aho.
Tr. La forma mejor documentada es a(h)o. Ago es general en la tradición alto-navarra (tbn. en textos baztaneses, aezcoanos y salacencos, pero no en los roncaleses) desde los primeros textos hasta nuestros días; en la vizcaína se encuentra desde Betolaza, con frecuencia algo menor que ao; en el s. XX es usada por Orixe, por algunos autores guipuzcoanos como Lizardi o Tomas Agirre, e incluso por escritores septentrionales como Oxobi (ago eder) o Iratzeder. La forma abo figura en un sermón del s. XVIII, en J.C. Echeverría, Echagaray, Soroa y Arrese Beitia; durante el s. XX su uso crece entre los escritores vizcaínos y guipuzcoanos. Au aparece desde Isasti en autores guipuzcoanos, alto-navarros y roncaleses; en forma det. se encuentra auba en Ochoa de Arin, en el catecismo de Echalar del s. XVIII y en Udarregi, aba en Munibe (GavS), en Aguirre de Asteasu, en el catecismo roncalés de Hualde, en Goñi, Txirrita y algún bersolari alto-navarro (Auspoa 77-78, 262); hay además alat. abera en JanEd (II 111) e ines. abean en Ugalde (ap. DRA). La forma agu se encuentra en el catecismo de Uterga y afo en algún texto septentrional moderno. Azkue atribuye a Axular (342 (V 228)) la forma hao (pero en esa pág. sólo hay ahoz-pez). En DFrec hay 197 ejs. de a(h)o, 6 de ago y 2 de abo.
1. (V, G, AN, L, BN, S, R; IC 441r, Ech 33r, Mic 9v, SP, Ht VocGr 334, Lar, Añ (V, G), Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H; aoba det., V-oroz), abo (V-arr-oroz, G-bet, AN-5vill; Lar, Añ (AN), Dv (G), H (V)), afo (BN-baig), ago (V, AN, L-côte-sar, B, BN-baig, Ae, Sal, R-uzt; Añ (AN), Dv (G, AN-mer), H, VocB ), agu (Lcc), au (G-goi-bet, AN-gip, R; auba det., Lar, H; aua det., Lar (s.v. abahar), H; aba det., Lar, VP 41v, H) Ref.: VocPir 228 y 333; Bon-Ond 139 y 141; A (aba, abo, ago, ao, aoba, au); Lrq; ContR 517; Iz ArOñ (ágo), Ulz (água, zénbat); Etxba Eib (agua , aua); Satr CEEN 1969, 155; Holmer ApuntV (ago); EAEL 5; Elexp Berg (ao, ago); ZestErret .
Boca. "La boca, aoa " IC 441r. " Aoak quiere decir bocas" Ech 33r. " Aideak alboan, ortzak ordea aboan " Lar (s.v. pariente). " Ab [sic], boca" Mdg 163. " Beño alare lemixikoik bere burue zéla eta arreglatu biartzuela água " Iz Ulz (s.v. zénbat).
Eztu ahoan sartzen denak satsutzen gizona. Mt 15, 11 (He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, SalabBN, Ol, Leon, IBk, IBe a(h)o, Echn, Samper, Or, Ker ago, Hual au, Arriand abo). Nahi dituán, othoi, eure Eliza guziak enparatu eta begiratu otso harraparien ahotik. Ins A, 2v. Apa bat baneidizu ao gozoan. Lazarraga A17, 1185r. Ao <hao> itsian eztoa sartu eullia. RS 123. Agoagaz gustetea. Bet 22. Ezin jan zindukean zuk / anbateko amena: / ala bera txipitu ze / zure aguaren neurrira. Ezcurra 19ss. Otsoaren aotik bokadu bat (ere) on. RIs 75. (en el ms. C autik) Señalea egiten du agoan. Ber Trat 55r. Iduririk senti badu ezpain zarratzekorik, / Tenazaz ahoa dio idekitzen bertarik. EZ Man I 105. Hain da gauza hatsa [...] or baten bere okha eginaren eta ahotik egotziaren berriz iretsten ikhustea. Ax 471 (V 305). [Alferrei] dagote mundua ahoa zabaldurik eta beharriak ernaturik beha. Ib. 44 (V 27; v. AHO ZABALIK). Bigarrena aoan <aho-> zerren Iaungoikoak gorde gagizan berba deungaetarik. Cap (ed. 1893) 3 ( ( VJ 3, Legaz 2 ahoan, CatAe 2, CatSal 3 agoan, CatR 3 aban ) ). Ahoan min duenari eztia karmin. O Pr 541. Ahoan duzu [sakramendua] eta preparatua doha zure estomakaren barrenera. Hm 211. Ahoa pasatuko diot zeruko ithaizur haren zilhoari, arren handik xortaxo bat bederen har dezadan. SP Imit IV 4, 4. Ama batek [...] asukre bihiak bata bertzearen ondoan ahora eman liotzokeon bezala [haurrari] . SP Phil 481 (He 487 ahora eman). Ene ahoan da sartzen, / ukitzen du ene mihiak. 114. Ahua makurturik goitika eta zarrapoa ahotik dariola. Mong 588.
(s. XVIII) Hitzak ahotik ilkhitzean habarrots eta soinu egiten du. ES 151. Leenengo krutzea bekokian, bigarrena auban. OA 12 (Iraz 10, CatBurg 10, Cb CatV 14, CatLlo 9, CatBus 9 aoan, CatLuz 8 ahoan, CatAN 11, CatB 19 agoan, CatUlz 11 aguan). Sur puntarik okotzera, da aoen <aho-> ezkerreko alderik eskumakora. Arz 26. Ahoa nola ideki behar da? --Ez sobra, ez gutiegi. CatLav 252. (V 127) Aurpegia zimurrik bage, aoa ortz guziarekin. Lar Carta a Gandara 162. Kopetan lenbizikoa, auban gero bigarrena. EtxDot 78. Bere hitz leun ederrekin aurdanik ere bere aora begira guziak zeduzkana. Mb IArg I 187. "Ken adi ortik milla añenekorekin", maldizioa egin zion. Aotik irten orduko kontura zan. Cb Eg III 390 (CatV 59 ago). Bihotzeko garbitasuna berthute bat da hain minbera non aski baidu ahoko hatsa bera histua eta goibeldua izatekotzat. Lg I 147. Zergatik ezartzen da gatza batheatzera duatzenen ahuan? CatLan 126. Zedaliek dereie büriala odola igaiñeraziten [...], ahoa gahünstatzen. Egiat 231. Zergati zeñetzen da aguan? CatUt 34. Guztija koipaturik / oñerik kokotera / agotik imiñi artian / adurra darijola. DurPl 99.

(s. XIX) Aho zerratietan ezta / Sartzen batere üllürik. Xarlem 1075. Aiék bada isopo-bát inguraturik arrókias ozpiñes béteas, paratu-zióte agoan berarí. LE Io 19, 29 (EvS ahuala). Gogora jatorkoz iturri batzubetako ur preskuak [...], ta edaten dau bijotzagaz, auagaz edan ezin dabenian. Mg CO 78. Onetarako aura bidaldu zion Mezako ostia konsagratuaren zati edo puskatxo bat. AA I 470. Gatz bedeikatua zure aoan sartzea. AA III 273. Jesu-Kristoren zauri sakratu, hanbat eta hanbat aldiz erreberritu dituenak, hanbat aho dire, haren kontra madarizione lehergarrienak aurthikitzen dituztenak. Dh 137. Bere aua gaiski-esatiaren atsa darijon, sepultura edegi bat dala. fB Ic II 189. Bota deijon [astubak] bere aoko arnasia. Astar II 39. Zegaitik, diño [basaurdeari], donga, yoan agoaz / kalteak egitera basterretan? Zav Fab, RIEV 1909, 29. Fusilla aguardintaz / karga baliteke, / bala gustoz aboan / artuko luteke. Echag 24. Ahoa hetsi behar da eta Hostia Saindua irhetsi. CatLuz 38. Sugearen ahotik bezala ihes egiozu bekhatuari. MarIl 27. Gorputz liraña zuen, / gerriya txit mea, / [...] / perla gisako ortzak, / aoa txikiya. It Fab 39. Ora bat, dio, zoala / Haragi zathi bat ahoan zeukala. Gy 127. Aho guzia odol, kanpo buru fuinak. Hb Esk 60. Lenagokoan il zuen leoiari, begiratu zion, eta ikusi zuen bere aoan erle-samalda andi bat. Lard 140. Gero, ahotik eztia egotxiz, egiten die orrazia. Ip Dial 12. Bada, belharren ahoak bereziki erroetan dira eta harat eman behar zaizkote hatsaren bideak. Dv Lab 73. Sudur pollit eta ao egokian Aitaren itxura eta anz oso eta bizia zegoan. Arr GB 106. Irugarna, abaz testatia. CatR 65. Nere emaztiak ez du mokadurik abuan sartzen arrabiyatuba dagonian. Sor AuOst 99. Franzisko, zeiñaren aotik irteten zan [...] urrezko gurutze bat. Bv AsL 69. Abo itxitik ez da eulirikan sartzen. AB AmaE 408. Urten zaiteze nire agotik suzko errekak. Ib. 166. Zure lagunei aditu izan diet, zure aoko ardo-lurrunarekiñ orditu izan dirala. Urruz Urz 52. Horra zertako gizon zuhurrak, mintzatu baino lehen, biratzen duen mihia ahoan hiruetan bedere. Elzb PAd 29. Haguna zariotela ahotik. Elsb Fram 175. Ez badaukagu aorik ausi edo zaunka egiteko. Itz Azald 6.

(s. XX) Beti egoan pipea agoan ebala. Echta Jos 85. Bainan udare idorra da gaztena, artetan ahoa bustiz baizen ez doakizu zintzurra beheiti. JE Bur 77. Gizona, iya sartu zenidan eskallera abotik! Iraola 87. Parre antzean, aoa belarrietaraño zabalduaz. Ag G 264. Bestiak barriz bota biar zituan gibelak abotik mendi artako baster gustijak arakatu biarrez. Kk Ab I 9. Kisu-labea bezen handiko aho bat zabalduz, ari zen hirriz eta orroaz. Barb Sup 139. Askiko du Pedrori agintzea lena ateratzen duan arraiari, agoa zabaltzeko ta antxe arkittuko duala. Inza Azalp 60. Inguruari begiratu gabe ere plateretik abora jakiak aidian zebiltzan. Muj PAm 39. Ats anditua, aoa legortua eta mingaña ain txukatua non ats artzera uzten etziola. FIr 146. Igalija nora?... / Gosez errukarri dan / Geidien agora. Enb 65. Aoa meia, ezpain xokoetan irriño doi batekin. Zub 47. Gizonak oso beneno gutxi / artu biar du autikan. (In Tx ) B 211. Nagusiyari adierazten [zakurrak] / fuerte zabalduaz aba. Tx B II 96. Erauzi niri begiek burutik, ortzak agotik, eriek eskutik. Or Mi 146. Negarrak ondo dirudi aguren begi minduban, / baña mosuba ederren maite diranen abuan. Laux BBa 34. Txoriaren poz-ikara!... / [...] maitetasunarren ero, / badoa dei-dion ao gorrira. Ldi BB 30 (IL 49 ago, UO 46 abo). Orrattiño be, ur lotubari ta abo itxijari, ago beti adi. Otx 30. Guk aurrai aora eramateko ogi koxkor bat ez, ta au dijua janariz beteta. ABar Goi 19. Etzuan negarrik egin; etzan aren agotik, ez aienerik eta ez zirimolik irten. TAg Uzt 260. San Markosek kazkabarra agoan du. (AN-larr) 'Cerca de su día [San Marcos] caerá granizo' . A EY III 35. Ikustekoa zen Jakulet, zehe bat aho idekiz, tontoarena egiten zuela. Lf Murtuts 34. Jesus aurra besoan / ta aoan parreirri. SMitx Aranz 55. Eguardian aita etxeratu zanean, emaztea abotik sua zeriola erten zitzaion bidera. Etxde AlosT 27. Begiak zabal, aoa ertzedegi. Erkiag Arran 72. Aboa urez betetzen zuanean. Anab Poli 113. [Ezne] apur bet agoan sartzen oaneko, ago guztie kiskeldu bear eutson. Akes Ipiñ 29. Afoa beharrietaraino irriarekin urraturik. GAlm 1960, 52. Ahoa bilduz mintzo zen soldadoa, dena sinfonia, dena keinu. JEtchep 84. Bere agotik ateratzen zuen ekeakin batean. Izeta DirG 69. Zurda-sokiaren puntia emon nitxan agora [basurdeari] . And AUzta 93. [Txakurrak] aoan daraman ezurra. Vill Jaink 80. Basa-marrubia ttiki-gorri: / zure ao politaren neurri. NEtx LBB 334. [Eri bat] aho barnerat eremaiten. Ardoy SFran 130. Orduan zer gertatzen da? Ahoa zabaltzen duzu, bainan ez duzu deus erraiten. Xa Odol 63. [Amak] guri ematen zigun / aura zaramana. Uzt Sas 34. Ao guzia odoletan utzi zion. Berron Kijote 180. Kopeta eta arpegia txikia. Aoa ere bai. JAzpiroz 34. Hizkuntzak ez du ahorik mintzatzeko, ez eskurik deus aldatzeko. MIH 396.

v. tbn. Miserere 334. Mat 225. Volt 160. Harb 293. Saug 54. Tt Onsa 95. CatAnz 2. CatBurg 3. Oe 145. CrIc 35. Gco I 384. JJMg BasEsc 103. UskLiB 91. ChantP 348. CatS 79. Zab Gabon 74. JanEd I 70 (76 abo, 30 ago). Apaol 72. Arb Igand 139. HU Zez 57. Ox 192. ArgiDL 60. Munita 112. Mde HaurB 88. Txill Let 62. SM Zirik 48. Bilbao IpuiB 128 (31 ago). Arti MaldanB 205. Osk Kurl 178. Salav 72. Ibiñ Virgil 83. Lab SuEm 179. Azurm HitzB 43. Abo: Echve Dev 534. Ill Testim 4. GMant Goi 44. Alz Burr 12. EA OlBe 68. Gand Elorri 83. Ago: Azc PB 122. KIkV 7. Ir YKBiz 100. Iratz 102. Au: Xe 299. Aba (det.): Goñi 39.
