzuk zain. Gerrika 212.

azpiadiera-2.1

(Con gelditu, utzi etc.).
Maria Magdalena, lagunak atzean utzita, besteak baño lenago obira alderatu zan. Lard 467. Laster beste guztiyak atzian utzi zituzten. Bv AsL 145. Aurrian uste zana / laja du atzian. EusJok II 128. Zubitik irago bear izan eben Oleta atzean isteko. A BeinB 91. Atzean ez gelditzeagatik egiñalalak egin genduzan. Ag G 10. Egun batzuk lenago lagunak Egiptorantz abijau ziran. Baña elai au atzian lotu zan. Altuna 10. Zure nexka-mutil taldea ez zan atzean gelditu bada, kristau-Ikasbidearen azterketan. Lab EEguna 106. Eta Euzkadi, ezin atzean geldi diteke. EAEg 19-1-1937, 843. Ziria sartzen atzian gelditzen ez zana. SM Zirik 42. Iges egin zien bere laguneri berriz ere, beste biak oso atzean utziz. Anab Aprika 82. Ez dau arek ezer galtzekorik utzi atzean. Erkiag BatB 139. Uste dot oso atzean gelditzen gerala alde guztietatik. Alzola Atalak 128. Ez zitzaizkion noski atzean geldituko Santxo ta bere nagusia. Berron Kijote 171. Iñon bertsorik entzuten badet / ez naiz gelditzen atzean. Alkain 28. [Azeriak] engañatzen badaki / atzean itxita. Ayesta 112.
v. tbn. AzpPr 37. Muj PAm 55. Tx B I 187. Kk Ab II 177. NEtx Antz 95. Akes Ipiñ 11. Osk Kurl 112. Ataño TxanKan 211.

azpiadiera-2.2

(V, G, AN-gip-ilzarb-olza; Lar, Añ). Ref.: A (atz); Bon-Ond 166; Gte Erd 49s. (Tras gen. o tema nominal nudo). Detrás de. "Trasconejarse, eiza txakurren atzean gelditzea" Lar. "Espaldas, detrás de, gibelean, ostean, aztean; detrás de la Iglesia, a espaldas, Elizgibelean, Eliz ostean, atzean" Ib. "(En) fila, [...] batabestearen atzean" Añ. "Bata bestearen atzean [...] (V, G), el uno detrás del otro" A. "Bi eskuk burun atzen paratuta (AN-gip) [...] lepoan atzen (AN-gip)" Gte Erd 49s.
Geure atzean guk darabilgu / mundua katigaturik. Lazarraga 1159r. Ezpata-belar aien / atzean jarririk. It Fab 187. Aulki-atzean jarri zitzaion. Lard 397. Ixirtzen da Sakripanteren atzian. Bil 164. Kaminerako etxe atzian. Noe 74. Franzisko jarri zan gelako atiaren atzian. Bv AsL 45. Arno atzean, besigutan gengozala. Ag Kr 88. Alkate-aulkiaren atzean, belauniko. Ib. 88. Txalupearen aurrean edo atzean. Echta Jos 252. Berrogei bat sangrijuela belarri atzian. Iraola 138. Nabotko elizan gordetzen zan [ezpata ori], Efoden atzean. Inza Azalp 15. Azpik egiten ari nintzala / idi txar baten atzian, / berebiziko ostikada bat / belaunean eman zian. Tx B 30. Lendakari-aulki-atzean lau ate-morroi, soin-ertzak urrez aski apaindurik. Ldi IL 21. Ona emen, ba, ni, galbae onen zuluen atzian, ikusi naikezularik eta, alan be, ezin ikusi naikezularik. Otx 63. Eror-zorian nola zetorren / bein Astakor-en barrena / beien atzean babestu nai ta. Or Eus 232s. Hitz hoien atzean izan ere zerbait badela. Mde Pr 372. Eguzkia Otoioren atzean ostendu eta itsasoan murgildu zala. Erkiag Arran 46. Aldare atzean ezkutau. Bilbao IpuiB 141. Eskumuturrak gerri atzean lotuta. Ugalde Iltz 24. Bizkaiko banku etxean egon zen leihatila baten atzean berrogei urte enplegatu. Arti Ipuin 66. Bere aurpegi ilunaren atzean gaiztakeria ilun bat [ezkutatzen da] . Arti Tobera 282. Leiotik kalera begira zaudela, norbaitek zure atzean, ostu lezakean zure etxea, zu oartzeke. Vill Jaink 142. Arkaitz baten atzean gordeta. Salav 97. Diru pilluak dagozala gordeta [...] ermiñtearen atzean. Alzola Atalak 43. Gaztearen atzean, erensuge ikaragarri bat bistatzen da. NEtx LBB 106. Gurutze-atzean deabrua. Berron Kijote 79. Ni munto orren atzean gelditu egingo nauk. Alkain 53. Txillida bere lanen atzean izkutatzen da orain. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Sor Bar 37. Xe 186. Ill Testim 17. Lek EunD 13. JAIraz Bizia 12. Txill Let 133. Anab Aprika 101. Osk Kurl 83.

azpisarrerakoSense-4.3

d) Antes, anteriormente.
Or atzian aitatu ditugun guztion artian, geien eta biarrezkuentzat, alkartasun bat edo kooperatiba sortziaren eragiña zan. Gerrika 118.

azpisarrera-5

ATZEAN ATZEAN (Seguir, etc.) de muy cerca, inmediatamente por detrás.
Mutilak, gero, atzian-atzian polito jarraitu eutson gizon areri. Kk Ab II 44. "Oinguen jauzi az" esanda, jarraitu eutson atzian-atzian mutillari, zain ia noz bitxabaletik urtengo eban. Ib. 91.

azpisarrera-6

ATZEANGO.

azpisarrerakoSense-6.1

a) (Lo) que queda atrás, lo de antes.
"Atzeangoa aantziz", aurrekoetara "edatzen da, ta antzarka ari da ta anima egarri dauka Iainko biziz, basauntzak iturria bezala". "Retro oblitus". Or Aitork 388s.

azpisarrerakoSense-6.2

b) (Tras gen.). De después de.
Eta ala erakutsi bear zidan gero-aldi maltzurrak, elkarren-atzeango zoritxarrik mingarrienez. Alt LB 93.

azpisarrera-7

ATZE-ARO. Época histórica (?).
Erlijioen kondairak ederki jakiñarazi digunez, Jainko bakarraren siñestea atze-aroan ez, baiña asieran idorotzen dugu. Vill Jaink 21.

azpisarrera-8

ATZE-ATZEAN. Inmediatamente detrás.
Neure atze atzean dauko beronen arrauna edo erramua. A BeinB 58. Meza bukatu-zai antxen zeuden jarriak, eliza ederreko alde batean, Bentura ta Poli aurrean, andrea aien erdian, baño atzerago, ta bi gizonak atze-atzean. Anab Poli 87.

azpisarrera-9

ATZE-ATZEKA. v. 2 atzeka.

azpisarrera-10

ATZE-ATZETIK. Desde atrás, desde la parte anterior.
Aregaz [...] iñok ez eban solfeo bigarren libururik artu. Gabonak zirala edo udako oporrak zirala edo beste edonoizko egun galtzeak zirala, urrengo astean atze-atzetik asi eragiten euskun. Etxabu Kontu 20s.

azpisarrera-11

ATZE-AURRE.

azpisarrerakoSense-11.1

a) (Pl.). Parte delantera y trasera. "Átze-aurrak, la parte delantera y trasera" Iz ArOñ.
Ara gizon motz, zakar bat, kokotetik illia zintzilik eta okotzetik bizarra, atze-aurretan berdintsu dituela. Urruz Urz 22. Atzean, ezker aldera, ateleku aundi bat etxeko atze-aurreak ikusten dirala. ABar Goi 14. Nekazari ta jornaleruok / atze-aurreak zorrotzak, / beste mutillok zapalda-maillaz / kokote eta okotzak. And AUzta 115. Ona izango litzake, atze aurre berriak egin ezkero. EZBB II 79.

azpisarrerakoSense-11.2

b) Recorrido de ida y vuelta. "Laiste ingendun atze-aurrea" ZestErret.
Arrantzaleak denbora asko pasatzen zuan atze-aurrea egiteko. "Tardaba mucho tiempo en ir y volver". Berron Kijote 222s.

azpiadiera-2.1

"Zortzi minutotan izan zen aren atze-aurrea (AN-ulz), gaitzak eman eta zortzi minutoren buruan il zen" Inza NaEsZarr 978.

azpiadiera-2.2

Askotan geure buruak engañau egiten genduezala be konturatzen giñan, baña aurrera! Gure atze-aurre illunen onduan lagungarri ikusten genduan. Gerrika 98s.

azpisarrera-12

ATZE-AURREKA.
Kontuizu [txalupan auntzak] danak pasa zituala --esan zuan Don Kijotek-- ez zaite orrela atze-aurreka ibilli, urte betean ez dituzu-ta bukatuko. "No andes yendo y viniendo". Berron Kijote 223.

azpisarrera-13

ATZE-AURREKO. De delante y de detrás.
Soldadu bakar batzuk etxe onen atze aurreko ateetan tenkatu ziran. Or SCruz 26.

azpisarrera-14

ATZE-AURREKOZ.
Hortik datorkio xehetasun xumeenetara jotzea, hauen bidez, atze-aurrekoz, hutsune-hondar horren izate eta eragina kanpotik adierazteko. "Como antítesis". MEIG IX 128.

azpisarrera-15

ATZE-AURRERA.

azpisarrerakoSense-15.1

a) Adelante y atrás.
Buru-biotzak, orain ere, atze-aurrera bultzatzen zuten. Anab Usauri 131.

azpisarrerakoSense-15.2

b) Recorrido, paseo. v. ATZERA-AURRERA.
Elizkizun luzeak ziran orduko zinerik ederrenak, eta Loiola-aldera atze-aurrera egitea (ala esan oi da joan-etorria Azkoitin), jai arratsaldeko entretenigarririk aundiena. NEtx IzotzK 8.

azpisarrera-16

ATZE-AURRETIK. Por delante y por detrás.
Etxeruntz bide erdia baño geiago eginda eukala, iñor ez atze-aurretik. Gerrika 169.

azpisarrera-17

ATZEAZ; ATZEAZ AURRERA. v. ATZEZ, ATZEZ AURRERA.

azpisarrera-18

ATZE BATEAN. Detrás.
Sartu giñan jende tartean aurrera. Atze batean, gure iru jarleku. Zendoia 150.

azpisarrera-19

ATZE-BELDUR. "Atze-bildur al zara, tiene usted miedo de las consecuencias? (V-ger)" A Apend.
[Sopokel] uraren gaiñeko bitsean ta aren gaiñeko sitsean bizi zan. Atzebeldurrik ez zan gero. Zait EG 1956 (5-6), 36.

azpisarrera-20

ATZE BETE. "Atze bete txakurregaz (V-arr-ger), seguido de perros, con la parte posterior llena de perros" A.
Atze-bete gazte taldeekin zebilen Zenon. Zait Plat 40. Atze-bete ikasle-mordo ederrez ari izan zan beti. Ib. 51.

azpisarrera-21

ATZE-BIKOITZ (atze bikotx G-azp). "Ipurtederra. Oro har, ardi-ganaduentzat erabiltzen da, baina emakume "ipurtederrentzat" ere erabili izan da. Hori duk, hori, neska atzebikotxa!" ZestErret. Cf. atze-zorrotz.

azpisarrera-22

ATZE-BILTZA. "Sodomía" Añ.

azpisarrera-23

ATZE-EMATE. Rechazo.
Egindako pegaizuak eta simaur-usaiak baño, min geiago eman zioteken neskatx arroaren atze emateak. Ataño TxanKan 134s.

azpisarrera-24

ATZE ETA AURRE. Por delante y por detrás.
Sarta ziorragaz / atze ta aurre neurtuten / indar guztiagaz. Azc PB 176. Ederrak, ama, atze ta aurre arabakiz beteta daudeta. Ag G 29. Bizkarretik zintzilik, atze ta aurre, janariz betetako pardel aundi bat zeramala. Muj PAm 19. Atze ta aurre automobillak / an baziraden ugari. MendaroTx 360.

azpisarrera-25

ATZE ETA SAIHETS.
Mutil-taldeak begiz galtzeke, / atze ta saiets, darraio. "Por detrás y por los costados". Or Eus 329.

azpisarrera-26

ATZE JOARAZI. Hacer retroceder.
Bigarren kilometrotik zazpigarrena egin arte, berak jo arazi zidan aurre edo atze. Albeniz 121.

azpisarrera-27

ATZEKO.

azpisarrerakoSense-27.1

a) De detrás; de atrás. "Atzeko atea" VP 83r. "Quadra en el navío, ontziaren atzeko laurdena, laurena" Lar. "Zaga, carga que se pone detrás, atzeko karga" Ib. "Atzekoak, (los) de detrás" A. v. 1 atzeko.
Atserija da atsaren gatxa, ta azerijak alan dabee: atsitubak dira, ta guztiz atzeko aisiak botaten ditubenian. Mg PAb 173s. Agertzen da asto bat, ta jo zuen atzeko oñekin bekokian. VMg 18. Eztaukanak nun jarri dago zutunik, galaazoten deutsela atzekuai sazerdotia ikustia. Astar II 198. Atzeko oin bien ganean / zutunik yarri [azeria] . Zav Fab, RIEV 1907, 533. Atzapar bat bazuen / kana betekoa, / atzeko azkazala / zenzadarrekoa. It Fab 69. Abreak baderro atzeko zango baten azpian. Gy 73. [Eguak] kenduten ditube azteko anka bijakaz. Ur Dial 31 (It atzeko; Dv, Ip gibeleko). Irten zitzaizkan [...] Enparango etxe-atzeko bidean itxodotera. Aran SIgn 77. Ernio mendi atzeko epaitzetatik itxasoa ere agiri dala. Ib. 76. Txomin, deitzen diote atzekoak, zaude puxka bat, alkarrekin joango gera. Zab Gabon 26. Ondo lotu barik eukan buruko zapiaren atzeko txiztana dindilizka. Ag Kr 12. Eltzen da atzeko atera. Urruz Urz 24. Atzeko mai batetik jostallu bat erakutsiyaz. Alz STFer 132. Txalupearen atzeko karelai oratuta. Echta Jos 253. Ez nazu kolpe txarra eman atzeko ezurrian. Iraola 108. Nikaxio atzeko kale ortan nabaitu det esaten. Ill Testim 5. Atzeko atetik igesegin zun. Or SCruz 30. Erakusten dauku bere pirripita: atzeko errota uspeldua du. JE Ber 45. Goazen atzeko balkoira! Lab EEguna 106. Aurrenengo eguan lez igarri ez bere atzekuak alde-egin ebela. Kk Ab II 109s. Galtzen atzeko poltxikutik. JAIraz Bizia 35. An ziarduan zetan edo atan atzeko orma onduan, atearen aurrez aur. Erkiag Arran 138. Zure atzeko mendi / goiko tontorretan. BEnb NereA 50. Astoa izateko atzeko izipua (buztana) bakarrik falta dau. And AUzta 43. Beste atzeko leiotik salto egiteko zeudela. Ugalde Iltz 47. Zein beltzak ikusten ziran atzeko eguzkiak zuritutako ondarraren aurrean. Anab Aprika 76. Atzeko arbola itzalean izkutu dagoen gizagazte batek. NEtx LBB 106. Onek, sillagaiak, "atzeko-ankak" izenez ezagutzen ditu. Garm EskL I 136. Altxa zan atzeko anka-gaiñetan eta lurrera iruzi zuan bere jabea. Berron Kijote 210. Artu nuan atzeko bi anketatik. BBarand 48. Jarri atzeko eskiñetxuen. Gerrika 37. Galeak ez du sarrerarik atzeko atetik baizik. MIH 186.
v. tbn. Noe 110. Muj PAm 33. Enb 161. Txill Let 48. Osk Kurl 75. Alzola Atalak 42. Etxabu Kontu 167. Ataño TxanKan 209.