(Ref. al uso de la palabra, la facultad de hablar, la elocuencia, etc.). " Ez du ahorik aski zure laudatzeko, il n'a pas assez d'expresion pour vous louer" Dv. " Agoa bero ta sabela otz (Vc, L-ain, R). Se dice figurativamente de un hablador" A (s.v. ago onekoa). "Aquél es muy autoritario, ak (arrek) agoa alkate [...] (V-ger-ple)" A EY III 250. Cf. infra AHOAN, AHOTAN, AHOTIK, etc.
Ezen nik emanen drauzuet aho, eta iakite zeini ezin kontrastaturen baitzaizkio. Lc 21, 15 (TB, Oteiza, Brunet, Ol a(h)o; He minzo, Dv mihi, Or mingain, Ker berbetako etorri, IBk hizkuntza). Polseak ez ebena enlazadu, / aoak egiala alkanzadu. Lazarraga B3, 1151v. Aoa beroa, bolsea otz. RG B, 16 (cf. ahobero ). Orduan xahutuko da / guztiz ene ahoa, / eta adituko duzu / ene laudorioa. EZ Eliç 411. Lehen mintzatu zen legez / Patriarken ahoez. Ib. 201 (cf. AHOZ). Eman diazadazu adimenduan argitasuna [...], eta ahoan egiazko kofesioa. Harb 187. Gure usanza gaixtoak [...] egiten derauku ahoa largo eta mihia libro. SP Imit I 10, 2. Gau beltza ahalduzue, / Bihotz eta ahoan. Arg DevB 15. Apheza, ala hik handia / ahoan izan puxanta! 201. Mila grazia emon eutsan Jaun zerukoak aoan. Acto 352. Ene ahoa mutu da zure aitziñean. Baiñan ene bihotza mintzo zaitzu ene ixiltasunaz. Ch III 21, 4. Zü beithan diagozü ene ahua, botzik gabe. Mst III 21, 4. Zure aboan ezta arkitzen beste gauzarik juramentuak [...] baizen. MurSerm 69.
Elizak permititzen duena, ez da eragoztekoa eskubiderik ez dutenen ao txaarrez . Mg CC 238. Zer balio dau [...] esatea ao gozo laban bategaz bearturik ta premiñaturik dagoan bati: ea, zoaz, berotu zaite. LoraS 64. Nok dauka ondria seguru bere ao atsituti? fB Ic II 191. Desonestubak ez dau gauza ezainik topetan bere ao, ta tratu loijetan. Ib. 221. Zelako [...] humiltasunagaz erabili biar dozuben zeuben ao eta ezpanetan zeru luur, gizon eta Aingerubak poztuten dituzan izen au. Astar II 273 (cf. AHO-EZPAIN). Orduan Esauk bere aoari anaiaren kontra espa andiak erasan ziozkan. Lard 33. Imiñi egijozu, Andria, nire auari gordetzallia. Ur MarIl 106. Bihotz eta aho berez ohore bihur diozozuen Jainkoari. Dv Rom 15, 6 (TB aho beraz; aho batez ). Onelakuen ao zabalak itxiko ditu Jaungoikuak azken juizioko egunian. Bv AsL 138 (cf. ahozabal ). Non aren txera, ongi-etorri ta ago gozoa, / Eztia baño jausten etxakon iturria? AB AmaE 168. Bertze aho bat, bertze begitarte bat, Eskualdunak sinesten eta maite dituen gauzarik errespetagarrienez trufatzeko. HU Zez 41. Entzuten dituzuela berbaldi onak ao jakintsuetatik. Ag Serm 75. Notaria hasi zen aho eta eskuara ederraren omena zuen gizon gazte bati, othoi zerbeit goxorik eras zezan arbasoen mintzai zaharrean. JE Bur 134. Bainan emeki emeki jan zakoketen hitz huni [aitzlurra, haitzlurra] zer ere baitzukeen ahokotzat gogorrik eta hura athera beitzen: [aitzurra, haitzurra] . Ib. 153. Biotzean gaindizka dagonetik mintzo baita agoa. Ir YKBiz 164. Etendako ariari egotzi zioten berriro agoa. TAg Uzt 206. Arnas Gurenak eman begizkit / ago ta luma zugurra. Or Poem 555. Bear bezela ezin agertu / bertsolari baten auak, / Zenbat naigabe sortu dizkigun / Urrillaren amalauak. Basarri 105. Guztiz eztia da beti bere ahoa. Arti MaldanB 213. Kili gozo ori zelan jaulki ago aulez. Gand Elorri 130. Aien ao garratza! Zait Plat 90. Eleiz-gizonen portakizunak / ao gaiztotan dabiltza. Ayesta 32.
Itz eta zin... ukatu du. Ago batek bi mihi. Or Poem 546. Zenbait aldiz ago batean bi mihi zitula baitziduridan, eta aren iarduna etzegola erara lege ta Profetekin. " In quibus mihi aliquando visus est adversari sibi" . Or Aitork 180s. Ez baitituzu ago batean bi mihi. Ib. 366. Sokrate inoiz etzan agertu batekoitz, bikoitz baizik, ao batean bi mingaineko-edo baitzan. Zait Plat 82. Aoan bi mingain baitzituen sofista orrek. Ib. 126. Ago batean bi mingain luzten gisan. Or ( in Gazt MusIx 30 ).
(Ref. al gusto, paladar). "(No se hizo la miel para la boca del) asno, astoaren aoari eztia eztagoka ongi " Lar. " Barneko on dena ez da bethi on ahoko " Dv. "(V-ple-m), sabor" A. Cf. infra (6).
Gozoago da [zure hitza] ene bihotzarentzat eztirik hoberena ene ahoarentzat baiño. Ch III 57, 4. Euskaldun alper ajolakabeai esan dakieke: Astoaren aorako eztia eztala, baña bai belarra. Cb EBO 30. Aphur bat mortifika diteke, batez ere gauza goxo, ahoari gehienik atsegin egin diezoketenetan. Dh 54. Ahoko atsegina gatik xoilki zerbait ez jatea. Ib. 54. Ez othe ditu beharriak berezkatzen hitzak, eta jalearen ahoak jatekoen gozoa? Dv Iob 12, 11. Aua dabillenean / sabeleti poztu, / asko eraten badu / barrundikan oztu. JanEd I 25. Janagaz kontuan ibiltea, au da, aoa gordetea. Itz Berb I 137. Zugatz edo arbola on baten frutuak aoari gozotasuna emoten deutsan legez. Itz Azald 196. Etzen egin eztia astoaren abarentako. (R). A EY III 61. Dastatu ezazu eta saporeak emango dizu ezagupidea: ao txepelenak ere laister okertuko ditu aren garraztasunak. Ibiñ Virgil 87. Gutxitan mintzen baitu ahoa maizegiko goxoak. MEIG I 195.
Persona que habla.
Etxeratuizu Eladi, agoak ixildu deittezan. Echta Jos 178. Esku-emate luzea ta berreun aotako "izan ongi... Aguratuarte ez egon itzultzeko...". A Ardi 72s. Abo zenbaiten aitorrez dakigu zuk zin egin zendula. Etxde JJ 192. Ago guziek pozik ziagoten. Or Aitork 188.
Persona que recibe alimento.
Emazte bat har beza etxeko laguntzat: / Baten orde, sei aho izanen hazteko. Hb Esk 178. Or giñan iru ago gose. Or Aitork 143. Familia heldu zeie: [...]. Zenbat aho asetzeko! Zenbat larru estaltzeko! JE Bur 103.
2. (V-gip; SP, Urt I 100, Lar, , Dv, H), abo ( VP ), ago (V, AN-gip), au ( VP ) Ref.: A (ago); SM EiTec1 (artazi); Iz ArOñ (ágo); Elexp Berg .
Filo de un instrumento cortante. "Taillant, tranchant. Bi ahotako ezpata. Ganibetaren ahoa bezain leial. Ainzurrari aha ioitea, aiguiser une bêche" SP. "Acies, [...] arma ahóa" Urt I 100. "Acuminare, [...] ahozorróztea" Ib. 122s. "Filo, el corte" Lar y Añ. "Kutxilloaren aboa, filo de cuchillo" VP 16r. "Labanaren aua" Ib. 55v. "Nabalen ahoa, fil d'un couteau. Bi ahotako nabala, [...]" H. "Txapia ebateko artazixak, galtzairu onezko auak biar ditxu" SM EiTec1 (s.v. artazi). "El filo del hacha" Iz ArOñ. "Maillukiakin etaratzen jakon segiai aua" Elexp Berg. Cf. A: "Algunos, por ignorar sin duda la verdadera palabra que es sorbatz, bizar, ahopil, extienden ao para significar 'el filo'". v. ahobizar.
Eta eroriren dirade ezpataren ahoz. Lc 21, 24 (Dv eroriko dire ezpataren azpira, Leon ezpataz hilen dituzte). Eta haren ahotik bi ahotako ezpata zorrotz bat ilkhiten zen. Apoc 1, 16 (He, TB bi ahotako, Echn bi agoko, Ol, IBe a(h)o biko, IBk bi ahoko; Ker ortz biko; Dv ezpata bat bi aldeetarik zorroztua). Itzuri izan zaizte ezpata ahoei. He 11, 34. Nabalaren ahoa duk iduri propioki, / zeinak mienbroa baitu gorputzetik idoki. EZ Man I 32. Bi ahotako eskuan dakharrela nabala. Ib. 43. Billuzirik bada harma aho zorrotzekoa. Ib. 75. Guztiak ezpataren ahotik iraganeintut. Ax 115 (V 76). Ihabaliaren ezpatak punta motz, ahoa lanputs. O Pr 274. Hauzea da ganibet zorrotz bi ahotako bat. Ib. 224. Lanza-zihite garratzaz, / Punta-zorrotz, aho-latzaz, / Xahu gentzantzat kozuti. O Po 65. Hill izan zituzten oraño ezpatahoz Hemor eta Sichem haren semea. Urt Gen 34, 26. Bi auko ezpata. Lar SermAzc 54. Bi-ahotako ezpata batek bezala, beti bihotza erdiratzen zirakozien. AR 161. Bi aldetarik aho ezpata zabalak, / Burdin pikadin nola bizarra nabalak. Hb Esk 14. Yo dute Eliza hemezortzi mende eta erdiz; ibili ezpata zabalka, puntaz, ahoz, sahetsaz, ezker eta eskuin. Hb Egia 139. Eta iraganen dituzte ezpataren ahoz. HeH Lc 21, 24. Ganibitaen aoan il. Lard 91. Bi agotako yorrai bat arriñatu. HerVal 136. Ezpanak me sartuak biak barrunrantza, / Alboz euken igitai agoaren antza. AB AmaE 233. Zorroztzen zituzten dranga dranga, aingura gañean, itaien aoak. Ag G 25. Beatz lodiak aizkora-itaien aoetan erabilliaz. Ib. 51. Bi aozko aiztoak. Arzdi LEItz 85. Batzuek ezpata-agoz yo ta eroriko dira. Ir YKBiz 410. Arrizko langai asko erabili oi zan. Ertzetan koskaz apaindutako ao edo igeki ederrak zituzten. JMB ELG 30. Aiztoaren antzeko suarri-auak. Ib. 34. Ene sabriaren ahuak eskükhaldü huna eman ditadak. GAlm 1951, 44. Sega-potoaren gañean jarri zuan sega, bi beatzekin aoa garbituz. Ataño TxanKan 15. Bi ahoko ezpata darabil beti eskuetan eta urrikia du ezpata horrek ahorik zorrotzena. MEIG I 183.
3. (V-ger-m, G, L, BN, S, R-uzt; Lcc, SP, Lar, Dv, H, A Apend) Ref.: A; Lrq .
Abertura, entrada. "Boca de estómago, urdabilan agua" Lcc ( Lar Sup "urdabilaren aoa"). "Entrée, ouverture" SP. "Boca de cañón, sutunparen aoa" Lar. "Aho meharreko lezea, caverne, abîme à étroite ouverture (EZ). Mahungaren ahoa , l'entrée de la manche" H (cf. Lar: "Boca manga, maukaren sarrera"). "6.º (V-ger-m), ruedo, [...]. Gona-ao, gonau, ruedo de la saya, [...]; 7.º (G, L, BN, R-uzt), copa o boca de la campana, [...]. Xillintxa-aho (BN), ezkila-aho (L), txilin-ao (G), [...]; 8.º aho (BNc), parte abierta del cepo donde cae presa la pieza" A. "Abertura, entrada. Aho meharreko lezea" A Apend. "Ouverture, entrée" Lrq. Según el editor se encuentra en la Doctrina de Lizarraga de Elcano con el significado de 'sima'.
Ireki zezan lurrak bere ahoa. " La terre ouvrit sa gueule" . Apoc 12, 16 ( TB, Dv, Ur (V, G), Ip, Ol IBk, IBe a(h)o, Echn, Ker ago ). Beharrietarik ditu arthikitzen inharrak, / nola sufre iratxaki leze aho meharrak. EZ Man I 102. Ta su, bere labean edo sutegian ta sutegi edo labe aorik, zulorik edo zirriturik ere ez duen batean sartua. Mb IArg I 254s. Itxasoa, ganez eginik, amurratuko da; lurrak idigiko dituz ao zabalak. EL1 38 ( EL2 44 lurra [...] etenduko da ). Israelgo jente guztiaren aurrian Kore, Datan ta Abiron egozan lekuban, luurrak edegi eban aua inpernuragino. fB Ic II 226. Lurrak idek dezan bere ahoa eta irets detzan haukiek eta haukienak diren guziak. Dv Num 16, 30. Bi buruetarik baditu bi ezko muthur, bi botoila ahotan sarthuak. Prop 1897, 101. Lokharrarazten dut, bada, ebakitzen diot zauri ahoa, zorne bideari banarraiko, eta atzemaiten dut bala. Prop 1901, 38. Sutondoko eltze ta topiñai, barruko beroak iges-egin ez daioen, estalkiagaz euren agoa sarratzen dautsegu. Eguzk LorIl 171 (ap. DRA ). Labe aoren aurrera burnizko aska luzebat ekarri zuten. Lh Yol 12. Eun-zorro batean ekazan ogi ta ganerako, ta zorro orren aboa burni-ustai bategaz itxiten zan eta zildiz eta giltzagaz. Or Tormes 17. Eskuinetarik hiruzpalau karrika laburren ahoak [= 'bocacalles'] kurutzatzen ditugu. JE Ber 44. Oinpea biguin sumatzeneko / zirrara du gorputzean, / leize-abo orren iluntasuna / urbil dagoen ustean. Or BM 60. Obeto egingo zeunke zorro oneri abua azkatutia. Otx 75. Ahotik so egin eta sahets-ezurrak agiri. " Se le mira de la boca y le aparecen las costillas" . (BN-ciz) A EY III 396 (adivinanza del horno). Luzaroan entzun zuen zuloaren aora arek jaurti zun arri-konkorraren ibil-otsa. TAg Uzt 90. Gaizto-zuloko aitz-aoan barrena galtzen da orrelakoetan [Mari Gaizto] . NEtx Antz 11. Zenbat ao ditudan jauna, biga. [...] Gainekoak aspaldian ez du mamatu eta edoski, bekoak aldiz bart oraino edoskitzen zuen. Igela 23.
"Desembocadura. Ubao, ugao. Bilbao " A Apend. "Iztabo , ibaiak itxasora daukon abo edo desembocadurea" Kk Ab I 81n.
Camargan, alegia, ta arako Rodanen agoetaraño otsa baitzen, eta izanen ere luzaro, Mirei neska ederra zela. Or Mi 46. Ugarte au Camarga dun, nexka, ta zabalean, Arlesko ibaiaren zazpi aboak ikusi-ala. Ib. 117. Arakatzak ematen duen ozkamiñak egarria kentzen din ibai-aboan edateak ainbat. Ib. 11. Gure ama, gu Tiberiko iz-agoan giñala il zan. "Apud Ostia Tiberina" . Or Aitork 225. Egipto orlegia ondar beltzez ernaldu ondoren ibaia zazpi aotan lakaintzen dun tokian. Ibiñ Virgil 113.
Cañón de un fuelle.
Bi mutilek aize-askaren burnizko ao luzea ari mee batez lotua zekarten. Lh Yol 49.
4. " Bi ahotako athea, porte à deux ouvrants" SP. "2.º (gral.), hoja de un instrumento cortante, [...]; 10.º (AN-larr; SP), hojas (de puerta)" A.
5. Tapa. " Kopari ahua edeki derot, j'ai ôté le couvercle à la boîte (ce proverbe s'applique à celui qui, riant par meǵarde, ne veut pas dire le motif pour lequel il rit)" Arch UFH (s.v. edekitzea ).
6. Gusto, preferencia.
Ari ontara diño Pliniok, ez dala libururik, txarrenik bere, zerbait onik ez dabenik; izan bere, nok bere agoa izaten dau ta. "Mayormente, que los gustos no son todos unos" . Or Tormes 3. Ta [olerki] bat aipatu, bioaz atzetik nere aorako milixkagarrien dituzun "Erdi-bearra" ta "Olermen-irakite". Ldi IL 13. Illuntzeko aurreskuen antolapena, guztien aorako egin eben; danen gustoko izango zan. Erkiag Arran 30. Atseginago izango dira horrela ipuiak askoren ahorako. MEIG II 146.
AHOA BETE-. v. AHO(A) BETE-.
AHOA GARBITU. "Tomar un aperitivo, agoa garbitu (S)" A EY III 246. Cf. Volt 160: "A hoaren garbitzeko , pour me laver la bouche".
Oraino izaiten ginituen baba freskoak, hek egosi gabe eta ahoaren garbitzeko bezala. Prop 1902, 228. Gero, to, ardi-gasna-xerraño bat, ahoaren garbitzeko. JE Ber 35.
AHOAGAZ.
Verbalmente, de palabra. v. AHOZ.
Asko da Akto Kontrizinoekoa aoagaz esatea? Oe 131. Baina auagaz esaten dana, borondatiagaz nai izan biar jako. fB Ic I 89. Ez bijotzian edo barrutik ez kanpotik edo auagaz, fedeko misterijuak sinistu nai dituzanak. Astar II 8. Bere pentsamentuan zer igaroten zan / ezin eban gaisoak agoagaz esan! Azc PB 279. [Pekatu] berbazkoa, aoagaz egiten danean, birauba legez. Itz Azald 135.
AHOA IREKI (Sólo incluimos aquí los usos especializados).
a) Abrir la boca (para hablar). "Iriki etzuen aorik, no desplegó la boca" VP 39v. v. AHOA ZABALDU.
Eta Paulek ahoa ireki nahi zuen bezala, erran ziezén Gallionek Iuduei. Act 18, 14 (He, Dv ahoa ideki, Ol aoa iriki; Ker itz egiten asi, IBe hizketan hastera joan). Ezpaikara digne hari rekestarik egitera gure ahoaren irekiteko. Ins E 7v. Ezta gaizki mintzatzeko / heure ahoa ideki. EZ Eliç 103. Eta alea ni mutu ahorik ez nuen ideiten. Harb 329. Eziñ ahoa idek dezaket baizen errateko hitz hauk. Ch III 52, 3. Ordian thürbürarzün pazenziareki soferitiak plazer eginen dü, eta inikitatiak eztü ahua idekiren. Mst I 24, 5. Idikitzen ditue beren auak Jaunaren itzaren ta ministroen kontra. AA III 598. Emaztiak ez aorik edegi, senarrari asarria irago artian. fB Ic III 375. Ahoa eztu idoki geroztik, / Ikhusirik nihork eztuela nahi / Sinhetsi. Arch Fab 161. Ixil-ixila eta ahorik ideki ere gabe. Jnn SBi 148. Iñok aorik ezebala edegiten ekusita gero. Ag Kr 111. Etzikean, ahoa ideki behar zuen aldi bakotx, elizako orhoitzapen zurruburruez mihia trabatua! JE Bur 101. Debekau egin dautsat aborik idegittea. Otx 143. Berdintzetan idikiko dut nere agoa, munduaren asieratik gorderik zeuden gauzak agertuko ditut. Ir YKBiz 180. Ez nauk ondo gogoratzen, aua iriki detala uste diat. Ugalde Iltz 50. Mehatxatu nauzue, berriz edekitzen badut ahoa, aldez edo molez isilduko nauzuela. Arti Tobera 283. Enekin ez du ahorik ere idekitzen. Zuri emaiten dautzia solas? Larz Senper 124. Ahoa ireki-ahala sermoia sortzen zen haren ezpainetatik. MEIG IX 101.
v. tbn. Aoa iriki: SMitx Aranz 143. Ibiñ Virgil 116. Lab SuEm 171. Agoa idiki: Inza Azalp 64.
b) (aoa ideki AN-burg, aboa iriki AN-gip, agua iriki AN-ulz) Ref.: EAEL 324 .
Bostezar.
AHOA ITXI. Cerrar la boca, callar.
Ez dabe bertatik ux agoak itxita? AB AmaE 260. Begiak idigi ezin badaunaz bere ezin aoa itxirik euki. A BeinB 40. Arrotzaren belarria mindu eztediñ gure aboa itxi. Ag Serm 585. Iñongo txarkeriak aboa itxiko du. Ol Imit I 24, 5 (SP ahoa tapatu). Bakaldun aurrian eta zure antziñian abua itxitta eukitteko aginddu garratzaak emon dautsadaz. Otx 147. Oiek ere, iritzi berbera dute. Baña, zure ederragatik, aoa itxi daroate. Zait Sof 175. Onek makil-eraso ura guzia bere gaiñ zetorkiola ikusi-ta ere, ez zuan aorik ixten, goiak eta beeak kiskaliaz. Berron Kijote 65. Bardemen garraxiei gorrarena egin diete askok hemen [...]: burua makurtu eta ahoa itxi. MEIG I 145.
(Aux. trans.). Tapar la boca, hacer callar.
Xagi banadi itsiko deustat molsuarekin aoa. Acto 147.
AHO-HAIZE. "A hoaize (L), soplo" A.
Damurik ez baita erraitea bezein erretx egitea, behar gabe xahutzen direnak laborariari emaitea. Erraitea aho-haize egitea bertzeren gain. Herr 16-10-1958 (ap. DRA ).
AHOA JARIO. "Ahoa dario, il écume, il bave" SP.
AHOAK EKARRI. Venir a la boca.
Berba galdu, ta errazoe txatxar asko zeure gurasuen kontra, senideen kontra, lagunaren kontra, ta umeen eureen kontra, auak ekarri deutsun guztia. fB Ic I app., 23. Ari zan ixildu ere gabe Baxili aoak ekarri alian. Urruz Zer 87.
AHOAK EMAN. Decir, proferir.
Orduantxe aoak emon eutsan beren bizitza guztiko lenengo guzurra. A BeinB 90.
AHOAK EMAN-AHALA. "Auak emon ala esan, decir perrerías" Etxabu Ond 105.
AHOA KENDU (Con dat.). Dejar de hablar (de algo).
Bakoitzak bere etxeko bidea artu zun, Leundagandik entzundako leloari agoa kendu eziñik. TAg Uzt 295s.
AHO-ALTXOR. Tradición oral.
Aiton-amonen au-altxorretan / kanta-zarrak iraun digu. SMitx Aranz 104.
AHOAN (Precedido de gen.). En boca de. v. AHOTAN; cf. AHOETAN.
Biga edo hirur testimonioren ahoan fermu izanen da hitz guzia. 2 Cor 13, 1 ( TB -en ahoan, Dv -en ahotik, Ol -en aoz, Ker -en autorrez Bibl -en erranaren gainean ). Eta haién ahoan ezta eriden enganiorik. Apoc 14, 5. Nola kantak maiz baitire mundukoen ahoan. EZ Man I 4. Arrazoin da gure ahoan maiz diren aiphatuak. Ib. 14. Gure guztien ahoan deitzen da Ifernua. Ib. 91. Hekin ahoan aithorra. Hm 100. Jesus dela ene ahoan. 218. Har zatzu oraiño zeurekien presuna bat edo bia, gauza guzia egon dadin bi edo hirur lekhukoen ahoan. He Mt 18, 16. [Manes eta aren gisako] orien aoan kristau-ezkonza deabru galgarriaren lana da. Mb IArg I 177. Onelako beste itzkuntza [...] itsusiak Euskaldun ondo azi diranen aoan zeñ gaizki diruditen! Cb EBO 37. Aria. Karidadearen edo egiazko Amorioaren aban <avan>. GavS 17. Ezteia lehena [Mariaren izena] bizien ahuan, eta azkena hilzerakuenian? Mercy 14. Kendu bazendu buruko kerizgarri, zuben auan sonbrelluba deritxona. Mg PAb 58. Abereai birauak botatzea ez dala berez bekatu larria; baña Kristauaren auan gaizki dirudi. AA II 35. Haren izen Saindua izan bedi bethi zure ahoan. MarIl 102. Zure auan Jaungoikuak berak jarriko ditu itz egokiak. Bv AsL 99.
(s. XX) Goierrikoen aoan entzuten diranak [itzak] . Ag Kr 6. Josetxo, Masimen agoan, zan, baserritar, dirubako, ta nundik-norakoa zan iñok ezekiena. Echta Jos 168. Solas pisua, Alemaneri kalte egitekoa presuneren ahoan ezin barkatuzkoa. StPierre 35. Au guzia esan nai zuten itz oiek Aingeruaren agoan. Inza Azalp 156. Ja kanta-alerik ere ez dute izan eliza ospatsu oiek gure aurrekoen aoan. SMitx Aranz 185. Kanta ederra [...], gaur arte erriaren aoan zorionez irauna. Lek SClar 119. Iñoizko berbarik naitakoenak Garbiñeren aoan. Erkiag BatB 142. "Perejil" izeneko gizon baregarri baten agoan [ipinten dau Moretok "agur" itza] . Alzola Atalak 144. [Bertso] erdarazkoek ere badute bere "xaltxa", honako ijitoen ahoan ipintzen dituen hauek bezalaxe. MEIG III 132.
AHOAN HARTU. Mencionar. v. AHOTAN HARTU.
Pekatu ikaragarrijak dira, dinozu, ta ezin auan artu neiz. Mg CO 188. Ez dezazula auan artu Jaunaren izen santua nolanai. AA II 32. Bere izen santuba alperrik auan ez artuteko. fB Ic II 238. Ezpedi artu auan izen beneragarri au itzal eta bildur santu bategaz baño. Astar II 66. Gero aboan artu dituzte / neskatxak eta mutillak. Tx B I 93. Azkenean, besteren hitzak hartuko ditugu ahoan. MEIG I 143.
Invocar.
Len aitatu degun Erkal-Oroagindua aoan artuta [...] auxe agintzen det. "Interpretando" . EAEg 23-11-1936, 368.
AHOAN BILORIK GABE (BN (Lander) ap. DRA). Sin pelos en la lengua. "Ahoan bilhorik gabe mintzatu, hablar con mucha facilidad; litm.: sin pelos en la boca (BN)" A EY III 297.