azpiadiera-1.1

De la retaguardia.
Su-tokitik gertuen arkitzen diran atzeko gudarien artetik nolabaitkeria kendu nairik. "En la inmediata retaguardia". EAEg 18-10-1936, 77. Gintza lanetan jardunaz atzeko gudaritzan ari diranak. "Las actividades industriales de la retaguardia". Ib. 18-10-1936, 77.

azpisarrerakoSense-27.2

b) De atrás, anterior en el tiempo.
Bestela, zertako litzake atzeko amabost-ogei urteotan egindako lan etengabea? Ldi IL 69. Zertxo bi begietara ditut atzeko egunotan. Ib. 69. Nire aurreko eta atzeko kintak eskatu zituan gobernuak gerrarako. Gerrika 65.

azpisarrera-28

ATZEKO ALDE (Lar, Añ, H). Parte de atrás. "(Parte) posterior" Lar y Añ. Cf. Mic: trasera, asiko aldea, tal vez error por atzeko a. AxN explica garhaitean, garzetan (153) por atzeko aldean; aunque la glosa explica sólo garzetan. v. supra (1), atzealde.
Egun batez lapurrak atzeko aldetik / sartu ta ostu zuten dirua kutxatik. It Fab 255. Uzkurka platera artu eta atzeko aldean ikusten zuelakoan zegoan. Arr GB 115. Praken atzekoaldeak txaplataz beteak ekarri zituan. Ag Kr 174. Paparra agirian ta gerriko txistana atzeko aldean dindilizka. Ag G 195. Beor ta moxal errukarriak, galbidearen aurrean elkarturik, arpegiz arpegi lagun guztiak batera jarrita, etsaiari atzekoaldea erakutsiaz, gogor egin zioten noski ostikoka. Ib. 159. Argijak [burdikijaren] aurreko ta atzeko aldian. ForuAB 97. Ez! [Galtza] oiek ez! Atzeko aldian arabakiyakin daude-ta! Alz Txib 97. Baña burleti asko aren lekuan egon balitz, etxera prakak bustita eruan baietz atzeko aldetik... Kk Ab II 89. Batalloiaren atzeko aldian yoiazan soldauetarik bat urten zan bidetik. Ib. 101. Atzeko aldian ate bat, bera irikitzean kale ta landa zerbait agertzen dala. Alz Ram 21. Zarraztaka sendoetan ebakitzen dute lastoa, eta moztu-ala, atzekoaldera jaurtitzen maillaka ebakitakoa. TAg Uzt 80. Eskuk atzekoaldean tolostatuta, an zebillen asitzean lurreruntz begira. JAIraz Bizia 16. Gezaltzako baserrien atzeko aldean arkaitz ikaragarri bat dago. And AUzta 85n. Arras erreza da atzeko aldetik tontorrera igotzea. Osk Kurl 105. Burua atzekoaldera boteaz. Lab SuEm 179. Txekorren batzuk erositzera / badijua basarrira, / ta ganaduen atzeko aldetik / emango ditu bi jira. Uzt Sas 200. Ta nere atzeko aldetik datorren orrek [buruzaia duala] berriz, aren etsaia dan Garamantasko erregea. Berron Kijote 195. Plazaren atzeko aldean. Alkain 59. Eskubitara leio bat. Ezkerretara bestea. Atzeko aldean ekonomika, ta erdian maia. JAzpiroz 65. Odola neukala buruan atzeko aldetik. Gerrika 168.

azpisarrerakoSense-28.1

"Atzeko aldeak, nalgas" VP 45v. "Trasero, nalgas", "culo" Lar y Añ. "Bearrak erakusten du atzeko aldea nola dantzatu, lana nola egin" (G-nav) Inza NaEsZarr 152.
Ez aldek [egitekoa] egin? atzeko aldea garbi aldaukak? Ja jai! Ag G 310. Enpadatutzen nazu / atzeko alderaño. Auspoa 68-69-70, 379. Atzeko aldean ostiko bat emanda utzi. Or SCruz 79. Eta azkenik zaldi gañean atzeko aldea larrutu bai zuen, ezin zaiteken zaldiz. FIr 150. Atzekoaldea berotuko dizut. ZArg 1955, 230. (ap. DRA)

azpisarrerakoSense-28.2

"Espalda, atzekoaldia, sorbalda (AN-ulz)" EAEL 10.

azpisarrerakoSense-28.3

Popa.
Ander, atzekoaldeko gela batean eta Andoni esker saitzeko beste batean egokitu ziran. JAIraz Bizia 19. Kapitana ezik, beste guztiak aurreko aldean, ta kapitana, bakar-bakarrik, atzeko aldean. Anab Poli 62. Atzeko aldea jetxi ta aurrekoa altxata badijoa. Ib. 37.

azpisarrerakoSense-28.4

Erkalaren guda-gibel edo atzeko-alde guziak ortxe nonbait dabiltz. EAEg 18-3-1937, 1309.

azpisarrera-29

ATZEKO ALDEA EMAN. Dar la espalda. v. ATZEA EMAN.
Arrotz batek Judas saltzalle nintzala esan zidan soldaduen eta morroien aurrean. Ekin nion nik ere, baño atzeko aldea eman da an utzi nindun... Or SCruz 123.

azpisarrera-30

ATZEKO LARAKOA JO. "Atzeko laakua yo ta gelditu, ler gaizto egiñik gelditu, nekaurraturik" (AN-erro) Inza NaEsZarr 2209.

azpisarrera-31

ATZEKO HORMA JO. "Ak bere atzeko ormea yo zuan, también aquél fracasó (V-ple)" A EY III 292.

azpisarrera-32

ATZEKO HOTS. Segunda intención.
Da Turkuak atzeko ots barik erantzun ei zetsan. SM Zirik 32. Plaentxiatarren umoria barriz amaierarik bakoa da, ta aren urterak atzeko otsik bakoak izaten dira. Ib. 51.

azpisarrera-33

ATZEKO HOTZAGATIK.
Rápidamente. v. IPURDIKO HOTZAGATIK. "Atzeko hotzatik! izugarri azkar; tximista baino azkarrago" ZestErret .
Ogei bat sable-ukaldik itegin-araziko liakete atzeko otzagatik. NEtx Antz 141. Ura zan deabruaren amorroa!... An joan zan igesi, atzeko otzagatik! NEtx LBB 180. --Joango al-den? --Bai atzeko otzagatik! Ib. 72s.

azpisarrera-34

ATZEKOTIK AURREKORA. "Atzekorik aurrekora, andando en idas y venidas, en vuelta aquí y vuelta allí, en vueltas y más vueltas. Zuri atzekorik aurrekora yoatzu goiza, ta bearrak gero..." Zam Man 10.

azpisarrera-35

ATZEKOZ AURRE. Del revés, patas arriba.
Mutil ausardiaren adorea ondatu zorian zan orduantxe. Atzekoz aurre zearo nasitu zitun itzegiteko zeramazkianak. TAg Uzt 192. Orratz aren billa gela guzia atzekoz aurre nastu. Loidi 193s.

azpisarrera-36

ATZEKOZ AURRERA (V, G; atzekuaz a. V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 9; ZestErret. Al revés; patas arriba. "Atzekoz aurrera, al revés, con lo de atrás para adelante" A. "Ama ill zan ezkero, dana dabill atzekuaz-aurrera etxe aretan" Etxba Eib. "Átzekuaz aurrera, al revés" Iz ArOñ. "Atzekoz aurrera esaten genuen dotriña (V-gip, G-azp) [...] aurrekoz atzera eta atzekoz aurrera ikasten genuen (AN-gip)" Gte Erd 9. "Atzekoz aurrera jantzi, atzekoa aurrean eta aurrekoa atzean dela jantzi; ohiko arauaren aurka, alderantziz jantzi. Jertsia atzekoz aurrea jantzita zakan" ZestErret. "Gauzak atzekoz aurrea esan" Ib. (s.v. gauza). v. ATZEAZ AURRERA, ATZEKOZ AURRE.
Deungen nintegia makur ta galzera atzekoaz aurrera. "Lo de atrás adelante". RS 207. Nere anaia, zertako nik esana atzekuaz aurrera sartu diezu? Nik alde ona agertu dietelako, zuk alde erantzia erakutsi diezu. Bv AsL 196. Bene benetan ori, ori da egia, / Atzekoaz aurrera, balitza guztia. AB AmaE 409. Euk biurtu ditun etxe onetako gauzak atzekoaz aurrera; euk erakusten eutsanaz otseiñai lanerako gogoa ta onbidea. [...] Ni baiño obea az, alabatxoa, Iaungoikoak gorde aiala-ta. Ag AL 73s. Asi iatezan dotrina guztie goikoz beera ta azpikoz ganera ta atzekoz eurrera itendu ta itendu. A BGuzur 123. Naiz goikoaz bera ta naiz atzekoz aurrera, nik beti egia. Urruz Iru ziri 126. Zoratu bearrik ebillen Txotxo-arro, ikusirik atzekoz-aurrera urteten ebela buruan erabilli ebazan gogamen da itxaropenak. Echta Jos 225. Oñetakoak erantzi eta atzekoz-aurrera jantzi zittuzan ostera be. Otx 84. Edur ganeko oñatzak atzekoz-aurrera egonik. Ib. 87. Iraulten nitun gogoan eite itsusi ta bildurgarriak atzekoz aurrera. Or Aitork 342. Orrelako asmo ta burutapenak gora ta beera, azpikoz ganera ta goikoaz beera, atzekoz aurrera ta azpi-gainka erabiliaz. Erkiag Arran 61. Denpora luzea baiño leen, an agertuko zan atzekoz aurrera grillu baltza, bedar meiaren ikutu gilberaak jasan eziñik. Erkiag BatB 36. Ba, zure zalekeri oiek entzunda, eztakit zer esango luken psikiatra batek, gogo-zale batek. Zure gazta ori atzekoz aurrera egiña ote dan edo... NEtx LBB 111. Asi nintzan berriro ere itzegiten, dana aldrebes, dana atzekoz aurrera. Uzt Sas 21. Nere kinto-lagunak aruntz ta onuntz sakabanatu ziranean, txantxangorriarena egin bear nik: betiko txuloan geratu [...]. Atzekoz aurrera jaioa izaki ni nunbait. Ataño TxanKan 291. Konpontzen nintzen, atzamarrez apuntau ta abar; ekarten ebena jan ekarten eben guztitik, atzekuaz aurrera bazan be. Gerrika 208. Izendatuko genizkizuke [bata eta bestea], baina atzekoz aurrera emango dizkizugu seguru aski eta hobe dugu isildu. MIH 139. Atzekoz aurrera atera zaizkio asmakizun burutsu guztiak. MEIG I 128.

azpisarrera-37

ATZEKOZ AURRERAKO. Inverso, contrario.
--Naiz goikoaz bera ta naiz atzekoz aurrera, nik beti egia. --Eta goikoaz berako ta atzekoaz aurrerako egiak, gezurrak dirala badakizu? Urruz Iru ziri 126. Lehenagoko lanarekiko, gure begierak, zeharo atzekoz aurrerakoa balitz ere, nahi-ta-nahi-ez. MEIG IX 140. (en colab. con NEtx)

azpisarrera-38

ATZEKO ZOTZEAN. "Eztauke ori atzeko zotzean, a ése le aprecian mucho, liter.: no le tienen a ése en el palillo posterior (V-arr)" A EY III 247.

azpisarrera-39

ATZEKO ZULO (V-gip; VP ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Ano. "Atzeko zuloa, orificio" VP 46r. "Atzeko zulua, ano. Sin. ipurdiko-zulua. Errezagua artara esatia, onetara baño, más eufémico lo primero que lo segundo" Etxba Eib.
Txakurra puztu zak atzeko zulotik. And AUzta 80.

azpisarrera-40

ATZE-LUZE. "Rabilargo" Añ.

azpisarrera-41

ATZE-MARDO EGON. "Ezer egin gabe egon, egonean egon, lit.: 'ipurtaundi egon'. Zuek egon atze-mardo, lanak berez eingo dielakuan" Elexp Berg. Cf. ATZERA MARDO EGIN.

azpisarrera-42

ATZE-OIHAL. Telón. v. antzez-oihal, ESTAL-OIHAL (s.v. estali).
Atze-oiala jaso ta zeru izarratua dager. NEtx Antz 117. Atze-oiala erortzen da berriro. Ib. 120.

azpisarrerakoSense-42.1

Telón de fondo (fig.).
Gero, atze-oihal gisa, bizi-erpinera igoa dugun gizon umoagan nabari da orain estaltzen ari zaion malda-beheraren laino hotza. MEIG III 109. Mintzagai usua, [...] euskararen eta euskal literaturaren gerra-aurretikako egoera, gure noraezeko atze-oihala, izan ohi zen. MEIG VII 37.

azpisarrera-43

ATZE-PARTE. Parte posterior. v. atzealde.
Mariak zirrit-zarrat galtza zar oiei atze-partea kendu, eta bi atze-partekin berriak egin zituan. JAzpiroz 225. Txakurra berotuta sartzen baduzu berebillaren atze-partean. Ostolaiz 34.

azpisarrera-44

ATZERA.

azpisarrerakoSense-44.1

A) (Adv.).

azpiadiera-1.1

a) (V, G, AN-ulz; VP 3r, Lar, H). Ref.: A; Iz ArOñ (ásti), UrrAnz, Ulz; Holmer ApuntV; Elexp Berg; ZestErret.
"Atrás, a" Lar. "Atrás (a la parte posterior)" A. "Atzera! interj. ¡atrás!" Etxba Eib. "Ásti, atzéra! atrás (a las vacas)" Iz ArOñ. Cf. atzera.
Lastozko buztana dauenak atzera begira. RS 202. Gure burloi itxita orain biurtu gaitezen atzera, / Zertara, xakin gura genduke, zatozen gure artera. Acto 354s. San Gregorioko aldapatik / goazen berriz aurrera / bidea ezpadaigu galdu / gero itzulzeko atzera. Gamiz 206. Ekusi zuten beren aitzinean zuten argizko pillarea itzuli zela gibelat edo atzera. Mb IArg I 269. [Ardia] galdu dedin bildurrak, / ozta antxiturik, / biurtuko dezu atzera / lepoan arturik. GavS 27. Nabasaiari eskua ezarten dionak soroan bear egiteko, ez du atzera begiratu bear. Mg CC 185. Eskubak atzera loturik. Mg PAb 218. Inos oinik atzera biurtu ez ebana. fB Ic II 285. Benturaz atzera zuaz aurreratu biarrian. Astar II 167. Aurrera korri, atzera korri. It Fab 205. Eta [izen] oek ardien belarrietan bein bata aurrera, eta gero bestea atzera erabilliaz, daukate egiñeratua utsunerik bageko adieragarri txit zuzena. Izt C 221s. Eldu zanian ataira esetsi eutsan barriro lotsiak ta biurtu zan atzera. Ur MarIl 59. Ez atzera begiratu; ez inguru oietan gelditu. Lard 20. Izutu eta pasuoak atzera emanaz. Arr GB 102. Ain karidade sutuaz miretsi ta uzkurturik, atzera biurtu zan, eta aldatua oso, beste bat zala ondorengo guzian, [...] bizi izandu zan. ' Volvió atrás el pie'. Aran SIgn 345. Gastua aurrera zijoan eta / komertziyua atzera. PE 151. Gizon bat izanikan / sustantziya bera, / akuloz atera du / andriak atzera. EusJok 17. Zeintzuk etorri ziran gure kosta aldera / Al ebezan ontziak erre ta galtzera, / Ez bazenduz zuk arin bialdu atzera. AB AmaE 96. Eta sartu zan barrura negarrez eta atzera begiratuaz. Apaol 85. Tira, Batxi, perretxikotxu barik: edo atzera, edo aurrera. A BGuzur 145. Erdian eta gañera eskuak atzera amarratuak dituzula, joan bear dezu. Ill Testim 23. Berrogei ta bost urte, / egin det zartzera; / piska bat asi zaizkit / indarrak atzera. Tx B I 200. Sardeak garia bezala yaurtitzen du burutik atzera, saietsez zelaia yotzeraño. Or Mi 59. [Zangurrubak] zin egin eban etzala geyago eguno buruz aurrera iñon sartuko, buztanez atzera ibilli baño. Otx 59. Atzera begira gelditzen badira, galduak dira. Ir YKBiz 185. Burua atzera itzul-betarik / ez du geroz atzematen. Or Eus 313. Adar ta kalpar eldu ta artzaiak / ba du lan aurrera sartzen: / atzera tira egiten baitu, / ta arri-losan irristatzen. "Porque él hace fuerza atrás y resbala en la losa". Ib. 416. Atzera, billauok! NEtx Antz 28. Azkenean, isildu zen; haren burua atzera erori eta han zegoen mugitu gabe. Mde Pr 151. Tristea izan da azkenagurra. [...] Ta nekeak izan ditut arekiko penaz atzera ez jotzeko. Txill Let 112. Atzera! zoiaze atzera, atzerago! Erkiag Arran 40. Baña bein berbea emonda ez egoan atzera biurtuterik. Bilbao IpuiB 190. Eta atzera eman zuen martxa, kaminoan buelta eginik. Arti IpuiB 78. Andik atzera, aulki-errenkada luzeak eta asko. Anab Aprika 32. Otseiñak irriz urhats bat eskumara, ezkerrera, edo atzera, eta ihes egiten zion. Osk Kurl 43. Aurrera barik, atzera [goaz], barbaroen aroa berpiztera. Vill Jaink 83. Soka bat bazuan muturretik lotuta, atzera tiran soldaduak bere eskutik zeukana. Salav 102. Tiro bakoitzean kañoia atzera etortzen zan. Ib. 81. Eskubiko anka atzera botatzen genduan. BBarand 122. Beharrak eta indarrak batera joerazten ez gaituzteino [...], atzera begiratu behar dugu, euskalkiak are gehiago elkarrengandik bazter ez daitezen. MIH 351.
v. tbn. Zab Gabon 26. Bv AsL 193. Ag G 203. Enb 172. Ldi IL 109. Zait Sof 50. Etxde AlosT 94. MAtx Gazt 50. Ibiñ Virgil 117. Etxba Ibilt 462.

azpiadiera-1.1.1

(Tras tema nominal nudo).
Nere burua nua / betiko galtzera; / Matxora iyoko naiz / andik botatzera / duen altuenetik / Gaztelu atzera. Bil 76. [Zakurra] borda atzera eraman, da ilda an utzi omen zuten. JAzpiroz 24.

azpiadiera-1.1.2

(Tras instr.). "Buruz atzera erori zen (AN-gip) [...] kokotez atzera (G-azp), okotzaz atzera (G-azp)" Gte Erd 9.
Norbait ona betor len-bai-len, eta eskuak sorbaldaz atzera lotu bezazkio. Zait Sof 90.

azpiadiera-1.2

b) (Estar, etc.) atrás, retrasado, remiso. "Izketan atzera heldu da (AN-gip)" Gte Erd 233 (s.v. (ez da) normala). "Erloju au atzera dago (G-azp-goi, AN-gip) [...] atzera dabil (V-gip)" Ib. 29. "Anai zarrena etzeon atzea geatzeko" ZestErret. Cf. infra (B).
Aurrera aditzen eztana atzera dago. "Qui no mira adelante atrás está". RS 423. Noizbait Moretek dinoan legez / egon zara atzera. / Zek ekarri zaitu orain / dekretoa egitera, / bai Bizkaia iltera? BBizk 5. Gure griña gaizto, pasioak deriztenak arrazoiaren argiari begiratu, ta jarraitu bearrean, atzera ori utzi, edo okertu, ta aurrea artzen diote. Cb Eg II 162. Ruperto Erromako Erregea iltzeko zorian zegoen, baña asko bezela, Oleazioa artzeko gogo gutxirekin, ta oidana, atzera. Cb Eg III 239. Jaungoikua aserraturik daukana, dago atzera baru egiteko, dabil al daizan atxakijen billa, ez joateko. Astar II 248. Orregaitik dagoz ain atzera komulgetako. Ib. 232. Edonor, dan lotsagalduko, azartu edo atrebidubena bada ere, zerbait atzera egongo da, bere barruko gurari zitala esan edo adi erazoteko. Ib. 142. Atzera egozan beti Eleixakuen eske juateko. Ur MarIl 86. Atzenean, len atzera egon bazan ere, Jaunaren legea beteko bazuen, iru gauza agindu bearrean arkitu zan. Lard 207. Añ azkenetan zegoela, eziñ sinistu zuten, eta mandatua añ laster parrokiara bialtzeko atzera zeuden. Arr May 101. Etxeraturik emakumeak umearekiñ, Porrot gelditu zan oraindik atzera. Urruz Urz 29. Alperkerian bizi diran erriak atzera ta lotsaz gelditzen dira. Ag Serm 360. Ez bere kulpaz, baizik guraso ordekoak kontuzkoak etziralako, animako gauzetan atzera samar zebillen. Goñi 23. Gari gorria atzera duzu oraino, erantzun zion saskigilleak; baño aize onek balirau, igitaiak bear egiñen digute. Or Mi 87. Galdu eta batzuek atzera / ez daditezen gelditu. Yanzi 129. Maiz atxoak tantaren etorriz [bertsotan] / utzi du senarra atzera. Or Eus 167. Ikusiko dezute zeñen atzera gelditzen diran erderazko itzak, euskerazkoak diona adierazteko. Lek SClar 129. Aristotelesen garaian Jakintzak atzera-samar zebiltzan, eta ala barkakizun da ori uste izanagatik. Vill Jaink 61. Amaika gizon bada, / Mororen antzera, / eginbearrekotan / oso atzera, / ezbearretan berriz / gogor jokaera. NEtx LBB 313. Ez gaituk, ordea, gu ere atzera geratzeko egiñak. Ataño TxanKan 29. Lareun edo bosteun metro falta zirala, atzera gelditu bearra izan zuan, segitu ezinda. Albeniz 89. Euskara ez dela gehiegi ausartzen, ez dela gehiegi aurreratzen, euskara beti atzera samar gelditzen dela. MEIG IV 55.

azpiadiera-1.3

c) En adelante. "Handik atzea etzan giro" ZestErret.
Obia izango al naiz / emendik atzera. Lasarte (in Uzt Noiz 118).

azpisarrerakoSense-44.2

B) (Adj.). Retrasado; retraído. "(Ha que) flema de hombre!, gizonaren atzerea, (AN) gibela!" Añ. "Oso atzeria zan, era muy retrasado --un niño-- en aprender a hablar" Iz ArOñ. "Retrasado. Txikittan ori oso atzeria zan da ikusi oiñ noraiño aillegau dan" Elexp Berg. v. 1 atzeran, atzeka.
Zuk onegaz ardurarik artu ez daruazu, aztu jatzu gazte-urteetan ikasija, ta onlan zagoz ain atzeria. Mg PAb 162. Zelan Jangoikuaren gauzeetarako nagi ta atzeria izan danak, artuko dau bizitza barri iraungarri bat? Mg CO 219 (Mg CC 148 gauzeetarako nagia ta atzeratua). Zegaitik bestiori eleisarako? Biarrian atzeria ta makala dalako, azienda edo doterik ez daukalako? JJMg BasEsc 214. Dantzarako aurrerea, laietan da araketan da bedar ebaten ibilteko bere atzerea edo atzerana ez. A BGuzur 117. Oñatin eztute onelako gauzarik egundaño ikasi, oso itxutuak eta atzereak daude ango gizonak. Ag G 219. Ikusten neban batzuk atzeriak (atrasados) egozala ta bat bere bez nik nai neban bestean. Ormetxe EEs 1916, 66 (ap. DRA ). Gurasoen bildurragaitik baiño ezpa zan bere, asko ziran, naita berandu izan, eskolako atetaraiño beintzat joaten ziranak. [...] Ikasle atzera oneek zituan Nikanor-ek gogoko. Erkiag BatB 18. Berbetan atzera samarra zan, eta enparauko lagunak, burla ta barre egiten eben aren lepo. Ib. 183. Atzera samar ta erdi nagi, mutikoa bere, urreratu yakan, ta astiro ta gozaro itandu bere bai. Ib. 54.

azpisarrerakoSense-44.3

C) (Sust.). Renuencia.
Eraltzailleak zerbait emoteko ez euken atzerarik. Baiña gure eskabidea, zan guztian iñundik iñora ez eben nai ontzat artu. Etxabu Kontu 50.

azpisarrera-45

ATZERA HARTU. Retirar.
Eskabidia eskatua eta atzera artua izan zala, Diputadu Jaunen euren erreguz ta borondatez. "La moción se había retirado". (1866) BBatzarN 236. Egin dagijela mesede euren eskabideko papera atzera artutiagaz. (1866). Ib. 237.

azpisarrera-46

ATZERA-AURRE. Idas y venidas.
Xalbat etxean sartzen ikusi zun eta une bat egonean eginda gero atzera-aurrerik egiten zunentz ikusteko, astiro-astiro sukaldeko leio ondoraño urbildu zen. Etxde JJ 113. Lanbreabeko lamiñek eta euren atzera-aurreak bala-bala ebildiezan zarrak euren agoetan. Akes Ipiñ 28.

azpisarrera-47

ATZERA-AURRERA.

azpisarrerakoSense-47.1

a) (Sust.). "(V, G), atrasos y adelantos" A.
Ile onetan artu eikezu egun bat, eta berean ikusi zeure arimako atzera-aurrerak, galtzaieak edo irabazteak. Añ EL2 87 (EL1 77 ikusi zeure arimeko atzera ta aurrerak). Itxasoko uin edo olatuak ekatxaren indarrak darabiltzan lez, gizartea be olantxe bere igikun, lorratz eta atzera-aurrera guztietan lurreko ondasunak. Eguzk GizAuz 48. Gizadiak atzera-aurrera asko izan ditu, bai gora-aldiak eta bai bera-aldiak ere. Vill Jaink 181. Ea gizartea zutik egon ote diteken Jainkorik gabe, eta gizartearen atzera-aurrerak Jainkoa eskatzen ote duan, ala ez. Ib. 155. Kondairako edozein garaian aurkitzen ditugu desordenuak, zikiñak, usteldurak, eta ori gizarteko atzera-aurrera bear ez bezala ibilli oi delako. Ib. 179. Gizartearen martxan eta atzera-aurreran izadia bera ari zaigula lanean. Ib. 171. Bañan [Urkizu mendia] artu eta ostera uzten ere, etzan askoz geiago izango. Bi atzera-aurrerak laister egiñak ziran arraiotan. Alkain 168.