Huna zertsu erran duen, tribunalaren aitzinean, batere ahoan bilorik, ez ahalgerik gabe. HU Zez 135. Zenbeit aldi hemenxe hola erranik gaude, garbiki eta goraki, ahoan bilorik gabe. Ib. 188. Diot ahoan bilorik gabe Lapurdi aitzinatuago izan dela bethi garbitasunean. JE Ber 29. Hori da aoan legarrik edo bilorik gabe egia erratea. Herr 13-7-1961, 4. Erasia bat ona ahoan bilorik gabe portugesez igorri ondoan. Ardoy SFran 298. Ahoan bilorik gabe, apez egiteaz hain garbi mintzatu zitzaidana. Larre ArtzainE 26.
AHO-HANDI.
a) (ahoandi L, BN, S; H; ao aundi V-gip; abo-aundi V-gip; ago-andi B; ago-aundi V-gip, G-nav, B; aguandi VocNav). Ref.: A (aho-andi, ago-andi); Inza RIEV 1928, 151; Etxba Eib; Izeta BHizt2 (agoaundi). Exagerado; bocazas. "Hablador imprudente", "exagerado" A. "Ago aundi zarra, trolero (G-nav)" Inza RIEV 1928, 151. "Bocazas" Etxba Eib "Dícese del individuo exagerado, hiperbólico (AN-erro)" VocNav. "Bocazas; fanfarrón" Izeta BHizt2.
--Agoaundi alaena! --I bai agoaundi! Mutiko guziak ire a­tzetik eraman nai dituk beti. Zer aiz ba i, gure buruzagia, edo? TP Kattalin 193. Au ao aundi! Arri koskorra mendi egingo zenduke zuk. NEtx Antz 128.
Malhablado. "Ago aundi zarra [...], blasfemo, malhablado (AN-larr)" Inza RIEV 1928, 151.
--Makillatuba ni? --diñotso neskamiak--. Makillak i lango astuari, lotsabako abo-andi ori. Otx 145.
b) "(S-saug), glouton" Lh.
c) De boca grande.
Badira kolore argiko mozabitarrak, txikiak, arpegi-luzeak, sudur ta ezpain-lodiak, abo-aundiak. Anab Aprika 98.
d) Fanfarronería.
Bere burua uste ez bezala gutxiesten zuen, ezpain-ertzean irri xuria, beste erritarrak ao-beroz eta ao-andiz nor naiz ni'ka, edo, nor gera-ka ari ziran bitartean. Zait Plat 90.
AHO HANDIKO. Exagerado.
Marseille hiriko jendeak aho-handikoak omen dira. EgutTo 5-2-1958 (ap. DRA ).
AHOAN EDUKI. Mencionar, decir. v. AHOTAN EDUKI.
Batzuek maiz ahoan nadukate, gutitan ordea bihotzean. SP Imit III 4, 4 (Mst ahuan naie). Beti dauke auan birao eta maldizinoia. Astar II 116. Batzuek [debozioa] aboan badaukate, baña biotzian gutxi. Echve Imit III 4, 4. Itxasondoan ostera zuek egunero aoan daukazuezan itz eder asko [...] azturik dagoz. Ag Kr 5. Au zan Don Burnok beti bere aoan zeukan esaera. Urruz Zer 47.
AHOAN ERABILI. Mencionar, decir. v. AHOTAN ERABILI.
[Izen saindu hauk] ahoan erabilten tutzula. SP Phil 546. Beren jostaetak aoan, gogoan, biotzean darabiltzatenak. Lar SermAzc 54. Biotz tolestu edo dobleak, aoan bat eta biotzean beste bat darabiltenak. Mg CC 161. Nortzuk dira, an beekuen izen madarikatuba sarrijeen auan darabileenak? fB Olg 204. Izen maitagarri, beti aoan erabilli bear gendukeana! Lard 367. On zaio Kredoa askotan agoan erabiltzea. Inza Azalp 29. Usuxko zerabiltzan debruak ahoan. Ox 94. Herriaren bi izenak, bat erdarazkoa, bertzea mendeen mendez herritarrek ahoan zerabilaten eskuarazkoa. JE Ber 38. Beste [kopla] batzuk, buruan emanik eta bein da berriro aoan erabilliaz, idatziak izatera iritxi ziran. Gazt MusIx 167.
AHOA NEURRI.
a) "A pedir de boca, a discreción, al arbitrio de uno mismo. Aua neurri gura daben gauza guztietarako, su boca por medida para todas las cosas que se les antoja" Etxba Eib.
Begira erriaren gauzetan izan dituzun nekeak kargatu diozkatzun, zere aua neurri dezula. AA II 176. Maisua onena izan ditela ta irakas-saritzat beraren agoa neurri. A Ardi 18s. Aoa leurrie daukie. (G-nav). Inza NaEsZarr 5 (que explica: "nai duten guzia emanez daukate").
b) " Aoa neurri, (la boca por medida), precio prohibitivo, estratosférico. Denda galestia da ori, aoa neurri eskatuko dizute or " Gketx Loiola.
c) (Con dela intercalado). A boca llena.
Oju egiten zuten / abua dala neurri. Auspoa 135, 35.
AHOAN GURUTZE. "Ahoan kurutze, sans manger. Ahoan kurutze egoitea ere gauza hitsa da" Lh.
Jo lanari edo ahoan kurutze. EskLAlm 1892, IX (ap. DRA ). Arraintzarat zoan, etzuela bada arratsean eguerditan ebzala ahoan gurutze eginik egon behar. Zerb Ipuinak 155. Orizu, denak hemen girenaz geroz, eta bazkaria ere egintxea, ez ahal duzu jendea ahoan kurutxe etxerat igorriko? Lf Murtuts 53.
" Ahoan kurutze utzi naute, me han dejado con un palmo de narices (L, BN)" A Apend. . " Agoan gurutze utzi naute (G-to), ezer gabe" Inza Eusk 1972, 94.
Harek pipatzen ohi du; tabakoari lotuko delarik, ez ahal nu hor utziko ahoan kurutze joaiterat! GAlm 1951, 40. Egun heldu den ona biharrerat ez utz, / bihar egin ez dezagun ahoan kurutz. (Interpr?). Egunaria 26-9-1962 (ap. DRA ).
" Auen kurtziegaz itxi, dejar a uno plantificado (V-ger)" Ort Voc. .
AHOAN IBILI (Precedido de gen.). Andar en boca (de).
Zure sarrera orregatik munduaren aban badabill zurekin bestearen fama, beartua zaude uztera. AA III 560. Andijak dirianian, guztien auan ta bijotzian dabiltz txito estimau. fB Ic I 54. Zuzenki dabilana guzien ahoan. Hb Esk 152. Ibilliko litzatekez ixilleko arazo txikarrenak be edonoren abuan eta miñian. Otx 52.
AHOAN IZAN. Decir, mencionar. v. AHOTAN IZAN.
Lehen bezala solasik eztuela ahoan. EZ Man I 57. Ahoan ere zuela xoil eder kantikoa. EZ Man II 64. Sekulakotz kanta dezadan ahoan dudan hitz eder hau. SP Phil XVIII. Ardüra ahuan naie zunbaitek; bena bihotzian aphürretan. Mst III 4, 4 ( SP ). Hauk ziren maizenik ahoan zituen hitzak. Lg II 96. Horla espantu hainitz duenak ahoan, / Efetu guti du agertzen ondoan. Gy 45. Arrangura aundiak / dituzte ahuan. Bordel 149. Jesusen eta Mariaren izen eztitsuak aoan zituela, bereala hill zan. Arr May 105. Mila promes faltso dute ahoan debruek bezala. Elsb Fram 80. Ama Birjiñaren izen santua aboan dutela. Goñi 80. Azken asnasea Jesusen izena agoan duala ematen duana. Inza Azalp 125. Arrotzak doguz aoan; baña Euzkadi gogoan. Eleiz ( in Ldi IL 161 ).
(Con el vb. elidido).
Iesus izena ahoan. Arg DevB 227. Mintzo dira ahoan bat, gogoan bertze bat. ES 197. Parabolok aoan franko Gabrieliko gureak. Acto 336. Blasfemioak ahoan, / Gaixtakeria gogoan, / Bere baitarik kanpoan / Dabilla zoratua. Monho 110. Ik eta beste askok, aoan Euskalerria, Euskalerria; biotzean norbera, norbera! Ag G 117. Hurbiltzen nitzakok hirugarren aldikotz, galde bera ahoan. JE Bur 120. Gizaldi naigabetuak Zu maizenik agoan. Or Poem 546. Ruth jarraiki zitzaion, hitz hauk ahoan. Zerb IxtS 50. Betiko leloa aoan orain be. Bilbao IpuiB 209. Hitz ederrak ahoan, korapiloa golkoan zuk bezala hitz egiten duenak. Arti Tobera 275. Aitzakia aboan, etzanleku eske. Anab Aprika 12.
AHOAN LEGARRIK GABE (Dv, H). "Ihardetsi zion ahoan legarrik gabe, il lui répondit tout net, sans ménagement" Dv. v. AHOAN BILORIK GABE.
Horra zer dion orai, ahoan legarrik gabe. GH 1931, 13. Hori da aoan legarrik edo bilorik gabe egia erratea. Herr 13-7-1961, 4.
AHO-AHOAN. "Etxe ago-agoan (L-côte), a dos pasos, muy cerca (Darric)" DRA.
AHOAREKIN.
De palabra, verbalmente. v. AHOZ.
Askok zioen auarekin Kristauak zirala. Ub 118. Orrela egiten dira egiazko Akto kontriziokoak? Asko ote da aoarekin esatea? Mg CC 214.
AHO-HARI. "Aohari (BN, S), filo, corte" A.
AHO-ARNASA. Aliento.
Guk ago-arnas dugun Kristo gure Jauna, gure pekatuz lotu zuten. "Spiritus oris nostri" . Or Poem 546 (tbn. en QA 175).
AHO-ARTATZAILE. Dentista.
Onhartu dute "Herria" ezartzea mediku, ahoarthatzale, ile-mozle eta notarietan, beren aldiaren beha daudenak irakurtzeko eta gostu hartzeko. Lf Herr 26-6-1958 (ap. DRA ).
AHOA TAPATU (Aux. tripersonal). Hacer callar. "Ahoa norbaiti tapatzea, fermer la bouche à quelqu'un" SP. Cf. EZ Man I 107, con el sentido prop. de 'tapar la boca'.
(Aux. trans. bipersonal). Cerrar la boca, callarse.
Gaixtakeriak tapatuko du bere ahoa. "Oppilabit os suum" . SP Imit I 24, 5 (Mst eztü ahua idekiren, Ip ahalkez betherik ixil egonen da, Ol aboa itxiko du).
AHO-HATS (V ap. A; auats V-ple ap. A; ahokats V-m, L ap. A). "Fetidez de la boca" A.
AHOAZ, AHOAZ BEHERA. etc. v. AHOZ, AHOZ BEHERA, etc.
AHOA ZABALDU (Sólo incluimos aquí los usos especializados).
a) Abrir la boca (para hablar). v. AHOA IREKI.
Oraindiño aorik zabaldu ez eban gazte batek. Ag Kr 21. Bitartean gure aizkolariok, aoa zabaldu gabe, osoro benaz, patxada onean [...], kendu zituzten oñetakoak. Ag G 102. Etzuten geroztik ez burua jaso ez agoa zabaltzen. A Ardi 84. Dominixek, Goihenetxi ahuaren zabaltzeko denbora ützi gabe [...], ihardetsi zian. Const 41. Gixon jakittuntzat eta ondo berba egiñikotzat artu agijen gura badok, ezegik aborik eguno zabaldu. Otx 128. Baña, aoa zabaldu zutenez gero, iñork galdegin al-zun arrotzak ziranentz? Ldi IL 67. Amar miñutu-inguru joan ziran Mateok aorik zabaltzeke. NEtx Antz 147. Zabaldu zunan agoa doakabe arek. Or QA 104. Ahoa zabaltzen duzu, bainan ez duzu deus erraiten. Pertsu pollit bat ateratzen baduzu ere, ez da izaiten lagunak erran dautzunaren ihardespena. Xa Odol 63. Ori esateko agoa zabaldu daben guztiak, ondo baño obeto dakie guzur biribil bat dala. Gerrika 198. Gina Lollobrigidak aski du nonbait begien aurrean agertzearekin, ia ahoa zabaldu gabe. MEIG I 159. Egia da, [orduan] ahorik zabaldu ez banuen ere. MEIG VII 44.
(Aux. trans. tripersonal). Hacer abrir la boca.
Hil-ikararen lazturak zabaltzen dio agoa. Iratz 151.
b) (aua z. G-goi-azp, abua z. G-bet, aba z. AN-gip, agoa z. B, agua z. G-nav, AN-araq) Ref.: EAEL 324 .
Bostezar. v. ahozabaldu (2).
AHOA ZABALIK. v. AHO ZABALIK.
AHO-HAZI (H; ahoazi BN-baig ap. A). Saliva.
AHO-AZPIZ. "Ago-azpiz (B), en secreto" A. "En secreto; en baja voz. Au beti agoazpiz sekuleko sekretuen" Izeta BHizt2. v. AHAPETIK, AHAPEZ (s.v. ahape).
AHO-BARNA. "Aubárna, boca abajo (R-is)" Iz R 400. v. AHOZ BARNA.
AHO BATEKO. Unánime.
Euzkadiko Jaurlaritzaren ao-bateko erabakia beteaz. "Acuerdo unánime" . EAEg 18-11-1936, 326.
AHO BATETIK (V-gip ap Etxba Eib). A una voz, unánimemente. "De una boca, unánimemente. Mundu guztiak ziñuan ao batetik" Etxba Eib. v. AHO BATEZ.
Baiña Riktrudisen kontra danak ao batetik itz egiten eben. Ag AL 125. Alde guztietan ao batetik zirautsen baietz da baietz: gauza ziurra zala. Ag Kr 114. Kontu guztiak ago batetik / eztago esaterikan, / bañan nik auxe esan bear det / eta pozez beterikan. TxGarm Auspoa 39, 25.
AHO BATEZ (Añ). A una voz, unánimemente. "(A una) voz, ao, boz batez" Añ.