azpiadiera-1.1

(V, G) Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 31.
Ida y vuelta; viaje. "Idas y venidas" A. "Atzera-aurrera (Vc), viaje" Ib. "Viaje de ida y vuelta. Neuk pe eztakitt zenbat atzera-aurrera ein ddoten dentistiana" Elexp Berg. "Beste atzera-aurrera pare bat eiñ tratoriakin, da bagoiazek etxera" Ib. "Amaika atzera aurrera egin zituen (G-azp-goi)" Gte Erd 31. v. ATZERA ETA AURRERA.
Baña orduan askok eleiza antolatzen edo altarak naiz umeak apaindutzen dabiltzala-ta, batezere orduko zarata ta atzera-aurreragatik ez dute eukitzen [...] pake ta barruko batutasuna. JBDei 1919, 176. Gudarako ez diran egazkiñen atzera-aurrerak. EAEg 12-10-1936, 27. Aren emazteak ez ekian iñoiz senarraren atzera-aurrera guztien barri. Erkiag BatB 137. Bere bizi luzean, makiña bat atzera-aurrera egin zuan emakume arek. NEtx LBB 60. Montevideotik Buenos Airesera atzera-aurreran zebillen itxasontzien orduak bazekizkiten. Ib. 71. Bazkari-lege bat egin, Iruña alde ortan atzera-aurrera batzuk egin. Ataño TxanKan 143. Amabi kilometroko atzera-aurrera eginta ler egiña etxera biltzean. Ib. 162.

azpiadiera-1.1.1

"Jende edo ibilgailu mugimendua. Egundoko atzera-aurreria dabill gaur kamiñuan" Elexp Berg. .

azpiadiera-1.2

Gestión, diligencia.
Aita zanak, amaika atzera-aurrera eta ainbeste ate jo ondoren, noizbait etxera bildu-erazi zin. Ataño TxanKan 36. Esan deutset zertzuk atzera-aurrera dabiguzan. Gerrika 138. Esne-Kooperatiba-gazko tira-birakaz, ainbat atzera aurrera eta berba izan ziran. Ib. 189.

azpisarrerakoSense-47.2

b) (Adv.). Atrás y adelante; circulando, moviéndose.
Eta denen artean esiturik daukate jotzaillea, atzera-aurrera zirkiñik egin ez dezakeala. "Impedía a Pedro Fermín moverse". Mok 17. Ekaitz malmutzak erabillirik / Tximista lez atzera-aurrera / Zorabijauta jarri ondoren / Botaten ditu goitik lurrera. Enb 49. Esku bakarrez adarretikan / dilindan atzera aurrera, / naiz buruz bêra zinzilikatzen / zango biak gurutzera. "Se balancea en la rama o se suspende". Or Eus 77. Atzera-aurrera dabiltzan gurdiak zorrotz ikuskatu. EAEg 1-5-1937, 1595. Nekaldia amaituteko gurariz jagi zan oetik Jontxu goiz artan. Eta atzera-aurrera, zer dan edo zer eztan egiteko adorea eskatu eban jagikerako otoian. Erkiag Arran 95. Bere lanbideaz, barriz, aspertuten asita dago. Burdiñak gora, txatarrak atzera-aurrera; onenbeste ekarri, ainbeste eroan. Erkiag BatB 149. Atzera-aurrera ibilli gabe, nai duan guzia etxera ekarriko ziotek. Ataño TxanKan 60. Atzera-aurrera ibilli, autsa piska bat egin arte. BAyerbe 25.

azpisarrera-48

ATZERA-AURRERA GAI. Medio de transporte.
Laterriak bere mendeko atzera-aurrera gaiak alkar-eratzeko eskubidea dubelarik. EAEg 12-10-1936, 27.

azpisarrera-49

ATZERA-AURRERAKO.

azpisarrerakoSense-49.1

a) Movimiento hacia delante y hacia atrás.
Atzea altxatzen du [ganbeluak] ta zuk aurrerakoa, zutik jartzen da zuk atzerakoa, ta zotzari eskerrak ez zera ganbelutik beera erori atzera-aurrerako orietan. Anab Aprika 35s.

azpisarrerakoSense-49.2

b) "Atzera-aurrerakoak (V-m), los pájaros o aves de paso" A.

azpisarrera-50

ATZERA BOTA. Echar atrás.
Beste batzuetan jaikitzen zaizko aize gogor ta kontrakoak, botatzen due onzia atzera. Mg CC 189. Asi ari, nai badek, / Ez nak ikaratzen, / nik ez diat zankorik / atzera botatzen. It Fab 191. Ta gure Pinto, belarriak atzera botata, ostikoka asi zan. Bilbao IpuiB 67.

azpisarrerakoSense-50.1

(Fig.). "Rechazar. Caja Ahorroseko oposiziñotan, lau ez, beste guztiak lelengo prueban atzera botaittue" Elexp Berg. .
Gure estutasunetan egiten dizkitzugun eskariyak ez atzera bota. Elizondo KristPE 92.

azpisarrera-51

ATZERA EDO AURRERA EGIN. Decidirse (por una cosa o por otra).
Egittu bear eban atzera edo aurrera, artu emaztea edo itxi ezkontzeko asmoari. Echta Jos 228. Orain, auzi au zetan dagon ikusi biar yuagu, [...]. Atzera edo aurrera arin egin biar yuagu. Kk Ab II 179.

azpisarrera-52

ATZERAEGI. "Átzere / i, demasiado atrás" Iz ArOñ.
Maiz ikusi dugu Akademia Ibiltariaren ibileretan, entzule adi eta ikasle gogatsu, ez aurreraegi ez atzeraegi, berak zekien tentuan. MIH 50.

azpisarrerakoSense-52.1

"[Erlojua] atze(g)i do (AN-gip)" Gte Erd 29.

azpisarrera-53

ATZERA EGIN.

azpisarrerakoSense-53.1

a) Retroceder, echar(se) atrás (sdos. prop. y fig.). "Atzera egin, achicarse" Etxba Eib. "Preziua jakin dabenian atzera ein dabe" Elexp Berg.
Jotera egiten badeutsa umiari, umiak egiten deutsa gurasuari atzera, edo emoten deutsa sakatu bat. fB Ic I app., 9. Atzera egin nairik / iges egiteko. It Fab 114. Ikusi zituan an bere ezagun batzuek, eta lotsaturik bere buruaz, oñak egin zion atzera. Bv AsL 54. Jokatutzeko pozikan nago, / ez det egingo atzera. EusJok 39. Ia apustur'au jokatutzia / nai al zutekien geio, / baña atzera egin digute / ez dutelako baliyo. Ib. 24. Enintzake bildur izango, eneuke atzera egingo. A BeinB 81. Elaiak atzera-egin eban bakaldungaiagana. Altuna 22. Baña, Koxmek atzera egiten badu, milla deabru! Alz Burr 24. Arek "ni naiz" esan zien orduko, atzera egin zuten ta lurrera erori ziran. Ir YKBiz 471. Begiak itsutu zaizko; egin du atzera: / zororik alditxo batez geldi tinkatu da. Or Eus 48. Amabost milla bonba lertu kalera. / Naiz milla galera, / ez egin atzera. SMitx Aranz 212. Izkuntzak eta bidebatez elertiak aurrera ez-ezik atzera egingo dute. Etxde AlosT 9. Emeki emeki atzera egiten du Brezierak. Mde Pr 282. Olatu haundiek atzera egin zuten, eta neskatoa berriz ere agertu zen itsasoaren azalean. Mde HaurB 102. Ez zuen, ez, atzera egiterik, onbideratu behar zuen azkenekotz. Ib. 7. Polik atzera egin zuan erori gabe. Anab Poli 23. Zordun orrek bere zorrak kentzeko atzera egiten zuen bear gorrian. Zait Plat 17. Baiña ez dau atzera egiteko erabagirik zertuko. Erkiag BatB 109. Au dana ikusirik, gizakiak atzera egin dezake. Ezkondu gabe gelditu diteke ta gizadia gizon berririk gabe. MAtx Gazt 26. Benito gogorik gabe zebillen arazo artan. Gauza gutxi bear zuan, beraz, atzera egiteko ta aitzakia berealaxe asmatu zien. NEtx LBB 61. Plato ori bera / ein arren zartzera / nua probatzera, / zertan ein atzera? Uzt Auspoa 22, 99. Erriak ez du atzera egingo / lengo oitura zarretan. Uzt LEG I 340. Alako kemena berpiztu zitzaion bere ustetan, ez zuan atzera iñolaz egingo munduko mandazai guztiek ekingo baliote ere. Berron Kijote 54. Gauza andirik egingo ez eben bildurrez-edo, atzera egin eben. Etxabu Kontu 50. Lagunak atzera egingo zion beldurra. Ataño MLanak 21. Etzan egundo eragozpenen eta oztopoen aurrean kikildu [...]; etzan atzera egitekoa. Onaind STeresa 13. Kotxiak metro erdiren bat atzera egin eban. Gerrika 165. 1966 aldera atzera eginda, beti legez, etxeko arazoak. Ib. 173. Bi apustu jokatzeko egondu giñan Maizekin, baña ez giñan allegatu, atzera egin zutelako. Albeniz 199. Orain berriz atzera egin eta beste bide bati ekitea ez zaigu komeni. MEIG I 91.

azpiadiera-1.1

"Ez da atzerarik egingo (JJg Mayatz)" H.
Garaituko dituzu etsaiaren asmo guziak irauten badezu atzerarik egin gabe. Mg CC 188 (CO 282 atzerarik egin baga). Bidian amar gizonek urtengo baleutsie be eleukiela atzerarik egingo. Kk Ab II 165. Ez uste ixan neskatilleak atzerarik egingo dauanik. Otx 77.

azpisarrerakoSense-53.2

b) Retrasarse.
Ederrago al leritzaizuke, lurreko landare guziei, ostotzerako, loretzerako, umotzerako, egun yakiñak, egun bakarrak, indarrez ezartzea, [...] ta oietatik aurrera edo atzera egiteko ausarta litzakena, errotik atera ta kito? Ldi IL 109s.

azpisarrera-54

ATZERA EGIN ERAZI. Hacer retroceder.
Automobillari berriz atzera egin azi ta Donostira biurtu zuten gorputza. Ugalde Iltz 54.

azpisarrera-55

ATZERA-EGITE. Retractación.
Lagunak bere naia ezin atzeratu dezake beste gauza bat bere ogasunetarako erabakiaz, eta biyen bizitzatian atzera egite onetarako beste baikunlariari aurretik esan bear zaio. ArgEgut 1923, 35.

azpisarrera-56

ATZERA ERAGIN (V-gip ap. Etxba Eib). Hacer retroceder. "Imponerse, obligar a la retirada. Katuak, naiz korputz gitxiago euki txakurrak baño, atzera eraintzen detsa oni" Etxba Eib.
Asko da anima bat sartzea bizitza on bat egiten, bereala irteteko [tentazioa] bidera atzera eragiteko. Mg CC 187. Ezeutsuben atzera eragingo zeure gogo gaistuetati Palatino mendiko gaujaolak, erriko zainlarijak, [...]. Mg PAb 212. Espiritubari beti aurrera eragin, ta aragiari beti atzera eragin. fB Ic II 275. Ontziari atzera eragin zioten. Aran SIgn 41. Izkribatzalle asko, onenak kantari, / Atzera eragiñak mundu guztiari. AB AmaE 412. Trumoi arri atzera eragiteko ez gendukan bertuterik. Sor Bar 47. Zein edarik zure urdaillari atzera eragin? Ezta itxasoko baga edo uin edo olatuen gizako txakolina banekartsu bere. A BeinB 40. Ori indarra! Makilla batekin zezenari atzera eragin... Urruz Zer 136. Atzera eragin gabe, / ango ariskuak, / arpoiakin ill zuten, / an ziran anguak. Arrantz 106. Eta iñok urten gura baeban urteteko, ta eurai atzera eragingo eutsenik ondiñokoan etzala jaio ta... Kk Ab II 11. Eta zaldijai atzera eragiñez, aldatza bera asi ziran. Otx 105. Neska besotik eldu ta atzera eragin zion zakarki. Etxde AlosT 94. Etzioten atzera eragin eraso guztiak. Munita 116. Erantzun gogorrak atzera eragiten dit. MEIG IX 134. (en colab. con NEtx)

azpisarrerakoSense-56.1

Eztiote atzerarik eragiten bere gaiñetik ostoska ari zaizkion zeruko ate larriek. Ibiñ Virgil 99.

azpisarrera-57

ATZERA ERANTZUN. Replicar, contestar. "Argüir, impugnar, objetar, replicar, contradecir, refutar (G)" PMuj.
Begira gurasoai, ugazabai edo nagusiagoai euren lotsea edo zor yaken itzala galdu badeutsezu; euren esanak egin gura ezik ibili bazatxakez edo atzera erantzuten. Añ EL2 139. Galdetu ziran: "Errenteriko / segariya zu al zera?" / "Abiso orrekin al zatoz / gaur ni toriatzera? / Piska bat aritzen naizena" / erantzun niyon atzera. EusJok II 57.

azpisarrera-58

ATZERA ESAN.

azpisarrerakoSense-58.1

a) Contradecir, oponerse, rechazar.
Zuen inguruan dabil deabrua, [...] gogortu zakizkote, eta atzera esaiozue fedearekin. Gco I 466.

azpisarrerakoSense-58.2

b) Replicar. v. ATZERA ERANTZUN.
Yesusek erantzun zion: "Ikuzten ezpazaitut, eztuzu nerekin ikustekorik izango". Simon Pedrok atzera esan zion: "Ortara ezkero, Yauna, ez nere oñak bakarrik". Ir YKBiz 439. Yesusek atzera esan zien: "Eztakizue zer eskatzen duzuen". Ib. 363.

azpisarrera-59

ATZERA ETA AURRERA.

azpisarrerakoSense-59.1

a) (Sust.). Avance y retroceso. "Atzera ta aurrera asko ibiltzen du (AN-gip)" Gte Erd 31. v. ATZERA-AURRERA.
Ille onetan autu egun bat, ta berean ikusi zeure arimeko atzera ta aurrerak, galtzerak ta irabazteak. Añ EL1 77 (EL2 87 atzera-aurrerak).

azpisarrerakoSense-59.2

b) Adelante y atrás.
Mariaren ibillien berririk etzuten, Mariak aietatik aldegin eta beste bide batetik atzera eta aurrera ibilli zalako. Lard 469. Iskanbilla ikusteagatik, edo barruak eskatzen ziolako, beti parrez, atzera ta aurrera, ezker eskui botatzen zizkaten txanponak. Ag G 73s. Martolo gizajoa, apainduta an emen dabill, ispillura begira, atzera ta aurrera, bere burua ezagutu eziñez. Urruz Zer 38. Illarrak lakoxe negarranpuluak begijetatik jausten yakozala, atzera ta aurrera iñun geldi ezin egonik. Kk Ab I 101. Orduko aldijetan bide orretatik oñez, mandoz, zaldiz ta burdiz, atzera ta aurrera, gustiz ugari ibilten ziran notiñak. Ib. 114. Alan gengozan artian, geldokiyan ebizan atzera ta aurrera 12-14 urteko neskatillatxuak. Kk Ab II 161. Ordulariari begiratu bat eta Ramuntxori beste bat egin eta atzera ta aurrera dabil. Alz Ram 127. Plip-plap, plip-plap atzera ta aurrera erabilzan artega astotxuak bere belarriak. Bilbao IpuiB 101. Jendea an zebillen betiko ibil-lekuan, atzera ta aurrera. NEtx LBB 148. Gero, lur aiek puskatu edo maniatzen lanak, artoa ta babarruna ereiteko, ganaduakin atzera ta aurrera. BAyerbe 24. Begiratzen neban atzera eta aurrera. Gerrika 169. Hizketa nora gabe dabil, atzera eta aurrera. MIH 129.