Gogo batez eta aho batez glorifika dezazuenzát Iainkoa. Rom 15, 6 (He, Ol, IBk, IBe, Bibl a(h)o batez, Ker ago batez). Guziék elkharrekin hi gogo batez eta aho batez adora ezagunzát. Ins A, 8r. Miretsirik hasi ziren / aho batez erraten: / gizon hauk nola zaizkigu / geure mihiz mintzatzen? EZ Noel 118. Irakatsi dio Israeleko jendeari bihotz guziaz Iainkoaren laudoriotzen, aho batez egunoroz handietsten. SP Imit IV 1, 7 (Ch IV 1, 8 boz batez, Ol abotsak batuta). Guztiek aho batez aithor hau eta laudamen bera emaiten diotela Sarako eskuarari. ES 156. Ahobatez eta botz batez egün oroz haren benedikatzen eta ezagüt erazitzen. Mst IV 1, 8. Eranzungo dabe ao batez [...] Kanta-uritarrak izan ziriala uribitarte areetara lenengo irago zirianak. Astar II IV. Erri gustijak ao batez alabeetan ditu. JJMg BasEsc 254. Ja je-jia ez dabela euskerak berea, ta bai erderati erantsia, ao batez dirauskue Larramendik, Kardaberazek, [...], eta berba baten, gauzea ondo adituten yaken guztiak. EL2 8. Guztiak ao batez ukatu eben egitea aitak gura ebana. Itz Azald 109.
(s. XX) Ao batez oiu bat, biotzetik sortua, / edonondik eltzen yat auxe diñostana. GMant Goi 30. Egun artan Amezketan izan ziran guziak, ao batez esaten dute alako egunik ez dala oraindik Amezketan ikusi. Muj PAm 10. Inguruko lagun guziak ao batez eder iritzi zioten buruzagiaren ateraldiari. Mok 11. Ziñegotzi gustijak, ao batez, erantzun eben. Altuna 25. Ordu ezkeroko gobernuak ere abo batez ari dira. Or SCruz 34s. Igitariak ao batez aukeratu zuten buruzagi. Or Mi 111. Esan zuten ago batez andereak. Ib. 37. Aparia degu amets, eta, ao batez, bertan artzea erabaki degu. Ldi IL 48. Erantzun dioe danak ao batez apaizak egin dien agur maitekorrari. TAg Uzt 82. Jaurlaritzak ao-batez artutako erabakia. EAEg 21-11-1936, 352. Aunitz esker!: ao-batez / esatera Zuri auzpez / pozik joango Zugana... SMitx Aranz 224. Sendagilleek aho batez diote behar dudala atseden hartu. Mde Pr 99. Guziak, ao batez, Garaidi goratzen asi ziran. Loidi 223. Baietz diote ao batez Garibai eta Mariana istorigilleak. EgutAr 26-9-1957 (ap. DRA ). Pizti guztiak ao batez azeri barregarriarentzako eskatu ebelako. Bilbao IpuiB 188. Danok, abo-batez, jokabiderik zuhurrena auxe zela pentsatu gendun. Etxde Itxas 178. Denek ao batez aitortzen dute beren etsipena. Vill Jaink 121. Nola ziotek bada ao batez danak, bein mundu ontatik ateratzen danik ez dala geiago etortzen? Ataño TxanKan 120. Montiel aldeko jendeek ao batez diotenez. Berron Kijote 22. Biotz eta ao batez Santa Teresak Elizako Irakasle, maixuen artean lerrotzea merezigarri ebala esatean. Onaind STeresa 125s. Guztiok ao batez, Jose Antonio Agirre izentatu genduen. Gerrika 73. Lotsagarria zen benetan euskal literaturaren lanik ederrentzat aho batez aitortzen dugun liburu hau hain gutxik ezagutzea. MIH 163.
AHO-BATEZKO. Unánime.
Udalaren ao batezko erabakiz. AEmil AndreM 193. Guztion aho-batezko baimena. MIH 396. Eta bizi garen mundu narras honetan aho-batezko iritzien batasunik ikusiko ez dugunez gero. Ib. 396.
AHO BAT IZAN. Ser unánime.
Hain zen mutiko maitea eta humila, eta oroz gainetik bazuen bihotz bat urhea bezelakoa, non haren lagunek aho bat baitzuten haren laudatzeko. Herr 28-7-1960 (ap. DRA ).
AHO-BELTZ.
a) De boca negra. "Boquinegro, aobeltz, aobaltz" Lar.
b) Deslenguado, malhablado.
Erorrek oldez esaten dituk oiek, nere ta aren lepotik iñakaz, ao-beltz orrek! Zait Sof 134.
AHOA BETE, AHO BETE .
(Cf. ahabete. ).
a) Cantidad que cabe en la boca.
Laster txarrotik aoa bete ur garbi arrezazu. Cb Eg III 371. Erensuge antzeko illintiak agoa bete galda urdiña botatzen zuten pertzaren azpian. Or Mi 79. Artzen zuan aboa bete ur. Anab Poli 113.
b) A boca llena. v. AHOA BETEAN.
Diglosia, da ahoa bete belarrietaratzen diguten deadarra. MEIG VII 41.
AHOA BETE AHAL. De tamaño como para llenar la boca.
Nitan zer dukezu? ez naiz ahoa bethe ahala: / Utz nazazu libro, izokiñ naiten egiñ artio. Gy 46. Nere xarpanteriatik / Ez dukezula mamirik / Niholere zuk athera / Zure ahoa bethe ahala. Ib. 48.
AHO BETE HAGINEKIN, AHOA BETE HAGINEKIN, AO BETE HAGINEZ, AHO BETE HORTZEKIN, AHOA BETE HORTZEKIN, AHO BETE HEZURREKIN, AHOA BETE HEZURREKIN, AHOA BETE HEZURREZ.
a) "Aoa bete agiñegaz itxi nabe (Vc), aoa bete ortzekin utzi naute (G-to), me han dejado con un palmo de narices" A. "Agoa bete aginegaz itxi nabe (V-m), agoa bete azurregaz (V-arr)" A EY III 320. "Ao bete agiñekin laga, es como cuando se dice dejarle a uno con un palmo de narices. Or konpon! eta ao-bete agiñekin laga zittuan" Etxba Eib. "Aurten Euskal Herrira freskura billa etorri dienak ao bete agiñekin geldittuko zien" Elexp Berg.
Bideko laguna aoa bete agiñegaz kalean itxi ta, sartu zan etxera Mañasi. Ag Kr 118. Larrañekoak aoa bete ortzekin gelditu ziran, itz bat atera ezinda. Ag G 176. Baña, esakunea dan lez, agoa bete asurregaz lotu zan. Echta Jos 236. Artzekodunak ago-bete agiñegaz geratu dirala esan gura dozu, ezta? Kk Ab I 104. Guztiak ago bete azurraz itxi ditu Stalin dalako morroi orrek. Eguzk GizAuz 132. Milloi bat gizon lanik barik eta ago bete agiñekin itxitea. EgutAr 22-2-1959 (ap. DRA ). Eta orra erritzaiña ao bete azurrez utzi. Erkiag Arran 58. Gure ahal guztia emateko prestatu giñan eta orra ontan aboa bete agiñekin gelditu. Etxde Itxas 206. Turkuak, gelditu barik aurrera jarraitu eban, eibartar gaztia kamiño baztarrian agua bete agiñekin laga-ta. SM Zirik 32. Argia itzali ta joan ziranean, aho bethe haginekaz gelditu zan Zerrihandi. Osk Kurl 24. Entzule asko etorri omen ziran, osasunaz edo aberastasunaz iardungo zuelakoan. Ederra sakatu zien! Onbera utsarengaz izan baitzuen itzaldia, ta erriko entzuleok buru-andi ta ao-bete aginez gelditu omen ziran. Zait Plat 23. Azkenik aoa bete aginekin uzten zituen. Ib. 89. Laguntxuak ao bete agiñegaz geratu ziran, arek ezer agertu ez-ta. Erkiag BatB 64. Ao bete ortzekin an gelditu zan bere gosea ase eziñik. NEtx LBB 187. Berari komeni jakon kritika komenizkoa egiten ebanari bakarrik eruaten eutsan mikrofonua muturrera, eta bestiak garrasika ao bete agiñez. Gerrika 190. Ahoa bete haginekin gelditu bada, ez dizkio inork hagin horiek ahoan sartu. MIH 202. Jakin-min hau, jatorra benetan, baina gehienetan erti-lanaren asmoen esan-nahitik etena, ezingo dugu aho bete hortzekin utzi. MEIG IX 131. (en colab. con NEtx)
" Ago-bete ortzekin utzi (B), dun guzia kendu, edo ostu dioteneko" Inza Eusk 1963-64, 162.
b) "Au bete aginegaz laga, dejar boquiabierto" Etxabu Ond 105. "Ahobete hortzekin, zeharo harrituta, erabat txundituta. Emanziyon erantzunakin aho bete hortzekin utzi zun" ZestErret.
Neretako behintzat gauza berria zan, eta harrituta eta aho bethe haginekaz geldituko nintzalakoan zauden. Osk Kurl 127.
AHO BETEAN, AHOA BETEAN.
a) (V; Lar, Añ, Zam Man 6). Ref.: A; Etxba Eib. (Decir, etc.) a boca llena. "(A) boca llena, ao betean, bete betean" Lar y Añ. "Ao-betean (Vc), a boca llena, abiertamente" A. "Aua betian guzurra darixola dago tabernan" Etxba Eib. v. AHO(A) BETEZ.
Ezda asko aobetian esatia: plazako naasteko dantzaak [...] pekatu mortaleko okasinoe urrekuak diriala, errazoiagaz probeetan ezbada. fB Olg 44. Aginduten deusku, esan deijogula ao betian: Aita guria, zerubetan zagozana. Astar I 53. Orregaitik agindu euskun Salbagiliak dei egun deijogula ao betian Aita. Astar II 251. Ao batean [por ao betean?] esan lei eze ez dabela kristiñauen antzik bere, egunean egunean [errosarioa] esaten eztabenak. EL2 228. Aita baten diñako bi ontarte eder-andi, bi mirari aua betean esan leizkeanak, egin ziozkan. Aran SIgn 93. --Poliki xamar! Poliki xamar! Noiz aoa betian esan bear dezute gauza bat? --Aoa betian, jauna... erraz al da ezer esaten? Sor Bar 51. Zu zareala gure Jaungoiko poztutzallea, / Ao betean lurrak guztiak kantau legi. AB AmaE 441. Aoa betean esaten zuten, ez gizonen arteak, ez pintatzalle onenak egiñ zezakeala grazi ederragoko gauza bat. Arr May 185. Edozeiñ gauza esanaz / zu aua betian, / zabiltzala uste det / zere kaltian. AzpPr 75.
Bada ezin leiteke, aoa betean, zuzen da egiaz beti esan: "olango erritakoak zoruak dira edo beste atakoak zentzundunak". Ag Kr 56. Gezurrik eta zatarkeririk dollor lizun ta lotsagabienak aoa betean jaurtigitzen. Ag G 337. Orreri atsoa ao betean esan leio. Zam Man 6. Bi irakasleak ao betean esan zidaten ikasle antsiduna, arretatsua ta ulerkorra zala. A Ardi 30. Euskaldunak gareala ago betean diñogu: [...], ta bien bitartean geure euskerea, ipizki zatarra bailitzan, zapuztu ta zapaldu egiten dogu! Eguzk LEItz 19. Nok esan, nik isekaz osaba neritxon itsu gaizto a egizko osaba izango nebanik, eta ago betean gizagaxua beti betiko esango neutsonik? Or Tormes 121. Baietz erantzun geuntsan agoa betian. Enb 53. Didar bat egin neban agua betian. Ib. 32. Erantzun eutsan ao betean, gizonen alde ondo-esanik gozoena iñoalakoan. Bilbao IpuiB 119. Zuk on egindako danak / ago betian jarriko dizute / ongille fiñaren famak. And AUzta 151. Ezta, ez, erlijio bat, bera da Erlijioa ao betean. Vill Jaink 10. Agoa betin (betean) esaten du gezurre. (AN-larr). Inza NaEsZarr 675. Gezurrik gabe auxen esango / dizutet aua betian. Uzt Noiz 83. Ao betean erdera dabilkitenak. Ataño TxanKan 14. "Urte askoz" arrebai / aboa betean. MMant 148. Frogatuak izateaz gain, aho betean aitorturik baitaude. MIH 379. Ahoa betean eralgitzen baditugu goresmenak, zer geldituko zaigu egiazki goragarri den idazlan batezko iritzia azaldu behar dugunerako? Ib. 137. Mingaiñak ler egitean, barruko miñak ao-betean. MEIG II 62.
" Aoa bete betean esan (Vc) [...] aho bete betean (G-to, L, Sal, R), confesar de plano" A (s.v. bete-betean ). " Ago bete-betean esan, confesar de plano (V-ple-m)" A EY III 324.
Ezagutu neban nik [prankotar] bat, eta aoa bete-betean esan leike, guztiz zala ona, arima samurrekoa ta kristiñau zintzo-zintzoa. Ag AL 73. Mundu guziak aitortu arren / ori aoa betean. Olea 205.
b) (ao betian V-gip; aua betian V-gip; agoa betean V). Ref.: A EY III 252; Elexp Berg (ao betian). "A boca llena, ithoka (L), agoa betean (V)" A EY III 252. "A boca llena, a dos carrillos. Aman ezkutuan armaixora joan, da an ziarduen mutikuak gailletak ao betian jaten" Elexp Berg.
Bai, --amaitu eban Txanogorrik, gorutz begira, ta lagunagaz batera aoa betean keia boteaz. Ag Kr 224s. Alderen alde zabaldu zun Agerrek bularra arnasa ao betean artzeko, pozaren pozaz. TAg Uzt 183.
AHO BETE BERBA.
a) "Ao bete berba ezeban esan gizagaixoak, el pobre no chistó [...] (V, msOch 102)" A EY III 273.
b) "Au bete berbarik ez ixan, se dice cuando dos personas se han dejado de hablar sin motivo alguno. Olakorik! Au bete berba eztabe ixan ta alkarrei eztotse jamonik eitxen" Etxabu Ond 105.
AHO BETEKA. A boca llena (decir, etc.). v. AHO(A) BETEAN.
Pakok ez zaduzkan bere zikiroak, / Prezio haiñ handikoak, / Nola hek beren larrua / Aho betheka ospatua. Gy 165. Ahabetheka hasten zaitzo mehe galthazaliari erriz eta farraz. Eskual 7-2-1913 (ap. DRA ). Bainan kaskoina bethi kaskoin: aho betheka zerabilkan espantua. Zerb Artho 673. Don Quijote-k, aobeteka ta ben-benik, onela egin zien. (Quijote IX) "Con mucho entono y gravedad" . Ldi RIEV 1929, 211 (Or ib. 9 arroki ta funtsez). Zure jakitateaz eta antzeaz ez ar beraz aho betheka. Leon Imit I 2, 3. Zoriona abo-beteka edango al zuan? Anab Usauri 140. Erhotegi batean mediku bat ari da ahobetheka erho guziak sendatzen dituela. Egunaria 24-11-1960 (ap. DRA ).
AHO BETEKO, AHOA BETEKO.
a) Dicho a boca llena. "Agoa beteko itza, palabra dicha con placer (G-azp)" A EY III 324.
Ikusikozu zelan biotza birbiztuko jatzun agoa-beteko baietzaz. Echta Jos 227. Otoi bero biurtzen dakien doiñu ta esangura ao betekoak. Erkiag Arran 196. Errekan esandako aobeteko berba gordin eta esakera likitsak. Ib. 150. Amerika, Afrika, Madrid, Barcelona, aoa beteko izen oiek zer ote zeukaten ikasi nairik. Ataño TxanKan 120. Aldizkari hau ez zen 1954ean sortu, arestian irakurri dugunez, ahobeteko deihadarrez horrela oihukatzen badute ere. MEIG I 257.
" Aobeteko berbak (V), palabrotas" Otx Voc. .
Eta aobeteko añenak esan eta esan, abere-abere bat egindda bigurtu zan etxera. Otx 134.
(Uso sust.). " Ao-betekoak entzun, oír perrerías, cuanto se puede oír" Zam Man 1.
Bera be bazan baten bat, baño ao-betekoak entzun zituzan. Zam Man 1. Emen dator etorri baratzaña. Entzun biar ixango dautsazak aobetekuak. Otx 175.
Zeru ta lurren Egille andia; zeñari deitzen diogun aoa bete beteko izen gozo ezin egokiagoarekin Jaungoikoa . Izt C 209.
b) "Agobetekoa, muy sabroso (V-m)" A Apend. "Agoa beteko ardaoa, vino excelente (V-ple-m)" A EY III 334.
c) Cuanto cabe en la boca.
Arpegira botatzen zion aboa beteko ur guztia. Anab Poli 113.
AHO BETEZ, AHOA BETEZ.
a) A boca llena (decir, etc.). "Aoa bete betean esan (Vc), aho betez (Sc) [...] confesar de plano" A s.v. bete-betean.
O ezpagendu bertze egitekorik gure Iainko Iaunaren bihotz guziaz eta aho bethez laudatze baizen! SP Imit I 25, 9 (Mst aho eta bihotz oroz ). Errepublikaren pharteko direnak mintzo ziren, egun oroz, ahoa bethez, heien arabera gizon handi batez. Hura zen Léon Gambetta. Elsb Fram 144. Eskola hoitarik otoitza eta katixima fuera kanpo aurtiki zituztenean, ahoa betez bazerasazuten: etzutela xede gaixtorik erlisioneari buruz. HU Zez 110. Soinka elgarri, lepoa bihurrian luze, iraina athertzen zaiku zonbaiti aho-bethez. JE Ber 93. Bai! Ao betez mis queridos niños, ta gero zigorra artu ta gibeleko aldea xautu. TP Kattalin 181. Emakume gaztearen aurrean pasatzerakoan ao betez esan zion: --Ahora puede sentarse si quiere! Ugalde Iltz 34.
b) "Ahoa bethez iatea, manger à pleine bouche" H. "Aho-bethez (S), à pleine bouchée" Lh.
Erregiña hark berak zuri / Egiñ zarotzun grazia, / Idoskitzera emateko, / Ahoa bethez, egia. 191.
Or etorri duk bide guztian segika, abo-betez "osijenoa" artzen (gasolinaren kea). Anab Usauri 8.
AHO BIKO. Hipócrita, falso.
Ipui onek arrapatzen ditu biotz ta ao biko gizonak, atzetik saldu ta aurretik arpegi ona daukatenak. VMg 88.
AHO-BITS. "Espumajo, espumarajo, aopitsa, haguna" Lar.
AHO-BOLIN. "Ministriles, instrumentos de boca, aobolinak. Lat,. fistulae, tibiae" Lar.
AHO-BURDINA (Lar, H; aho-burnia Lar, H). Freno, bocado. "Bocado, aoburnia, aoburdina, brida" Lar H.
Ezarriko dautzut muturreko bat sudurrean eta ahoburdina ezpainetan. Zelaiberri Herr 24-3-1960 (ap. DRA ).
AHO-HEDE. v. 1 hede.
Alaxen egin zuan Don Kijotek Rozinanteri ao-edetik eutsiaz. "Teniendo las riendas" . Berron Kijote 116.
AHO EDER.
a) Elocuencia.
Aho ederra baitzuen beti konpainian, buruaren eta bihotzaren araberakoa. HU Aurp 112. Jakitate, aberastasun, edertasun, indar, antze, aho eder, hoik oro, Jauna, graziarik gabe deus ez dira. Leon Imit III 55, 4. Argan ikusi al izan baitzuen bat eginik, erabat eta beti opa zukeana, ots, bere gogoak irrikan opa izan eta bere ao-ederrak etorri andiz goratzen zituen bi erak batengan bildurik ikusi zituen. Zait Plat 15.
b) AHO-EDER.
"Éloquent" T-L.
Sopokel ao-ederraren Gerkel-antzerkiak dituzu: orea orantzak artzi oi du. Zait Sof 5. Gorgia ao-ederraren itzaldi zoli, burutsu ta aukerakoa. Zait Plat 122.
c) AHO-EDER.
Exquisito en la comida.
Goraintziak etxekoer, / Ase hadi, ago eder. Ox 105.
AHO EDERREKO. Elocuente.
Baditake etzen hanbat aho ederrekoa Inazio; izan ditake lumaz ere etzela trebeenetarik. JE Ber 65. Egia erran, asko gauzetan bazuen hunen eitea (Jaun kalonjeak): Jainkotiarra, aho ederrekoa. Herr 13-3-1958 (ap. DRA ).
AHOETAN (Precedido de gen.). En boca de (pl.). Cf. AHOAN.
Izen hura [...] erabil dadila guztien ahoetan hain gauza sainduari dagokan ohorearekin. Mat 79. Egitez horla, sinhetsu / eder bezain onbidetsu / izanez aipatua / zirat' ororen ahoetan. O Po 41. Baldin jeus nahastakadurarik lothu bazajo [eskuarari] edo lizundu bada, hori ethorri zajo Eskola-nausien eta presuna estudiatuen ahoetan. ES 192. Ediroko dau Esku-Liburu onetan Bizkaiko euskeran ederto adierazo leitezala esan biar dirian gauzaak berba, nekezaleen aoetan dabilzanakaz. Mg CC VI. Guzur asko ibilli dira emakumien aoetan. Ag Kr 157. Etziran neri batere alegrantziarik eman aien [bertsolarien] aoetan euskereak zeukan gorniak. Ag G 108. Lanbreabeko lamiñek eta euren atzera-aurreak bala-bala ebildiezan zarrak euren agoetan. Akes Ipiñ 28. Naikue bizkor da zabaltasunez, nai ta batzuen aoetan leen baño atzerago gauezala autortu. Gerrika 259. Hasierako kontsonante bilkurak [euskaldun] hauen ahoetan gordetzen ziren bitartean, ez zuen hitzak arrotz kutsua galtzen. MEIG VII 179.
AHOETAN ERABILI. Cf. AHOAN ERABILI.
Erran batzu badira, ahoetan erabiliaren bortxaz, gezurrak izanik ere, egiatzat hartzen baitituzte. Elsb Fram 150.
AHO-HETSI. De boca estrecha.
Itsu, elkor, zango-makur, erhigabe, ahohetsi [...]. Herr 21-6-1962, 1.
AHO-EZPAIN.
a) (Pl.). Boca y labios.
Nork ene aho ezpainak garbituko darozkit eta emanen darot laguntza iskiribatzeko? ES 152. Aditu zuten belarriz hau Apostol onak Kristo jaunaren aho-ezpañetik, baña adimentuz ez. Mb IArg I 220. Laguntzalea ohartuko da, eri handiaren aurpegiaren itxurari, begitarteari, aho-ezpañeri, sudur sahetseri. FIr 191. Oles egiten eutsan Nikanor-ek, ao-ezpanetaz txistu-egiñaz. Erkiag BatB 49.
b)
Aintxe zenbiltzan Jainko-asmotan / ago-ezpanez leize sakonak, / arau jakiñez, Ardura Zaarrak / inguratzean. " Rodeaba de cercas los barrancos" . Gand Elorri 133.
AHO-FIN. "Delicado de boca, gourmet. Ez erozer gauza atara ari maira, ao-fiña da ta" Etxba Eib. "De paladar exquisito, gourmet. Onetik bakarrik jaten dau aofiñ arek" Elexp Berg.
AHO FINEKO. Exquisito con la comida.
Ain ago fiñeko gizon orri. BEnb NereA 48.
AHO GABEKO.
a) Desbocado, sin freno.
Ainiar gizonaren ao-gabeko moxalak oldarrez amiltzen dira. ' Desbocados' . Zait Sof 30.
b) (Herramienta) desafilada.
Atxur txiker kirtenik bakoa, burdiña-negarrez beteriko artaziak, giltz ingelez ao bakoa. Erkiag BatB 21.
AHO GAITZEAN. "Aho gaitzean (S), en mala situación" A. "Aho gaitzean da enetzat (BN-baig), está en contra de mí" Ib. Podría tratarse quizá de una var. de aro.
AHO-GAIZTO. "Aogaizto, deslenguado (B)" A Apend.
Ez da itz lotsagarririk, ao gaizto ari jaulkitzen etzitzaionik. Lard 197.
AHO GAIZTOKO. Maldiciente.
Ta zeinbat onetariko ao gaistoko? zeubek dakizu, neure entzula onak; ze ugarija dan inor gaiti gaiski-esatia. fB Ic II 191.
AHO-GARBI. Bienhablado.
Zuen tartean soillik arkitu ditut-eta, gizaseme errukibera, biotz on eta ao-garbiak. Zait Sof 138. Xetre ezagutu dutenek, aldi bat ez dute aditu txarkeriaz mintzo, edana zelarik ere. Ahogarbia, garbienetarik, Jainko legetik ez baitzen baztertu nahi. Herr 25-2-1956 (ap. DRA ).
AHO-GARBIGAILU. Alimento que limpia, refresca el paladar.
Hemen gaindiko aho-xuri guziekin diot beraz popooi dela hemengo tokietan, jan aldi on baten ondotik aho garbigailu bat bere parerik ez duena. Prop 1893, 127.
AHO-GAZI. "Ago-gazi, acidez de boca. A go -g azia ematen dit jateko orrek" Gketx Loiola.
AHO-GINGIL. "Aho-gingila, úvula (L; Lander)" DRA.
AHO-GORDIN (augordin R-uzt ap. A). Deslenguado, desvergonzado en el hablar. "Augordin (R-uzt), verde; litm., de boca cruda" A.
Ik ordea, iteratsu ez aizen orrek, guzi ori yaurti didak oriek aurkez izaki, esateko eta ez-esateko dana edertzat deritzakan ao-gordin orrek. Zait Sof 135.
AHO-GORRI. "Augorri, ahogorri (S), insolente" A.
Gihaur gitaik gihauretan / beharden bezala nausi, / Heltübada ahobero / hi guretzat ahogorri. 'Peut-être sommes-nous vantards, / mais toi, envers nous, tu es insolent' . Casve SGrazi 104.
AHO-IREKI. "Boquiabierto, aotxabala, aoidikia" Lar. "Bausán, bobo, de boca abierta, aorekia" Ib.
AHO-ITURRI.
Elocuencia.
Giza-pilloak beren atzetik erakarri ebazala, bultzaturik danak aren abo-iturri zerutar ta izugarrizko mirarien inderragaz. Belaus Andoni 18.
AHO-HIZKERA. Lengua hablada.
Aski aurreratu dugu, noski, bai aho hizkera eta bai hizkera idatziaren aldetik. MEIG VIII 103.
AHO-HIZKUNTZA. Lengua hablada.
Ez da ere komeni, ordea, besteak beste, aho hizkuntza batera eta irakurgaietakoa bestera ibiltzerik. MIH 98. Aho hizkuntzan ez dugu batasunerako biderik idoroko. Ib. 83.
AHO-KANOI. "Cerbatana, para tirar bodoques, &c., [...] aokanoia" Lar.
AHO-KERU. Mal sabor de boca.
Zoazte aren orrialde gozoetara; aintxe gozatu al izango duzute nire itzulpenak utzi dizuten ao-keru minkaitza. Ibiñ Virgil 26.
AHO-KIRATS. Trago amargo (fig.).
Bazoan orai Xoane, Donianera buruz, aho-kiretsik iretsten zuela bidean. Barb Sup 95. Ni ere beti penaz beharko naiz bizi; / zonbait aho-kirets nik beharko iretsi! Kantuz 107. (ap. DRA)
AHOKO.
a) (Precedido de gen.). (Palabras, etc.) de boca de. v. AHOTIKAKO. Cf. ahoko.