azpisarrera-60

ATZERA ETA AURRERAKO. Adnom. de atzera eta aurrera.
Ainbat bidar egin zituen lautada aetako bide zatian, atzera ta aurrerako osterak. Erkiag BatB 86.

azpisarrera-61

ATZERA GABE. Sin pereza, sin remolonear.
Laster, ta atzera baga / Gara gu jagiten; / Ez dogu ez erbatzik / Soñian itxiten. Mg PAb 145.

azpisarrera-62

ATZERA GABEKO (Adnominal). Sin retorno.
Anartean aldia igesi doa, atzeragabeko aldia, gai ontaz zaletuta itzul-inguruka ari geran bitartean. Ibiñ Virgil 100.

azpisarrera-63

ATZERA-GALDERA. Pregunta que interrumpe.
Atzera-galderarik gabe behatu zitzaizkion [poliziak] "ez-beharra" nola gertatu zen jaulkitzen zielarik. Mde HaurB 106.

azpisarrera-64

ATZERAGO.

azpisarrerakoSense-64.1

a) Después, más tarde. "Posponer, [...] atzerago, gitxiagotan ifiñi, euki" Añ.
Zer esango daben elexeen sarzaieran idoroko dau atzerago (fol. 130). "Más atrás". Cap 124. Martxoan asten da loretan, emen inguru auetan beintzat. Mendi-gaillurretan atzerago, jakiña. Ostolaiz 57. Mintzatzea da aurrenik; leun mintzatzea atzerago dator. MEIG III 142.

azpiadiera-1.1

(Tras un sintagma con cuantificador y suf. instr.). "30 segunduz atzerago Gorospe (AN-gip)" Gte Erd 279 (cf. ib. AN-5vill, S gibeletik).

azpiadiera-1.2

(Tras un sintagma con cuantificador en caso absoluto).
Emen, ordua aurreratzen danean, ordu bat atzerago izaten dira mezak. Anab Usauri 33. Egun bat atzerago itzultzen banaiz. BiblE Tob 9, 3-4. Egun bat atzerago edo egun bat aurrerago. Etxabu Kontu 199s. Illetak egun bat atzerago izango zirala. Gerrika 143.

azpisarrerakoSense-64.2

b) Más atrás. "Átzerao, más atrás" Iz ArOñ.
Zenbat indar geijago egiten neban, ainbat atzeraago botatzen ninduban. JJMg BasEsc 240. Atzean, ezker aldera, ateleku aundi bat [...]. Atzerago, alderdi berian, idatz-mai bat. ABar Goi 14. Atzerago, erria izan bear zun. Ingurutan basamortua. JAIraz Bizia 44. [Irlandara] geroago eta ahulago izan da, geroago eta atzerago joan da. Mde Pr 211. Bentura ta Poli aurrean, andrea aien erdian, baño atzerago, ta bi gizonak atze-atzean. Anab Poli 87. Zoiaze atzera, atzerago! Erkiag Arran 40. Bertan lokarrian atzerago lotuta joiazan beste lau gizonak. Etxabu Kontu 135. Elizatxo bat agiri da etxeari dautsola; atzerago ortu bat. Onaind STeresa 69. Beste amarren bat saloian atzerago jarrita. Gerrika 232. Giza-ezagueraren mugak hobeto ezagutzen dira gaur [...] nahiz batzuek aurrerago eta besteek atzerago muga horiek ipini. MIH 89.

azpiadiera-2.1

(Tras un sintagma con cuantificador en caso absoluto).
Apur bat atzerago zeramazkiten gizon-soñekoz, oe-jantziz ta etxe ta lanerako tresnaz ongi zamatutako gurditxo bi. Ag G 42. Berrogei metro atzerago irteera eman zidaten. Albeniz 177.

azpisarrerakoSense-64.3

c) (Estar, etc.) más retraído, reticente.
Illa egon arren, agindua egin gabe uzteko eskurik etzuten [soldaduak]: bestetik egon bear etziran atzerago illari [bernazakiak] austeko, biziai baño. Lard 463.

azpiadiera-3.1

(Estar, venir, etc.) retrasado. "[Erlojua] atzerago dago (V-arr), atzo do (AN-gip)" Gte Erd 29.
Eta gariak? Ezin atzerago etorri. Aurtengo lastoak su gutxi egingo dute bidetan. NEtx Antz 44.

azpisarrerakoSense-64.4

d) Antes (tras un sintagma con cuantificador y suf. instr.).
Goazen ba orain bat-batean berreun urtez atzerago, laureungarren urtetik berreungarrenera. Inza Azalp 27.

azpiadiera-4.1

(Tras un sintagma con cuanfificador en caso absoluto).
Eun urte atzerago bezela / ez leiteke lanean ari. Basarri 60. Bilboko Koliseuan entzun da ikusi dogun onek orain bi milla urte atzerago Erromako Koliseuanjazo ziranen antz geiago eban. Gerrika 99.

azpisarrera-65

ATZERAGOAN. Más atrás.
Ara laugainka. An, atzeragoan, / Buztin pagoan gordetzen. "Más atrás Buztín se esconde". Or Eus 329.

azpisarrera-66

ATZERAGOKO.

azpisarrerakoSense-66.1

a) Posterior, de después.
Aaron zan, Aita santu bezala, leku guztiz santuan sartu zitekeana. Leku santurako ziran beste apaiz asko aren ondorengoak; eta oiei laguntzeko, atzeragoko lebitak zeritzatenak. Lard 85.

azpisarrerakoSense-66.2

a) Anterior, de antes.
Zu, berriz, "beti bat" zera; biarko ta urrengo, ta atzoko ta erenegungo ta atzeragokoak "egun" egin dituzu. "Omnia crastina atque ultra omniaque hesterna et retro hodie facies". Or Aitork 17. Bai, urtietan atzo baño atzeragokoa bada be, arima gaztekoa oraindiñoko eta atsokeri bakoa. Alzola Atalak 92. Baña iru eta lau urte atzeragokuari eldu biar deutsat aitatu biarrekua dan ezkero. Gerrika 282.

azpisarrera-67

ATZERAGOTIK.

azpisarrerakoSense-67.1

a) Desde más atrás.
Bosgarren odeia atzeragotik etorri zinan, Beriain alde artatik, Estellerri ta beeragotik yauzia. Or QA 75.

azpisarrerakoSense-67.2

b) (Ir, etc.) por detrás, más atrás.
Laurak batera joateko bide estuegia zegoala-ta, binaka zijoazen; aurretik Libe ta Agerre; atzeragotik, osaba Matin eta Malentxo. TAg Uzt 296. Abadea ioian lenengo; atzetik Joxepa et Mikaela, eta azkenengo, amar metro atzeragotik Luziano. Bilbao IpuiB 233. Orrela, batzuk aurretik, besteak atzeragotik, danok etxera alaitasun ederrean. BBarand 79. Aren atzetik, Txantxon, irugarren puestoan. Besteak atzeragotik. Albeniz 117.

azpisarrera-68

ATZERAINO. Hasta detrás (de).
Beko kaletik goiko kaleraño, zubi-aldetik pelota-plazako atzeraño, ereslariek aguro eman zioten erriari bira osoa. Anab Usauri 30. Gaizkibel atzeraño joaten omen itun kontrabandora. Ataño TxanKan 46.

azpisarrera-69

ATZERA-JO. Exceso de carga en la parte trasera. v. ATZERA-KARGA.
Aldapa goran atzera-joa ta aldapa beran aurrera-joa ematen [gurdiari] ba diozu ere, idiak neke aundia dute: gorakoan aurrera-joa ta berakoan atzera-joa eman bear zaie, laguntzeko. Or EG 1952 (5-6), 12.

azpisarrera-70

ATZERA-KARGA. "Exceso de carga en la parte trasera del carro, camión, etc. Burdi-garua atzera-kargiakin kargau giñuan da justu-justuan aillegau giñuztan etxera" Elexp Berg. "Atzeakarga, atzerantz higituriko karga [...]. Gurdiyak, atzian asko kargatzeanian, atzea-karga eukitzeu, ta pertika gora jutea" ZestErret.

azpisarrerakoSense-70.1

(Fig.). "Mozkor handiagatik ere esan ohi da, umorez. Atzo azelakotxe "atzera-kargia eruan giñuan etxera" Elexp Berg.

azpisarrera-71

ATZERAKO.

azpisarrerakoSense-71.1

A) (Adnom.).

azpiadiera-1.1

a) De hacia atrás.
Biaramonean atzeman edo atzituakin atzerako bidea artu zuen. Lard 131. Egin zituzten aurrerako ta atzerako jira-birak, eskuak eta oñak txandaka lurrean jarrita. Anab Poli 111.

azpiadiera-1.1.1

Beste eserlekualdi bat, andik atzerakoa, egurrez tranpaillu bat egin nion. Zendoia 135.

azpiadiera-1.1.2

De vuelta.
Eldu zan atzerako tren ori artu biarra. Gerrika 18.

azpiadiera-1.2

b) Anterior.
Erabatez, atzerako gogoeta guztiak azterkatu zituan, ea naspilla noiztik sortu ote zitzaion. Anab Usauri 26.

azpisarrerakoSense-71.2

B) (Sust.).

azpiadiera-2.1

a) (V-m ap. A). "Respuesta" A. Cf. ATZERA ERANTZUN, ATZERA ESAN.
Eta bikarioak berriz eraso bazion ere, itz oek ezpada beste atzerakorik etzion eman. ' No le dio más respuesta que estas palabras'. Aran SIgn 60.

azpiadiera-2.2

b) "(Vc), vuelta, cantidad sobrante de un compra" A.

azpiadiera-2.3

c) Vuelta atrás.
Ordurako, gainera, atzerakorik ez duen pausoa emana zegoen. MEIG VIII 44.

azpisarrera-72

ATZERAKOA EGIN.

azpisarrerakoSense-72.1

a) Retroceder. v, ATZERA EGIN.
Aberea [ganbelua] belauniko jartzen da ta zuk atzerakoa egiten dezu, atzea altxatzen du ta zuk aurrerakoa, zutik jartzen da zuk atzerakoa. Anab Aprika 35.

azpiadiera-1.1

Hacer retroceder.
Poli dar-dar, ez ote? Joan-naia ta lotsa burruka zebilkioten. Bere jantziari ta neskarenari errepatuta atzerakoa egin zioten. Anab Poli 126.

azpisarrerakoSense-72.2

b) "Atzerako egin (V) [...], ofrecer y no dar" A EY III 318.

azpisarrera-73

ATZERAKOAN. Al volver.
Lau morroe bialdu zittuzan Bertoldari atadiragiño lagunduten, atzerakuan, jazo ettian barri ziatza ekarri egijoen berari. Otx 35. Atzerakoan [...], Ikastetxea itxi ta urirantz egitean, alai ta pozik artzen dabe eskale biak aldapan gora. Onaind STeresa 62.

azpisarrera-74

ATZERA-KOLPE EGIN.
Intza aundi dala, belarra pisu; / atzera-kolpe egitean, / arindu-naiez, tanta-pitxiak / ereiten ditu lurrean. "Al tomar breada atrás con la guadaña". Or Eus 298.

azpisarrera-75

ATZERA MARDO EGIN.

azpisarrerakoSense-75.1

a) "Atzera-mardo egin (V-ger), reservar las fuerzas para el fin, p. ej. en el juego del mus" A. Cf. ATZE-MARDO EGON.
Zer atsegiñek oraindik atzera-mardo egingo dit? Zait EG 1957 (5-6), 27.

azpisarrerakoSense-75.2

b) "Reclutar (V-mar [?])" A Apend. Tal vez errata por 'recular'.

azpisarrera-76

ATZERANTZ (-anz Añ; atzerantza V-arr; atzeruntz V-gip; Añ; atzerontz Lar, Añ). Hacia atrás. "Atzerantza jausi da (V-arr), atzeruntz (V-gip)" Gte Erd 9.
Aurrera aditzen eztana atzerantz jauxten da. RS 456. Beste batzubetan jagiten jakoz kontrako aisiak, botaten dabee atzerunz. Mg CO 283s. Joan ziran segituaz atzerontz bideak. It Fab 260. Oitura au emanaz / jaiotzen danetik, / utzi gabe ematen / atzerontz pausorik. Ib. 103. Aulkitik atzeronz erori zan. Lard 151. Onen mirariz beiñ itxasoa / Erdibitu zan, / Jordan atzeruntz beste beiñ asi / Igesika. AB AmaE 126. Apurtuta iztar-azurra / io eban bein atzerantz lurra. Azc PB 194. Atzerantza doa. Ib. 181. Neskatilleak atzerantz oinkada bat eginda. A BGuzur 115. Tarraska joan zanien / bei ori atzerantza. EusJok II 122. Yausi zan atzerantza erdi illik burua lertuta. Or Tormes 35. Ulia atzerantza dana orraztuta kopeta lodi-lodi bat gerriraño jausten yakola. Kk Ab II 98. Bekokia atzerantz zapaldua zuan eta bekañ-ezurrak berriz oso irtenak. JMB ELG 18. Ezin atzeruntz joan berriz. Txill Let 139. Eguzkie atzerantza itzulten zaneko. Akes Ipiñ 30. [Zangurru-kumien] gurasoak be, ez ebilzan ba atzerantz? Bilbao IpuiB 61. Pago zaar nekatu aren paretik atzerantza begitu eban... Gand Elorri 189. Geltokitik irten eta laster hasi ziran atzeruntz Arrigorrietako etxeak. Osk Kurl 112. Biurtuko ete da Nikanor atzerantz? Erkiag BatB 139. Koro-sailla atzeruntz irtetzen da. Lab SuEm 192. Ez eixu atzeruntze begittu. Alzola Atalak 40. Atzerantza begiratzeko gogo aundiak. Ib. 40. Atzeruntz joiezala, etxian gelditu gaba pasetako. Gerrika 83.