Begira detzadan zure / ahoko hitz sainduak. EZ Eliç 231. Adi zazu lotsa gabe / Ene ahoko hitza. Hm 116. Erakarzu ene bihotza zure ahoko hitzetara. SP Imit III 2, 1. Adi zazkizie Jangoikoaren agoko itz batzuek. SermAN 5r. Ez da Kristoren aoko itza aingeruak jai andia zelebratzen dutela Zeruan bekatari baten egiazko biurrera edo konbersioan? Mg CC 139. Eman behar dio bere ahoko lehenbiziko hitza. Dh 48. Pello konprenditu ezak / nere auko itza, / atentziyoz bazaude / ez da izango gaitza. Ud 40.
b) Oral. "Ahoko othoitza, prière vocale" SP. "Bocal, aokoa, como oración bocal, otoitz aokoa" Lar. v. AHOZKO.
aldin ahoko othoitzik egiten duzunean, sentitzen baduzu zure bihotza gonbidatua eta eramana dela barreneko edo bihotzeko orazionera. SP Phil 93s (He 96 ahozko, Echve Dev 118 abozko ). Aoko aitormena. CatBurg 36. Ahoko konfesinoa. AR 50. Aoko berbiaren bitartez alkarri aituten emoten deutsagu geure goguan daukaguna. fB Ic II 173.
AHOKO ARTATZAILE. Dentista. v. AHO-ARTATZAILE.
Hernandorena jauna, sortzez hegoaldekoa bainan luzaz Donibane Lohizunen egona, ahoko artatzaile. Larre ArtzainE 245.
AHOKO BURDINA. Bocado, freno. v. AHO-BURDINA.
Zaldiaren ahoko-burdiña. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA ).
AHOKO GOZO. Gusto, sabor. v. ahogozo I (2).
Hango urdekiak gureak bainon itxura eta ahoko gozo hobeak ditu. Dv Lab 281.
"Buen sabor de boca. Gure aittajuna zanak pastela janda gero etzeban kafeik artzen aoko gozua ez kentzearren " Elexp Berg. .
AHOKO MIN. "Ahoko mina, mal de dent" Dv. "Ahokomin (L, BN, S), enfermedad de la boca" A. v. ahomin.
AHOKO MINTZOA ILKI. "Ahoko-mintzoa elkhi ditazüt (S), il ne m'adresse plus la parole" Lh.
AHO-KORAPILO. Trabalenguas.
Itz egiteko erraztasuna noraginokoa dan yakiteko erabilten ditu erriak ago-korapillo auek. A EY III 363. Izkuntza danak dituzte beren agokorapilloak, mingaiñaren erreztasuna probatzeko. EgutAr 3-2-1963 (ap. DRA ).
AHO-KORO. "Aokoro (V-m), cielo de la boca" A. "Aukoro (V-m), velo del paladar" Ib.
AHO-KORROKA. Eructo.
Oñetakoak jantzi zitun, eta bere artan goraka-antzean asi zan abo-korroka zeriola. Or SCruz 46.
AHOKO SABAI. "Áuko sabaia, el paladar (R-is)" Iz R 302. v. ahosabai.
Aboko zapai asetua luzaro iraun zezaion. Anab Usauri 61.
AHOKO SOINU (V-gip, G-azp). "Filarmónica. Tomas Markik ederki jote juan aoko soiñua" Elexp Berg.
Nik neronek askotan jotzen nuan aoko soiñua. BAyerbe 17.
AHOKO XIRI. Palillo de dientes. "Cure-dent, ahoko-xiri" T-L.
AHOKO ZATAR. "Mal sabor de boca. Astelen goizetan mantzanillia artzen dot aoko zatarra kentzeko" Elexp Berg.
AHOKO ZULO. Boca. "Repapilado, aoko zuloraño betea" Lar. v. AHO-ZULO.
Aboko zulotik sartu biar nazu simaurra. Alz Bern 60. Zenbaiti irteten zaio gezurra / auko zulua betian. Auspoa 59, 39. Aidean exerita gelditu giñan, estomaokoa aboko zuloraño. Anab Aprika 102. Urbildu zitzaion Santxo, ia ia bere begiak aoko zuloan sartzen zizkiolarik. Berron Kijote 202. Auko zuloa itxita nunbait / nai nindun [nagusiak] eduki azi. (In AZink ) 135.
" Ahoko zulora begira egon, norbaiti disimulorik gabe aurpegira begira egon. Mutikuak, aldeizue emendik, neri aoko zulora begira egoteke! " Elexp Berg. "Aoko zulora begira egon" (G-azp, 'nora begiratu ez dakiela, tontoaren moduan').
Santxo aoko zulora begira ari zala. "Mirarle la boca" . Berron Kijote 202.
AHO-LARRI. "Ago-larri (Sal), fanfarrón, el que cuenta grandes cosas de sí mismo" A.
Agolarriak narerik bukatuko du bere egikizuna. Amez Hamlet 70.
AHO-LEUN. Exquisito con la comida.
Aho legun, muttur luz, / Zenbat axeri / Bele gaizoen gostuz / Direnak bizi!! Ox 86.
AHO-LITERATURA. Literatura oral.
Aho literatura deritzana, ahotik belarrira dabilena. MEIG IV 53.
AHO-LORE. Hablador, que habla con demasiada facilidad.
Emakume danak gizon ajolagabeari zaunk egin bear zion [...] edo salabarduan sartu, ta antxe, txiki-txiki egin. --Abolori aundiya ago neska... Uste al den orren errex arrapatzen denala nere gizona? Inzag RIEV 1923, 503.
AHO-LURRIN (G-goi-bet, AN; ao-lurrun V; ago-lurrun V-gip; ahalurrin SP). Ref.: A; Iz ArOñ (lúrrun), UrrAnz (ao-lurrúna); Elexp Berg (ao-lurrun). Aliento (gralmte. 'mal aliento'). "Senteur de bouche" SP. "Hedor de la boca" A. "El mal olor de boca" Iz ArOñ. "Halitosis, mal aliento" Elexp Berg.
Gaberdian oraindik kalearen erdian an zeuden [mozkorrak] luze-luze, ao-lurrun gozoa bazter danetara banatzen zutela. Urruz Urz 57.
AHO-MAKUR. a) (G, AN ap. A Aq). "Boquituerto, aomakurra (G, AN)" Aq 1044.
b) Pez cofre. "Ahamakur, coffre" Lf GAlm 1957, 31.
AHO-MASAILA (Pl.). Boca y carrillos.
Benedika beza finki, / Oraino Israelek: / Bethi finik gabe lauda, / Haren aho mazelek. Hm 94. Arrasta itzatzü jauna burdia batez zuri hüillentzen eztirenen ahomaxelak. UskLi 108. Parregurez ao-masaillak leertu bearrean azi ta bete zeuzkala ikusi zizkion. "Los carrillos hinchados y la boca llena de risa" . Berron Kijote 226.
AHO-MATRAIL. Quijada.
Basa-urde eta musker handien hortz batzu, ximinoen aho-matrail batzu eta bertze holako. Prop 1903, 133.
AHO-MELLATU (Lar, Hb (-meila-)). "Mellado, el que le falta un diente o más, [...] aomellatua" Lar.
AHO-MIHI (Pl.). Boca y lengua (gralmte. fig.).
Hitz horri ere [Ibaigorri] jendeen aho mihiek jan zakoten --ez direnez gaixtoak!-- hastapeneko i-a. JE Bur 154. Aho-mihiak! Eztenak erran behar zinuke. Barb Sup 109. Onek kontzientziatik dute beren zorionaren loria, ez jendeen aho-mihietarik. Leon Imit II 6, 2. Beraz bizi bedi Uhertsi, bizi aho-mihi guzietan bezala luma guzien puntan. Zerb Azk 50. Egiak, ago mihien laguntza gabe, ele-zatien otsik gabe esanen liket. Or Aitork 307. Aho-mihiek ez derabilaten mintzairea ez da mintzaira hil bat baizik. Herr 7-6-1962 (ap. DRA ).
AHO-MIHIAN (Con hartu, erabili, etc.). (Tomar, llevar, etc.) en boca. "Agomiñean, agotan artu, tomar en boca" A Apend. v. AHOAN HARTU, AHOAN ERABILI.
Juakiñak Praiskarenak, Praiskak Juakiñaren, / Gauzak aomiñean erabilte arren. AB AmaE 312. Geidea aomiñean artu ta bere akats eta utsegiteak, bearrizan barik zabaltzea da eragoa. KIkV 71. Marx-en esan au sozialistak ao-miñean erabilli oi dabe. Eguzk GizAuz 65. Marx-en jarraitzalleak ao-miñean darabillen gizartekeri. Ib. 77.
AHO-MIHIETAN (Llevar) en boca (pl.).
Begozi aphezak deskantsu! Ez dire guk aho-mihietan erabili beharretarik. Barb Sup 11.
AHO-MIHIKO (Precedido de gen.). De boca de, que viene de boca de.
Euskera Yainkoaren ao-miñeko izkuntza bereiz bat dala uste izaten degu: beti-garbi bat, erdoi-ezin bat. Ldi IL 51.
AHO MIHITAN (Con hartu, erabili, izan, etc.). (Tomar, llevar, tener, etc.) en boca. "Aho-mihitan ekhartzen zaituzte, on jase sur votre compte" Dv. "Aho-mihitan (Lc, Sc), (traer) en boca. Aho-mihitan dabilate hori (Lc, BNc), a ése le traen en boca, hablan mal de él" A (s.v. aomen). "Agomietan (BN, R)" Ib. Cf. VocB: "Agomita, llevar o traer en boca" recogido por A (s.v. agomita): "Se usa siempre con una desinencia casual, generalmente con el locativo -n: agomitan artu, 'tomar en boca'". v. AHOTAN HARTU, AHOTAN IZAN, AHOTAN ERABILI.
Mendratuko naute, erranen dute ihes nabilala. Aho mihitan horrela ibilia banintz! Laph 22. Ondar aste hautaraino Rusiak ez zuen desarmatzea baizik aho-mihitan. Herr 5-9-1957 (ap. DRA ). Egungo egunean, jakintsunek ez baitute aho-mihitan "constante H" edo "nombre quantique"-ez bertzerik, arrazoin emaiten diote. Lf ( in Zait Plat XX ). Noizean bein, naigabe gogorretan, ao-mihitan artzen dute beste izen au ere. Vill Jaink 18. Au da umegintzaren misterioa, ain zikindua ta likistua, eta ala ere belauniko baizen ao-miitan artu bear ez litzakena. Ib. 58. Siñismenik ez dau bear gizon askeak. Siñismena ao-miiñetan arturik, goikoak, beekoak lo jarteko baiño ez darabille. Erkiag BatB 146.
(Precedido de gen.). En boca de.
Etxalde aiphatua zen Garaten sor-etxea, Pikasarria, eta jendeen aho-mihitan Pikasarri zen bethi haren ardurako izena. Arb Erlis 252. Gaindi bedi Kristoren bozkarioa zuen bihotzetan, eta haren hitza zuen aho-mihitan maiz ibil bedi. Arb Igand 139. Kili-kili egiten eutsan aragian, bere ospe ta izena mutikoen ao-miñetan ezarri naiak. Erkiag BatB 36.
AHO-MIHIZ (L, BN, S). Ref.: A; Lh, Lrq /ahomĩhĩs [paroxítona]/. "Oralement" Lrq. "Oralmente" A. v. AHOZ.
Zer da aho mihiz egiten den othoitzia? CatS 65. Jesukristo bertzeak bezalako gizon bat daukatenak eta Jainkoa bera ukhatzen dutenak bederen aho-mihiz. Prop 1885, 68. Gizalditik gizaldira aho-mihiz heldua eta ez liburuetatik hartua izana gatik ere. Mde Pr 185. Jondoni Paulok aho-mihiz erraiten zituen bere Letrak. Herr 14-11-1957 (ap. DRA ).
AHO-MINGAINEAN (Precedido de gen.). En boca de.
Gorputza lokabe, baina gogoa atsekabez lotua nian eta auzo guztien aomingainean irrigarri nindukan urte ta erdi aietan. A Ardi 20.
AHO-MINGAINEZ (Precedido de gen.). Por boca de.
Inoren ao-mingainez mintzatzen zaigu [Platon] eskuarki, Sokrate-ren aoz, alegia, Sokrate baitzuen bere arpegi-ordeko. Zait Plat 81.
AHO-MINTZAERA. Lengua hablada.
Harriturik utzi nau bere aberastasunak, harriturik eta izuturik, ez baita hiztegietatik hartua, baizik eta berezkoa, aho mintzaeraren iturri garbitik dariona. MEIG III 116.
AHO-MOTEL. "(G-goi), tartamudo" A.
AHO-MUTUR. Punta (?).
Zurri ortako itzak arronkik txorrostuenetako baten ao-muturrak zirala. M.A. Iñarra Ezale 1897, 386b.
AHO-NABASI. "(S-saug), glouton" Lh.
AHO-ÑABAR. Falso, hipócrita.
Yaurotseiñak berebat gorgots bitez, ez aoñabar, ez ardozalegi, ez miguru. Ol 1 Tim 3, 8 ( ( He, Dv, Bibl bi hitzetako, ) ( Ker arpegiko, ) ( IBk bi hitzeko ) ). Asmo maltzurrenak gain-xuritzeko aoñabar ori! Zait Sof 127.
AHO-HOBI. "A hoobi, ahobi (Lc), encía" A.
AHO-HODEI. "Aho-hodoi (BN; Lf), palais" Lh.
AHO-OKER (auoker Lar, Bera; aoker Lar). "Boquituerto" Lar y Bera.
AHO ONEKO.
a) (ago oneko B ap. A; VocB). "Ago oneko gizona, hombre de buen paladar" VocB.
b) Bienhablado.