azpisarrera-77

ATZERANTZEAN. Al volver.
Atzerajuateko naigaberik ez eban azaldu etxean, baña, Eibarren eukan izekuagana juan zan atzeruntzien. Gerrika 145.

azpisarrera-78

ATZERANTZ EGIN.

azpisarrerakoSense-78.1

a) Echar hacia atrás.
Ate-onduan preskuran, sillia atzerantza orma-ondora eginda, bere oñak aurre-aldeko gorengo zotzian ipiñita. Kk Ab I 103. Eta buruba atzeruntz egindda, arpegi illuna ipiñi eban, zeozer oldoztuten (pentsetan) bailegon. Altuna 79. Ikusi, ikutu, atzamar artean igurtzi, burua atzerantz egiñaz barriro begiratu, eta ba dirudi [...] asi barritan baiño korbata gitxiago dituala. Erkiag BatB 174.

azpisarrerakoSense-78.2

b) Retroceder, ir hacia atrás.
Baiña errekatan atrapetan gatx dira arranuok. Bota eskua, ta zapa! egin dabe atzerantz edo egalerantz. Bilbao IpuiB 239. Txakur gaztetxuak zaunka makal batzuk egin zituan, baiña arrikada artean ezekian zer egin, atzerantz ala aurrerantz. Erkiag BatB 58. Hirugarrenez hasi zen Txomiñen kontra amorraturik. Oraikoan Txomiñek egiten zuan atzeruntz. Osk Kurl 67s. Zentimetrorik be ez eban egin biar atzeruntz. Gerrika 163.

azpisarrera-79

ATZERANTZ ERAGIN. Hacer retroceder. Cf. ATZERA ERAGIN.
Ta aoa zabaldu ta aginkadea emotera yoyakon. Baiña gogamen batek atzerantz eragin eutson. Bilbao IpuiB 128.

azpisarrera-80

ATZERANTZ ERAZO. Hacer ir hacia atrás. Cf. atzerazi.
Adi erazoteko bere irmetasun eta bildureza esan eutsela: eznau inok larrituko, ezteust inok atzeranz erazoko, ezta Kanta-uritarrak bere. Astar II IV.

azpisarrera-81

ATZERANZKO. De hacia atrás.
Mutillen erramukada bakotxak atzerunzko zirkin edo ikara andia ataraten eutsan. Etxabu Kontu 174.

azpisarrera-82

ATZERA-PAUSO. Paso atrás.
Atzera juanda ez zala gerrarik irabaziko, eta atzera pausua emoten daben guztiak il egin biar dirala. Gerrika 77.

azpisarrera-83

ATZERA-SARDE. "Atzera-sarda, rastro con las púas hacia abajo. Burdixa usteko atzera-sardia onena" Elexp Berg.

azpisarrera-84

ATZERAT (Dv). "Atzerat!, en arrière!" Dv.
Alde guzietáik dá gaixto, ta kalte-emálle úztea gizónak atzendurík ta atzerát bere Jangoiko Jauna. LE Ong 19r.

azpisarrera-85

ATZERAT EGIN. "Atzerat egin, reculer, rétrograder" Dv.

azpisarrera-86

ATZERATIK AURRERAINOKO. Que va del final hasta el principio.
Gogoeta guztiak azterkatu zituan [...]. Arakatu zituan asieratik bukaerañokoak eta atzeratik aurrerañokoak. Anab Usauri 26.

azpisarrera-87

ATZERA UTZI.

azpisarrerakoSense-87.1

a) Postergar.
Gure griña gaisto, pasioak deriztenak arrazoiaren argiari begiratu ta jarraitu bearrean, atzera ori utzi. Cb Eg II 162. Zer asmo du zure anaiak nekazaritzeari ala atzera uztean. Apaol 78. Obe dezu uztea / gauza oi atzera. Auspoa 97, 121. Artu bat azkarra, / atzera utzi txarra. Yanzi 161. Egun auetan naigabe danak / utzi ditzagun atzera. MMant 146. Ixiltasuna apurtuta, bildurra atzera itxita. Gerrika 51. Udazkeneko lanari eldu diot, udaberrikoak atzera utzita. Albeniz 19.

azpisarrerakoSense-87.2

b) "Atzera itxi! equivalente a 'déjalo quieto!" (V-ger). Ort Voc.

azpisarrera-88

ATZERAXEAGO.

azpisarrerakoSense-88.1

a) Un poco más atrás. v. ATZERATXOAGO (s.v. atzeratxo).
Atzeraxeago begiratzen du, eta dakuski gizon eta emakume asko negarrez. Lard 459. Bernardatxo besteak biño atzeraxeago zetorren. Goñi 26. Andik amar minutura ogeita amar gizon, eta atzeraxeago soldadu-taldea. Or SCruz 42. Juantxo ta Antonio, ia alkarren ondoan; atzeraxeago [...], erlojero alperra. Anab Usauri 126. Azaoketan diardue, berriz, atzeraxeago agure bik eta iru emakumek. TAg Uzt 80. Etxe aietako batera zijoanak ikusi zezakean agure zar bat baztar batean, zaldik eta mandoak bañan atzeraxeago, iñorkiñaren gañean etzanda. JAIraz Bizia 86. Beste asko ibiltzen diran bezela, bata aurreraxeago bestea atzeraxeago elkarri itzik esan gabe. Ib. 101.

azpisarrerakoSense-88.2

b) Un poco antes.
Beraz, 1966 au esan det atzeraxeago amaika naigabe emandako urtea izan zala neretzat. Insausti 26.

azpisarrerakoSense-88.3

c) Un poco más tarde. "Tarde o temprano vendrá [...] atzexago edo aurrexago etorkoa (G-nav)" Gte Erd 52. "Atze(ra)xe(a)go (AN-gip)" Ib. 259.

azpisarrera-89

ATZERAXEAGOAN. Un poco más adelante, un poco más tarde.
Ontaz ere badauzkat bertsoak jarrita, eta atzeraxeagoan azalduko dira. Insausti 29.

azpisarrera-90

ATZERAXEAGOKO. De un poco más atrás.
Gu atzeraxeagoko mendian egon giñan. AZink 77.

azpisarrera-91

ATZERAXEAGOTIK. Un poco más atrás, un poco por detrás. "Venía algo detrás [...] atzeraxotik (G-azp), atzexiotik eldu dira (AN-gip)" Gte Erd 307s.
Atzeraxeagotik, aitonak zeatzen zitun atxurrez goldeak iraulitako lur-mokor ezkoak. TAg Uzt 265. Atzeraxeagotik zijoakien, berriz, Agustin txaneltxo ari batean. Ib. 135. Disimulo ederrean gu baño atzeraxeagotik Landetxera etorri. MMant 25. Eta atzeraxeagotik, baiña berari jarraitzen ere asi giñan. AZink 43. Patiora edo paseatzera irtetzean-da, atzeraxeagotik joaten giñan. Insausti 42.

azpisarrera-92

ATZERA-ZOIAN. "(V-ple), layar dejando la tarea al medio y empezando de nuevo" A.

azpisarrera-93

ATZE-SAMAR; ATZE-XAMAR.

azpisarrerakoSense-93.1

a) (En casos locales de decl. sing.). Bastante atrás.
Gogai-eltze aundixkoa atxe-samarretik ille orraztuz ebakia, bekain-lerroa aldero-antxa, itsusi aurpegiz. Ldi IL 23 (si no se trata de una errata, parece forma con palat. expresiva). Baiña orduan ni baiño gogorxeagoak egokitu ziran, eta atze xamarrean gelditu nintzan. Insausti 24.

azpisarrerakoSense-93.2

b) (Uso adv.).
Emen atze-xamar jarri bearko ditugu gaur. NEtx Antz 77. Atze xamar geldituko nintzan. Insausti 21.

azpisarrera-94

ATZETIK.

azpisarrerakoSense-94.1

a) (VP 86v, Lar, Añ). "Detrás, venir, &c., atzetik, [...] atzeti, &c." Lar. "Eldu zen gibeletik, atzetik, venía detrás" Iz Ulz. "Por detrás" Etxba Eib. "Atzetik elduki [...], norbaiti uste ez zuenen bat bere atzetik etorri zaiola" (AN-larr) Inza NaEsZarr 727.
Esaten dute orien atze-ondotik elkarri begiratu edo bakoitzak berekiko: "Bai egizki, orra gure gisako galduak oriek ere". Mb IArg I 164. Badakije atzeti bestela baitakuan oratuten. Mg PAb 119. Asto makal, argal, pisuaren pisuz makurtu ta obendua, ta atzetik makillada gogorrak ematen ziozkana. VMg 45. Jesus ónak errána dá: Naiduénak joán berarén atzetík, ukadaiéla bere naikundeéi. LE Ong 15r. Gazteluba nai zuben / itxaso aldetik / artu, eta frantzesa / kojitu atzetik. Echag 22. Eta txakurrak / zion atzetik jarraitzen. It Fab 121. Josuek bere jendearekin atzetik eraso zieten ain gogogorkiro, non, guziak il ziran. Lard 114. Kenduko det nere eskua, eta atzetik ikusiko nazu. Ur Ex 33, 23 (Dv gibeletik). Mutil txikiyak ditu / atzetik millaka. Bil 131. Aurretik erromes biak, eta atzetik, etxean oitutako zakur bat bezela, basauntza. Arr GB 120. Pañueluakiñ atzetik / agurka jardun zan. PE 116. Atzetik ori asi zan baño / allegatu da aurrena. Ib. 43. Txomiñ atzetikan dator irri-parrez. Urruz Urz 58. Mutil tropel baten artean Anjel; eta aben atzetikan, Mikaela. Apaol 123. Neska guztiak andrageiagaz / isildu barik aurreti, / eta mutilak senargeiagaz / santzoka nesken atzeti. Azc PB 118. Amaren atzeti akitika dabilen txaala. A BGuzur 156. Norbaitek etorri gura baldin badau nire atzetik, [...], artu begi kurutzea. Itz Azald 189s. Idiak atzetik eroien golde ortza. Ag Kr 205. Erri-mugaraño euron atzetik juanaz. Altuna 94. Atsua aurrian eta Fernando / makillarekin atzetik. Tx B I 147. Ni ez noa Erriko etxetik Elizara mazero artean ta atzetik mikeletiak ditudala. Lab EEguna 109. Atzetik etorren erijotz-axian otzagaz. Laux BBa 54. Eta zaldi lagunak bertanbera itzirik, arrantzaka ta iperturtika asi zan astuen atzetik. Otx 122. Gure atzetik zetorrek. Lek EunD 47. Ikurrak dauden tokietan itxaro oi dute eiztari batzuek, otsoa inguratzen danean, atzetik zauritzeko. JMB ELG 47. Yainkoa goraipatuz yoan zan Yesusen atzetik. Ir YKBiz 364s. Artzaiak aurrez artaldea du, / ardi bakarra atzetikan... Or Eus 221. Atzetik ixilka ondoratuta, bultzada batez buruz bera bota zun. TAg Uzt 64. Oraindik an zetozen enarak ontziaren atzetik. JAIraz Bizia 22. Hurbiltzen natzaio atzetik, eta bizkarrean emaiten diot ukaldia. Mde Pr 133. Theresaren aulkiaren atzetik iragatean. Mde HaurB 26. Zure mintzoa entzun nuan atzetik. Or Aitork 347. Bein neska baten ondoren ibiltziak daukan arrizgua, gero bizi guztian atzetik kendu eziñik ibiltzia. SM Zirik 125. Gaur ere etorri iat / atzetik birriten. BEnb NereA 202. Soldado batek ostikada bat emanen dizula atzetik ankartean. Arti Tobera 281. Krispiñek athe guztiak isten zituan atzetik, Seberiñok astia gal zezan. Osk Kurl 153. Hesi ondora heldu orduko, metro batzu atzetik zethorren frailea. Ib. 148. Damas zaarra aurretik, Nikanor atzetik, biok joan yoiazan armailletan gora. Erkiag BatB 47. Laisterka mikrosoiñura etorrita Katoren atzetik, lepoa luzatuta, onela esango du. NEtx LBB 203. An atzetik datorren mantxu baltzak ikusten bazaituz. Alzola Atalak 42. Astoak errotara / juaten ziran sarri [...], / etxeko andre gaixoak / atzetikan: Arri. Uzt Sas 101. Atzetik deabrua balute baiño "aitaren" ugariago egiñaz. Berron Kijote 102. An jarri giñan danen atzetik. BBarand 122. Akuluagaz atzetik eragitalle, bada ni izen nitzen txal orri eragiten. Gerrika 18. Maisutza hori bere gain hartu dutenez gero, gidaritza dagokie, ez artaldearen atzetik ibiltzea. MIH 111.
v. tbn. Sor AuOst 77. Noe 109. Jaukol Biozk 51. Anab Usauri 122. SMitx Aranz 50. Bilbao IpuiB 233. Ugalde Iltz 41. Etxabu Kontu 174. Ataño TxanKan 149.

azpiadiera-1.1

(Tras tema nominal nudo).
Beorra igerian zoaien ontzi-atzetik, muturra zapioeri lotuta. Or Mi 62. Itxasoz doan ontzi-atzetik / kaio urrun-zalea lez. SMitx Aranz 105. Zure lorratz atzetik / bidean dabiltza neska gazteak. Onaind (in Gazt MusIx 208).

azpiadiera-1.2

En pos de, buscando, pretendiendo. "Otsoa aragiaren atzetik dabil, le loup va après la viande, la cherche (LE)" H. "Neska orren atzetik dabil (V-arr, G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 271. "Zeozen atzetik dabil (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 288.
Ainbesteren atzetik ibilli zan Indianoa be, etzan gomutau beragaz, Antonigaz. Ag Kr 182. Egia alden Peru Odolki ire atzetik dabillena? Ag G 236. Orain damutu al zaizu? Nere atzetik ibilli ziñanian etzenduan orrelakorik esaten. Urruz Zer 139. Aien atzetik asi ziran, baño igesi dijoanak oiñak arin. Or SCruz 71. Peseta oien atzetik ispiak non nai aterako zirala esan bearrik eztago. Ib. 80. Medikua alkatearen alabaren atzetik dabillela. Lab EEguna 67. Ba-dakit askok esango dutela txanponen atzetik nabillela. Ib. 68. Zorijona eskubetara yatorkunian geuk ezagutu ezik, beren atzetik ibiltten gara gero, baña alperrik. Otx 79. Joan adi azkar aren atzetik, deitu eitzak iratzeballeak, eta arrapa ezazue azkar. Lek EunD 43. Ala ere, ez nazu, argitara-gaiak aukera-bearrez, olerki-gogai atzetik ibilli. Ldi IL 8. Bere erritarrak ordea iguin zuten gizon ura, eta mandatariak bidali zituzten aren atzetik mandatu onekin: Eztugu nai, ori gure errege izan dedin. Ir YKBiz 367s. Al balitz, bai; eziñaren atzetik abil, ordea. Zait Sof 163. Zori obearen atzetikan goazen. SMitx Aranz 232. Nere ogasun eta diruen atzetik baitzabiltzate. Etxde AlosT 65. Gauza baten atzetik elusioz beterik gabiltzanean. JAIraz Bizia 96. Zertako zoaz aragiaren atzetik, gaizto ori? Or Aitork 89. Irakurle zurrak, Madalen, mutil onen atzetik ebillena, aintziña susmau eikian. Erkiag Arran 176. Lillura baten atzetik mugitzen asten geranean. Txill Let 122. Etxe barruan sartu ziran mutillaren atzetik. Ugalde Iltz 40. Ideal baten atzetik dabil beti. Vill Jaink 134. Zu lenago jolasen atzetik zenbiltzan, orain otoitzaren atzetik. MAtx Gazt 89. Basurdeen atzeti zabiltzan bitartean ni xedebak zaitzen baldin banago. Ibiñ Virgil 39. Beriala gizonori atzetik jarraixan eban. Etxba Ibilt 473. Lasterka-saio ederrak egiten genituen, nesken atzetik abiatzean. Zendoia 44. Bera ere saltatu zan nere atzetik. Baña laster nintzan etxean. Albeniz 30. Dirua ez da zoriona, baina haren atzetik gabiltza gehienok. MIH 88.

azpiadiera-1.2.1

(Tras tema nominal nudo).
Erbi-atzetik zakurra. Or Eus 395 (v. tbn. erbi atzetik Ataño TxanKan 74).

azpiadiera-1.3

"[Erlojua] atzetik dabil (V-gip)" Gte Erd 29.

azpisarrerakoSense-94.2

b) De atrás, desde atrás. "Atrás, de" Lar. "(De) detrás" Añ.
Atzetik sartuaz. Alz Ram 83. Iges egin zieken; baña atzetik sutu zioteken. Ataño TxanKan 47.

azpiadiera-2.1

(Tras tema nominal nudo).
Santa Klarako isla lau gizonek gaztelu aztetik ekarriya zala. Iraola 44. Besteak etxe-atzetik Prantzira igesegiten dutela. Or SCruz 104. Lengoak eta Itxua orma atzetik. Alz Ram 107.

azpiadiera-2.2

(Tras gen.).
Ontan, odeiak burua agertu / maillo-mendien atzetik. Or Eus 312. Orduan eguzkia ateratzen palmera baten txima beltzen atzetik. Anab Aprika 50. Leioko burni-barren atzetik ederkitxo ikusten nituan. Ib. 88.

azpisarrerakoSense-94.3

c) A espaldas de, en secreto. "Dolosamente, azpitik, atzetik saldu" Añ.
Baña beste txarkeri-bekatu ta deshonrak isilka ta atze-gibeletik bezala egiten zaizkanak dira. Mb IArg I 260. Gura ezpadogu esan daijen atzeti biotz zimel edo tximurtubak daukaguzala. Mg PAb 131. Ao biko gizonak, atzetik saldu, ta aurretik arpegi ona daukatenak. VMg 88. Ikusi ditut emakume asko, burla ta barre atzetik egiten alako mutill dotoreei. JJMg BasEsc 194. Berak eztanzubala, edo bere atzetik esatia bere utsune edo faltaren bat. Astar II 186. Arpegiz arpegi Don Juan deituarren, gero atzetik Juan Amots esaten zioten. Ag G 220. Gaizki neregatik / itzegin atzetik. AzpPr 40. Kararik kara esango diyot, / ez naiz ariko atzetik. Tx B 213. Aurretik negar egin arren, atzetik barre egitten dautsubena. Otx 21. Zaude or, eta atzetik poliziari dei egingo diote. Lab SuEm 171. Nik aurrez aurre esango dizut, / ez naiz aiko atzetikan. Uzt Noiz 110. Guda bukatu zala, egunak itun; gorrotoa ez ordea. Aurrez-aurre ezin zutenak, atzetik egin bear lana. Ataño TxanKan 50s.

azpisarrerakoSense-94.4

d) Por la pare posterior, en la parte posterior.
Gaztaña koloreko / ardi berenuak / lau oin dituz laburrak / bi luziaguak. / Atzetik daukazan legez / oin bi luziago / Agaitik nai dabenian / egiten dau salto. DurPl 83. Eta atzetik zintzilika zegoan pertz ori bat. Zab Gabon 33. Alangoxea da iretargie: aurretik argie, atzeti gabaren Ama. A BGuzur 156. Eta atoz nere gelara, illia atzetik pixka bat tintatzera. Iraola 107. Soiñekoa, sartzekoan, urra du atzetik. Or Eus 52. Sillinaren atzetik oraturik. Erkiag BatB 72.

azpisarrerakoSense-94.5

e) Después. "Después del padre vino la madre [...], aita etorri da, gero ama etorriko da (V-gip), aitan atzetik ama etorriko da (V-gip)" Gte Erd 238.
Guda batek bere atzetik dakarz, laguntzailletzat legez, nekeak, goseak. Ag AL 46. Gizon baten kalteak askoren poza eidaroa bere atzetik. Ib. 77. Ainbeste aize ta zorakeriren atzetik, ainbeste bena, goibeltasun da trumoiren ondorean etorri bear eban ekatxak. Ag Kr 175. Onelako gertaera bat noizkoa izan zan adierazteko, edo jaien aurretik ala jaien atzetik, edo aurretik urrun ala atzetik alde, esan oi dute. Anab Usauri 28. Ez det luzatu nai. Beste bi izlari ditut atzetik. Ldi IL 156. Aurreko egunetako etsipenaren ondoren, barealdiaren atzetik datorren aizealdi zakarrak bezela, maite beroaldi gartsuak eragin zion. TAg Uzt 252. Beiak ausmartzu badagoz, atzeti eguraldi txarra. (V-arr). A EY IV 203. Irabazi okerrak atzetik ordain latza dakartela. Zait Sof 170. Sarda y Salbanyk lendabizi, ta aren atzetik beste askotxok, esana dute, San Iñazio euskaldun baño kataluniar geiago dala. SMitx Aranz 155n. Zeñen egia dan mundu onetan zori onik ez dagoala. Atsekabeak atsekabearen atzetik. JAIraz Bizia 122. Atxurra besa-gain artu, begiraño sartu, landarea ere bai atxurraren atzetik zañak bil-bil eginda, ankakin zapal-zapal egin [...] eta kito. Munita 42. Atzetik zer etorriko, bildur dirala. Or QA 71. Bezpera aurretik eta atzetik yende guzia otoitz labur bat bederen egiten. Ib. 111. Ondakiña ondakiñaren atzetik ikusirik. Etxde JJ 180. Eta atzetik etorri diren gertaerek ederki xamar erakutsi digute zer-nolako erregetza duen errege gaiso onek. Vill Jaink 95. Auteskunde atzetik ala aurretiaz sarri askotan agertu oi dan alorta edo emoia. Erkiag BatB 88. Eta udazkenaren atzetik, eldu zen negutea. NEtx LBB 95. Bakotxak iru milla pezeta emon genduzan lenengo Juntia sortu zanian, eta almazen barri au egin atzetik sartu ziranek bosteun pezeta geiago. Gerrika 152. Paper zahar horietara aldatu zituen Oihenartek Bizkaiko hogei atsotiz guretzat berriak, RSko hemezortziren erdian, zortzi aurretik eta hamar atzetik. MEIG VII 57.

azpiadiera-5.1

(Con instr.).
Matias orrek asto txikia / bañan ibildun trebia, / zortzi minutuz atzetik asi, / laster jo dio paria... PE 39. Primo de Rivera Zarautza itzuli zan, eta aien atzetik, minutu gutxiz atzetik igaro giñan, eta ala igesegin esi aren barrenetik. Or SCruz 66.

azpiadiera-5.2

"(Después de pasado) mañana, etzi limo, etzi karamu; etzi damu; etzi atzetik" Añ.

azpisarrerakoSense-94.6

f) "Desde tiempo atrás. Atzetik etorren ipoiñ orren sustraixa" Etxba Eib. "Atzetik elduki. Bi aldetara artzen da esaera au: 1. norbaiti agertu zaion ajea, lendik ere bazuela; 2. norbaiti uste ez zuenen bat bere atzetik etorri zaiola" (AN-larr) Inza NaEsZarr 727.

azpisarrerakoSense-94.7

g) Antes de. Cf. antxiti.
Laurdenegun-atzetik, oilo-bipiltzen; laurdenegun, berrogei bat sabelkoi egazti ta bildoski ta arrainkiz ase ezinik. A Ardi 43.

azpisarrerakoSense-94.8

(Tras instr.).
Urte betez atzetik zenbatean tasatuak izan ziran. EAEg 1-11-1936, 190.

azpisarrera-95

ATZETIK HARA. "Atzerik ara, por detrás, a espaldas vueltas (sin ser visto el agente de la acción). Oratu deuts atzerik ara, ta bota nau lurrera" Zam Man 10.
Neskame batek ontzibete ur ekarren amantalpian eskutauta, Bertoldari atzetik-ara burutik bera botateko gogoz. Otx 33. Muestradorian euan iztarria freskatuaz, eta atzetik-ara azaldu jakon gizon dotore bat, bere sonbreru ta guzti. SM Zirik 64. Ta bera konturatu barik, joan jakon atzetikara Guardia Zebil bat. Ib. 14.

azpisarrera-96

ATZETIK AURRERA. De atrás adelante. "Aurretik atzera eta atzetik aurrera ikasten genuen (G-azp)" Gte Erd 9.
Kale au ikusteko, ez begiratu atzetik aurrera, beetik gora begira ezazute. A Ardi 131. Agertokia atzetik aurrera erdibi zatitua azalduko da. NEtx Antz 73. Maria irugarren bagoiean zan. Ala, atzetik aurrera, leenengoa pasa eta bigarrengoa pasa. JAzpiroz 193.

azpisarrera-97

ATZETIK AURRERAKO. Adnom. de atzetik aurrera.
Amezketako kalea ezta, lurbirako beste guztien antzera, zearra, atzetik aurrerakoa; zuta, beetik gorakoa da Amezketako kalea. A Ardi 131.

azpisarrera-98

ATZETIK EMAN. "Atzetik emon, ibilgailu batek beste bat atzetik jo. Atzo atzetik emon josten San Juango rektan" Elexp Berg.

azpisarrerakoSense-98.1

"Uzkitik zakila sartu. Irudizkoetan, izorratu. Kontuz ibilli ari akordau orduko atzetik emungoske ta" Elexp Berg. .

azpisarrera-99

ATZETIKO (Adnominal de atzetik). Cf. atzetiko.
Arre Tordillo esan da alik ariñen besteen atzetiko bide ziorra iarraitu eban. A BeinB 91. Non ziran bitarte artan atzetiko liberalak? Or SCruz 72.

azpisarrera-100

ATZE-URRI. "Ganadu atze-urria, de cuartos traseros pequeños" Gketx Loiola.

azpisarrera-101

ATZEZ.

azpisarrerakoSense-101.1

a) Por detrás.
Esaiok, begira ditzala hirekin batean, naiz aurkez, naiz atzez, goitik, betik, zearka edo zuzenka, eztik berdin idoroko bere erriko hitzen antza deuanik. Lar DT CCIV. Patroiak atzez estatxa atxi-ta / --txakur-isats iges-naia-- / mingainka ari da, sar-ateraka. "El patrón ase la cuerda por detrás". Or Eus 393.

azpisarrerakoSense-101.2

b) De espaldas; dando los cuartos traseros.
Ni naiz au esan orduko, nagusi-morroiak, agintari eta soldaduak, eta Judas berak elkarren gañean atzez lurra jo zuten. Lard 443s. Arrimatzen da zaldi arroante arengana, eta nai diyo bridetatik eldu, bañan Baiardo bueltatzen zaio atziaz eta tiratzen dizka pullankazo bi. Bil 164. [Txakur] biak atzez jarrita / tiraka alkarri. Insausti 187.

azpisarrerakoSense-101.3

c) "Atzez! Exclamación despectiva" (V-ger). Ort Voc.

azpisarrera-102

ATZEZ ATZE.

azpisarrerakoSense-102.1

a) De espaldas.
Bere zillora atzez-atze sartu izan balitz, ostera, ez zan auntzaren gaberdiko eztula, kilkerra begien bistara agertu-erazotea. Erkiag BatB 36.

azpisarrerakoSense-102.2

b) "Atzez atze egon dagoz (V-m), siguen reñidos" A.

azpisarrera-103

ATZEZ AURRE. De atrás adelante.
Norteamerikara eroan eben (Mussoliniren burua) eta antxe, eurak ekien eran, atzez-aurre, aurrez-atze, aldetik, goitik begiratu. EgutAr 17-12-1956 (ap. DRA ).

azpisarrerakoSense-103.1

Al revés. "Atzez aurre iten dauz gauzek (V-arr)" Gte Erd 11.

azpisarrera-104

ATZEZ AURREKA. De espaldas.
Arraiotan!, aulki urdiña ez ikusten noizean-bein altxata ez bada...! Yaurlariak datozkenenan, ezin begi-emango diotet atzez-aurreka baizik. Azaña-ren ortzalde eder ura ikusteko irrikitzen nengoana! Ldi IL 20.

azpisarrera-105

ATZEZ AURRERA (atziaz aurrera Mg PAbVoc). Al revés. "Itzulastu, atziaz aurrera gauzia imini, trastornar" Mg PAbVoc. v. ATZEKOZ AURRERA.
Ez asi bada emen atzeaz aurrera, / Gizon ziri sartzalla diranen legera / Zuriari emonik kolorea baltza, / Edo santuai bardiñ deabruen antza. AB AmaE 326.

azpisarrera-106

ATZEZKO (El) que cierra la fila en una danza. v. atzelari.
--Osaba Iñazio Mari dantzaurrea egiten. [...]. --Peru Odolki atzezko! Ag G 195.

azpisarrera-107

ATZE-ZORROTZ. Se dice de un ternero de poco trasero (litm. 'afilado'). v. atzigar. Cf. ATZE-BIKOITZ.
Txala daukazu nik uste baño / askozaz kaxkarragua, / batetikan da atze zorrotza, / bestetik dauka segua. Uzt Sas 200.

azpisarrera-108

EZ ATZERA ETA EZ AURRERA (V-gip ap. Elexp Berg; Lar); EZ ATZERA EZ AURRERA (Sin poder moverse, etc.) ni adelante ni atrás. "(Ni) atrás, ni adelante" Lar. "Gure arteko problemia ez atzera eta ez aurrera dago" Elexp Berg. "Kotxiakin ez atzera eta ez aurrera geldittu giñan" Ib. v. EZ AURRERA (ETA) EZ ATZERA.
Bestela zer lotsa gaisto itsusiagorik, Euskaldun galtzadun edo gizon egin bat lau errengloi Euskeraz ezin irakurririk, ez atzera eta ez aurrera lotuta ikustea baño. Cb EBO 16. Eta orra non zaldiak, ez atzera ta ez aurrera, bertan gelditu ziran. Cb Just 105s. Irristatu ta amildu zan, an bertan ez atzera eta ez aurrera geratzen zala. Aran SIgn 88. Erdu gaur arratsean / bakarrik geurera; / beti egon ezkaitezan / atzera ez aurrera. Azc PB 192. Portun zelaiaren erdian gelditu zan, ez atzera ta ez aurrera, igesik ioaianari begira... Ag AL 115.

goiburua:

1 atze. Tr. De uso general en la tradici...
etimologikoa:

Etim. Es razonablemente seguro que atze ...
1 adiera:

1. (V, G, AN-gip-larr-ulz-olza-ilzarb-eg...
1.1 azpiadiera:

(V-ple-ger-gip, G-azp) Ref.: A EY III 27...
1.2 azpiadiera:

(V-m-gip; VP , Mg Nom 66 (V)) Ref.: A Ap...
1.3 azpiadiera:

Respaldo. Atze bako olezko aulki luzeak....
1.4 azpiadiera:

Popa. Yesus berriz ontzi-atzean bururdi ...
2 adiera:

2. Final, fin. Artuak ereiteko... esaera...
3 adiera:

3. (V) Ref.: A; A Apend . "(Vc), resulta...
4 adiera:

4. "(V-ger), fama, historia, nombre. Ene...
5 adiera:

5. (V-ger ap. A ).Historia. Euskal liter...
5.1 azpiadiera:

Pasado. Jentil-aroko atzea, / erromesbid...
6 adiera:

6. Futuro, posteridad. Bi gizon bear dit...
7 adiera:

7. Danzante que cierra la fila (usado a ...
7.1 azpiadiera:

El que resta en el juego de pelota. Inge...
8 adiera:

8. (Tema nudo usado como posposición). ...
8.1 azpiadiera:

Ainbat onako ibili egin biar izan neban ...
1 azpisarrera:

ATZEA HARTU. Seguir, seguir los pasos. G...
2 azpisarrera:

ATZEA EMAN (V-gip, G-azp, AN-gip; atzema...
3 azpisarrera:

ATZEA GORDE. Proteger, cubrir. Era bitar...
4 azpisarrera:

ATZEAN. a) (V ap. A; Lcc, Añ). (Ir, etc...
5 azpisarrera:

ATZEAN ATZEAN (Seguir, etc.) de muy cerc...
6 azpisarrera:

ATZEANGO. a) (Lo) que queda atrás, lo d...
7 azpisarrera:

ATZE-ARO. Época histórica (?). Erlijio...
8 azpisarrera:

ATZE-ATZEAN. Inmediatamente detrás. Neu...
9 azpisarrera:

ATZE-ATZEKA. v. 2 atzeka....
10 azpisarrera:

ATZE-ATZETIK. Desde atrás, desde la par...
11 azpisarrera:

ATZE-AURRE. a) (Pl.). Parte delantera y ...
12 azpisarrera:

ATZE-AURREKA. Kontuizu [txalupan auntzak...
13 azpisarrera:

ATZE-AURREKO. De delante y de detrás. S...
14 azpisarrera:

ATZE-AURREKOZ. Hortik datorkio xehetasun...
15 azpisarrera:

ATZE-AURRERA. a) Adelante y atrás. Buru...
16 azpisarrera:

ATZE-AURRETIK. Por delante y por detrás...
17 azpisarrera:

ATZEAZ; ATZEAZ AURRERA. v. ATZEZ, ATZEZ ...
18 azpisarrera:

ATZE BATEAN. Detrás. Sartu giñan jende...
19 azpisarrera:

ATZE-BELDUR. "Atze-bildur al zara, tiene...
20 azpisarrera:

ATZE BETE. "Atze bete txakurregaz (V-arr...
21 azpisarrera:

ATZE-BIKOITZ (atze bikotx G-azp). "Ipurt...
22 azpisarrera:

ATZE-BILTZA. "Sodomía" Añ....
23 azpisarrera:

ATZE-EMATE. Rechazo. Egindako pegaizuak ...
24 azpisarrera:

ATZE ETA AURRE. Por delante y por detrá...
25 azpisarrera:

ATZE ETA SAIHETS. Mutil-taldeak begiz ga...
26 azpisarrera:

ATZE JOARAZI. Hacer retroceder. Bigarren...
27 azpisarrera:

ATZEKO. a) De detrás; de atrás. "Atzek...
28 azpisarrera:

ATZEKO ALDE (Lar, Añ, H). Parte de atr�...
29 azpisarrera:

ATZEKO ALDEA EMAN. Dar la espalda. v. AT...
30 azpisarrera:

ATZEKO LARAKOA JO. "Atzeko laakua yo ta ...
31 azpisarrera:

ATZEKO HORMA JO. "Ak bere atzeko ormea y...
32 azpisarrera:

ATZEKO HOTS. Segunda intención. Da Turk...
33 azpisarrera:

ATZEKO HOTZAGATIK.Rápidamente. v. IPURD...
34 azpisarrera:

ATZEKOTIK AURREKORA. "Atzekorik aurrekor...
35 azpisarrera:

ATZEKOZ AURRE. Del revés, patas arriba....
36 azpisarrera:

ATZEKOZ AURRERA (V, G; atzekuaz a. V-gip...
37 azpisarrera:

ATZEKOZ AURRERAKO. Inverso, contrario. -...
38 azpisarrera:

ATZEKO ZOTZEAN. "Eztauke ori atzeko zotz...
39 azpisarrera:

ATZEKO ZULO (V-gip; VP ). Ref.: Etxba Ei...
40 azpisarrera:

ATZE-LUZE. "Rabilargo" Añ....
41 azpisarrera:

ATZE-MARDO EGON. "Ezer egin gabe egon, e...
42 azpisarrera:

ATZE-OIHAL. Telón. v. antzez-oihal, EST...
43 azpisarrera:

ATZE-PARTE. Parte posterior. v. atzealde...
44 azpisarrera:

ATZERA. A) (Adv.). a) (V, G, AN-ulz; VP ...
45 azpisarrera:

ATZERA HARTU. Retirar. Eskabidia eskatua...
46 azpisarrera:

ATZERA-AURRE. Idas y venidas. Xalbat etx...
47 azpisarrera:

ATZERA-AURRERA. a) (Sust.). "(V, G), atr...
48 azpisarrera:

ATZERA-AURRERA GAI. Medio de transporte....
49 azpisarrera:

ATZERA-AURRERAKO. a) Movimiento hacia de...
50 azpisarrera:

ATZERA BOTA. Echar atrás. Beste batzuet...
51 azpisarrera:

ATZERA EDO AURRERA EGIN. Decidirse (por ...
52 azpisarrera:

ATZERAEGI. "Átzere / i, demasiado atrá...
53 azpisarrera:

ATZERA EGIN. a) Retroceder, echar(se) at...
54 azpisarrera:

ATZERA EGIN ERAZI. Hacer retroceder. Aut...
55 azpisarrera:

ATZERA-EGITE. Retractación. Lagunak ber...
56 azpisarrera:

ATZERA ERAGIN (V-gip ap. Etxba Eib). Hac...
57 azpisarrera:

ATZERA ERANTZUN. Replicar, contestar. "A...
58 azpisarrera:

ATZERA ESAN. a) Contradecir, oponerse, r...
59 azpisarrera:

ATZERA ETA AURRERA. a) (Sust.). Avance y...
60 azpisarrera:

ATZERA ETA AURRERAKO. Adnom. de atzera e...
61 azpisarrera:

ATZERA GABE. Sin pereza, sin remolonear....
62 azpisarrera:

ATZERA GABEKO (Adnominal). Sin retorno. ...
63 azpisarrera:

ATZERA-GALDERA. Pregunta que interrumpe....
64 azpisarrera:

ATZERAGO. a) Después, más tarde. "Posp...
65 azpisarrera:

ATZERAGOAN. Más atrás. Ara laugainka. ...
66 azpisarrera:

ATZERAGOKO. a) Posterior, de después. A...
67 azpisarrera:

ATZERAGOTIK. a) Desde más atrás. Bosga...
68 azpisarrera:

ATZERAINO. Hasta detrás (de). Beko kale...
69 azpisarrera:

ATZERA-JO. Exceso de carga en la parte t...
70 azpisarrera:

ATZERA-KARGA. "Exceso de carga en la par...
71 azpisarrera:

ATZERAKO. A) (Adnom.). a) De hacia atrá...
72 azpisarrera:

ATZERAKOA EGIN. a) Retroceder. v, ATZERA...
73 azpisarrera:

ATZERAKOAN. Al volver. Lau morroe bialdu...
74 azpisarrera:

ATZERA-KOLPE EGIN. Intza aundi dala, bel...
75 azpisarrera:

ATZERA MARDO EGIN. a) "Atzera-mardo egin...
76 azpisarrera:

ATZERANTZ (-anz Añ; atzerantza V-arr; a...
77 azpisarrera:

ATZERANTZEAN. Al volver. Atzerajuateko n...
78 azpisarrera:

ATZERANTZ EGIN. a) Echar hacia atrás. A...
79 azpisarrera:

ATZERANTZ ERAGIN. Hacer retroceder. Cf. ...
80 azpisarrera:

ATZERANTZ ERAZO. Hacer ir hacia atrás. ...
81 azpisarrera:

ATZERANZKO. De hacia atrás. Mutillen er...
82 azpisarrera:

ATZERA-PAUSO. Paso atrás. Atzera juanda...
83 azpisarrera:

ATZERA-SARDE. "Atzera-sarda, rastro con ...
84 azpisarrera:

ATZERAT (Dv). "Atzerat!, en arrière!" D...
85 azpisarrera:

ATZERAT EGIN. "Atzerat egin, reculer, r�...
86 azpisarrera:

ATZERATIK AURRERAINOKO. Que va del final...
87 azpisarrera:

ATZERA UTZI. a) Postergar. Gure griña g...
88 azpisarrera:

ATZERAXEAGO. a) Un poco más atrás. v. ...
89 azpisarrera:

ATZERAXEAGOAN. Un poco más adelante, un...
90 azpisarrera:

ATZERAXEAGOKO. De un poco más atrás. G...
91 azpisarrera:

ATZERAXEAGOTIK. Un poco más atrás, un ...
92 azpisarrera:

ATZERA-ZOIAN. "(V-ple), layar dejando la...
93 azpisarrera:

ATZE-SAMAR; ATZE-XAMAR. a) (En casos loc...
94 azpisarrera:

ATZETIK. a) (VP 86v, Lar, Añ). "Detrás...
95 azpisarrera:

ATZETIK HARA. "Atzerik ara, por detrás,...
96 azpisarrera:

ATZETIK AURRERA. De atrás adelante. "Au...
97 azpisarrera:

ATZETIK AURRERAKO. Adnom. de atzetik aur...
98 azpisarrera:

ATZETIK EMAN. "Atzetik emon, ibilgailu b...
99 azpisarrera:

ATZETIKO (Adnominal de atzetik). Cf. atz...
100 azpisarrera:

ATZE-URRI. "Ganadu atze-urria, de cuarto...
101 azpisarrera:

ATZEZ. a) Por detrás. Esaiok, begira di...
102 azpisarrera:

ATZEZ ATZE. a) De espaldas. Bere zillora...
103 azpisarrera:

ATZEZ AURRE. De atrás adelante. Norteam...
104 azpisarrera:

ATZEZ AURREKA. De espaldas. Arraiotan!, ...
105 azpisarrera:

ATZEZ AURRERA (atziaz aurrera Mg PAbVoc)...
106 azpisarrera:

ATZEZKO (El) que cierra la fila en una d...
107 azpisarrera:

ATZE-ZORROTZ. Se dice de un ternero de p...
108 azpisarrera:

EZ ATZERA ETA EZ AURRERA (V-gip ap. Elex...

atze
<< atsegin 0 / 0 aurren >>

Egoitza

B
BIZKAIA
Plaza Barria, 15.
48005 BILBO
+34 944 15 81 55
info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

V
LUIS VILLASANTE
Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA
+34 943 42 80 50
donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

A
ARABA
Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ
+34 945 23 36 48
gasteizordez@euskaltzaindia.eus

G
GIPUZKOA
Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA
+34 943 42 80 50
donostiaordez@euskaltzaindia.eus

N
NAFARROA
Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA
+34 948 22 34 71
nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

I
IPAR EUSKAL HERRIA
Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA
+33 (0)559 25 64 26
+33 (0)559 59 45 59
baionaordez@euskaltzaindia.eus

Bilaketa

Adibidetegia

Ikus halaber

OEH - Bilaketa

Egoitza

Ikerketa Zentroa

Ordezkaritzak

Elkartea

Harremanetarako

Euskaltzaindia

Hizkuntza baliabideak

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Orokorrak

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

HIZTEGI OROKORRAK

HIZTEGI ESPEZIALIZATUAK

HIZTEGI HISTORIKOAK

ZALANTZEN TXOKOA

ONOMASTIKA

TOKIKO ONOMASTIKA BILDUMAK

ARAUAK

GRAMATIKA

CORPUSAK

DIALEKTOLOGIA

MORFOLOGIA

SUSTAPENA

EUSKARAREN HISTORIA SOZIALA

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA IKERKETA ALDIZKARIA

EUSKALTZAINDIAREN BULETINA

Bilaketa

Adibidetegia

Ikus halaber

OEH - Bilaketa

atze

Egoitza

Ikerketa Zentroa

Ordezkaritzak

Elkartea

Harremanetarako

Euskaltzaindia

Hizkuntza baliabideak

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Orokorrak