Nungo nahikoek badakite [eskualdunak] hitzeko gizonak girela, aho-onekoak banabertze, garbiak lagunaren alderat, zu entzutea ohore bezain zu erraitea atsegin zaikunak. JE Ber 72. Hau gizon prestu bat zela, aho onekoa eta elizako urratseri arras jarraikia. Zerb Azk 90. Kantatu izan nuen ere Aldudeko Harriet edo Premundo zenarekin. Hau pertsulari ona zen, aho onekoa. Xa Odol 43.
c) De buen gusto, que sabe bien.
Ago (y) oneko kafea; au da lenengo aldea, / bigarrena edatea kattalin gorri maitea. (G-to). A EY IV 81.
AHO-OTOITZ. Oración vocal.
Ez du balio, berriz, ago-otoitz pixka bat egiteak. Or QA 144.
AHO-HOTS. v. ahots.
AHO-PALA. "Cuiller, aho-pala" StJayme AnF 4.
AHO-PIKO. "Abo-piko, pepita, enfermedad de las aves (AN; Darric)" DRA.
AHO-PIRPITA. "(?), galillo" A.
AHO-POESIA. Poesía oral.
Erdi-aroko aho-poesia bizi eta sendo hura. MIH 281.
AHORA ATERA. Expresar.
Etzara azartu edo atrebietan aora ateraten zeure siniskera ori. Astar II 9.
AHORA BEGIRA. Mirando a alguien con atención a lo que dice. Cf. AA III 524: "Ez dezu konfesorearen aora begira jarri bear konfesatzeko, baizik eskuieko, edo ezkerreko belarrironz".
Ez da hau bere hitz leun ederrekin aurdanik ere bere aora begira guziak zeduzkana? Mb IArg I 187. Koblakaria, inguruko gizonak aora begira iarri iakozala ikusirik. Ag AL 31. Aora begira asitzen ziran / jarririk bere onduan. Arrantz 125. Zakurtzarra, Txuri, aldamenean luze luze, aora begira zegokion, zerbait zai. Ag G 153. Asi zan a itzaldi bat egiten, guztiz polito, danak poz-pozik entzuten eukazala aora begira. Kk Ab I 19.
AHORA EGIN. "Burutik behera egin nahi (Lc, BNc), ahora egin (Sc, Sal), despreciar, lit.: querer hacer de la cabeza abajo, hacer a la boca. Son expresiones groseras" A s.v. burutik beerakoa.
AHORA EKARRI. Traer a la boca (palabras).
Barrengo gar irakinak ahora dakarzkion gaur-gaurko hitz goriz Jesusen bizitza, heriotza eta piztueraren berri ematen ari zaigun bitartean. MEIG II 59.
AHORA HELDU, AHORAT HELDU. Venir a la boca.
Etzen hitz gaixtorik erregeren kontra ahorat heldu ez zitzaionik. Lg I 312. Ahora heldu zitzaizkon zirtoak. JE Bur 147. Hiltzera zoan misionestari ahorat heldu zitzaion haurreko mintzaia. Ardoy SFran 72. Iduri guri eginak prestak / ahorat eldu zauzkula. Xa EzinB 57.
AHORA EMAN, AHORAT EMAN.
a) Inspirar (palabras).
Yainkoa mintzo zan aien bitartez, Yainkoak agora ematen zizkien esan bear zituzten itzak. Ir YKBiz 198.
b) Dejar (la pelota) fácil de restar. Cf. supra (1) ejs. de ahora eman, 'dar a la boca'.
Larroque arras ongi arizan da bainan soberaxko pilota eman diote kontrarioeri ahorat. Herr 25-2-1960 (ap. DRA ).
AHORA ETORRI, AHORAT ETORRI. Venir a la boca.
Milla disparate aora zetozkionak esan ziozkan. Cb Eg II 160. Aora edo gogora lenen etortzen zaiena [konfesatu], batere esaminatu gabe konzienzia. Mg CC 215. Esan daiela aora datorken guztia. LoraS 26. Aora datorkijon guztija esateko. Astar II 27. Hasi zitzaizkon ergelka eta ahorat ethor ahal guzien erraten. Hb Egia 23. Kongregazio oien eta kongregaziokoen kontra aora zetorkion guzia esanaz. Arr May 65. Eta bere lehen su mindu hartan erran zion ahora ethorri guzia. Jnn SBi 139. Aora etorri iakozan biraorik ikaragarrienak esan da gero. Ag AL 78. Alper, zital, ganorabako ta aora etorri jakazan berba txar guztiak. Echta Jos 44. Jaurtigi du aora zetorkion iraña deadarrez. Ag G 352. Beste erantzupen bigunagorik abora etorri ez ta auxe bultzatu zion. Anab Usauri 46. Esan zarrak betorz agorat / matte-begijen ezaugarritzat! Laux AB 45. Agora datorkion guzia tar-tar adierazi bear. Or QA 103. Gaitzi izan dakiekeenik esan eta egin badugu, horixe datorkigu ahora. MIH 373. Hizkuntza hori berez baitzetorren ahora batarekin eta bestearekin mintzatzeko. Ib. 370.
AHORA JIN, AHORAT JIN. Venir a la boca.
Gezur, blasfemio, madarizione; ahora jinak erran, gogora jinak egin. HU Zez 198. Kantuz ari zirela iduritzen baitzitzaukun, zernahi erranka ba elgarri, ahorat jin guziak. JE Bur 163.
AHOREAN (Tras gen.). De boca de. v. AHOTIK.
Enojuzko berbaoek Silviak bere Doridoren aorean enzunik. Lazarraga A, 1152v.
AHORIK AHO. De boca en boca.
Bera ibilten da bizarrik bizar / zuriz pintetan patilak, / ta agorik ago atara ezinik / aginak txantxarrak ilak. Azc PB 351. Eta onetara, aborik-abo eta miñik-min, eguberdartia orduko uri osuan zabal ebillen albistea. Otx 88.
AHO-SAMUR. "Boquimuelle, aosamurra" Lar.
AHO-SARDE. "Tenedor (BN)" A Apend.
AHO-SOINU.
a) Sonido del lenguaje.
Egotzirik ortarako letra bakoitzari ots edo aosoñu bat bakarra beti. Aran Loyola 4 (ap. DRA).
Ago-soiñurik ez baiña biotz-oiua du. " Verbis carnis et vocibus" . Or Aitork 244.
b) " Ao-soñu (G, AN), beso; litm., música de la boca" A.
AHO-SOKA (Lar, Hb). "Barboquejo de caballos, mulas, &c., aosoka" Lar. "Bozo que se les echa en la boca a las cabalgaduras, [...] aosoka" Ib.
AHOTAKO (Precedido de gen.). De boca de, que es dicho por.
Geienen abotako ipuiak ziotenez. Etxde JJ 135.
AHOTAN (Precedido de gen.). En boca (de). v. AHOAN.
Iguzkiak eztu egun / Garabetan argitzen / Non etzaren ohorezki / Zure ahotan aipatzen. EZ Eliç 189. Bertzeak izanen dira handi gizonen ahotan eta zutaz ezta hitzik erranen. SP Imit III 49, 5. Moises handizki aiphatua zen [yudu] hekien ahotan, Yainkoak egorri eta argitu gizon bat bezala. Hb Egia 5. Aien agotan jartzen ditu zerbait lotsa ematen dien egiak. Inza ( in Jaukol Biozk IX ). Erriaren aotan mulko beltz borobil bat da Odei edo jainkoizun au. JMB ELG 84s. Bai elkar-izketa nazkagarria iru euskaldunen agotan eman zutena! Or QA 85. Euskaldun askoren aotan, euskerea ez ete doa gaur makalduaz? Vill ( in Bilbao IpuiB 8 ). Orrelako izketa seme baten aotan ez genduke iñolare onartuko. Vill Jaink 167. Buru-biotzetan dateken ederrena irakasle onetsiaren aotan adieraziko digu. Zait Plat 11. Badirudi irain bihurtu dela izen hori honen ahotan. MIH 270. Hori dute bere berezko mintzabidea, zenbaiten ahotan trakets eta itxuragabe agertzen bada ere. Ib. 149. Aingeruaren ahotan ipintzen du [hitz hori] . MEIG I 209.
Según dicen.
Eskualduna jendetan, / Eskuara mintzotan, / Lehen-lehenak dire, / jakinen ahotan. Zby RIEV 1909, 397.
Ellande, Bordaxuriko semia, Ameriketatik itzultzekoa zela herri guziko ahotan zen. Zub 85.
AHOTAN HARTU (V, G, AN; agotan a. A Apend). Ref.: A (ahotaka); Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret.
Mencionar. "Aotan artu (V, G, AN), citar" A (s.v. ahotaka). "Agomiñean, agotan artu, tomar en boca" A Apend. "Neu aotan artu ninduan bere burua arintzeko" Etxba Eib. "Murmurar de alguien. Jentiak aotan artu nau zure kulpaz" Elexp Berg. v. AHOAN HARTU.

Ama Birjiña bere adiña eztuela iñork alabatzen / ala ere ero date aotan artu bage daukana. Lar STomas 2. Ez dezu alferrik autan artuko zere Jaun Jainkoaren izena. Ub 26. Gurutzea geren gañean egitean, autan artzen degu Jainkoa. Ib. 165. Eztaigula alperrik [bere izena] aotan artu. MisE 186. Ez dezu alperrik attatuko edo autan artuko zure Jaungoikoaren izen Santua. AA II 27. Baina ez bedi sekula aotan artu Santo Tomas [...] dantza nasaijak ta desonestubak ontzat emoteko. fB Olg 158s. Aotan artzen zuela / Naparren erria. Izt Po 142. Baña ikusten bada / nere bei gaztea, / ez dik ezerk balio / aotan artzea. It Fab 190. Jaunaren Izen santua batek aotan artu eta gaizki itzegin zuen. Lard 85. Zeñek naiko du modu onetan / jendiak autan artzia? PE 53. Alkarren arteko izketetan iñoiz ere bere izena aotan artzea debekatu zuen. Arr May 162. Bertso berri batzuek / nai nituzke para, / autan artzen dedala / Usurbildarra. AzpPr 72. Jaungoikoaren eta santuen izenak madarikatuagaz edo aotan destañaz artuagaz. Itz Azald 89.
(s. XX) Euskalerri maitea aotan artuta. Ag Kr 176. Besterik autan ez degu artzen, / esandakuak bakarrak. Auspoa 61, 139. Xentimo baten kulparik gabe / osaba autan artzen du. Tx B I 260. Zituzten eskubideak ezin aotan artu ditzaketela. "Invocarse" . EAEg 4-2-1937, 979. Nexka bat maixiatzea edo mutillen bat aotan artzea. NEtx LBB 146. Biotzaren eskubideak aotan artzen dituzte ezkontza austearen zaleek. Vill Jaink 162. Bera illa da eta bere illobak bizi dira orain, ta barka dezatela gizona aotan artu badet. Uzt Sas 181. Motiborikan izan ez banu / ez nuke autan artuko. Basarri ( in Uzt Noiz 41 ). Nere gogo eta nahia ahotan hartu dutenez gero. MIH 208. Hamaika aldiz ahotan hartu izan den Barojaren idaz-tankera aipatu nahi nuke azkenik. Ib. 273.

v. tbn. AJauregi 214. Bv AsL 197. KIkG 50. ArgiDL 26. Ataño TxanKan 218. Agotan a.: KIkV 55.
AHOTAN EDUKI. Mencionar. v. AHOAN EDUKI.
Neurtitz-gai hutsa ote zen, bada, Oihenartek beti ahotan daukan maitasun hori? MIH 248.
AHOTAN EKARRI. Mencionar. v. AHOTAN HARTU.
Baña zenbait aldiz gertatzen da Jesusen izen Santua autan ekartzea begiramentu gutxirekin. AA II 28. Orduan egin beza / justiziya garbi, / kulparik gabe autan / ez iñor ekarri. Auspoa 135, 77.
AHOTAN ERABILI. Mencionar.
Falso testimonio bat, kontrario bat erauzten diotenean, eta batek eta bertzeak ahotan gaixtoki darabillatela ikhusten duenean. Ax 443 (V 289). Ez da ori ere biraua, baña ez da ongi autan erabiltzea Deabruaren eta Demonioaren izena. AA II 31s. Kopleru edo koplera iñoren honria emen aotan darabilleenak. JJMg BasEsc 99. Sospetxa ta juzku gaistuak zabaldutia ta jente guztia aotan erabiltia. fB Olg 200. Naiko zenduke zeure senidiaren edo adiskidiaren ondria alan inok aotan erabiltia, zeuk entzuten dozula? fB Ic II 197. Blasfematzalle edo aren Izen santua aotan zerabiltenai zien gorroto eta iguina. Lard 85. Eztogu erderazko itzik aotan erabilli bear, esan gura doguna euskerazko itzakaz esan daikegunean. Ag Kr 6. --Ikusi al dezu Pauliñ ijitoaren ollarra? --Ikusi bear: erri guziak aotan darabill ta... Urruz Zer 27. Egunero aotan zerabilten itz ezagun hura. Mok 20. Askok esaten dizugu maite zaitugula [Euskalerria], ta zure izena abotan derabilgu. Or SCruz 143. Au yazota gero, tabernan egozan gizonen batzuk izandakua aotan erabillen. Kk Ab II 63. Erromerira jente gitxi eltzen da [...]. Oztasun auxe agotan erabillen bein erriko mutil gazte batzuk. Ib. 38. Aren urrena Zarauzko Lete, / gain-zerran naiko egiña; / beti agotan erabiltzen zun / bere erriko txakoliña. Or Eus 194s. Makiña bat izar aotan erabilli ondoren, illargira jo eben. SM Zirik 108. Eta badu zergatik negarrez egon ahotan darabiltzan zauriak retorika hutsa ez badira. MIH 247.
(Precedido de gen.).
Ezta guretzat on guti gure debozioneko hatsapenaren seguratzeko, haren gatik izaiten badugu laidorik, eta gaizki errailleen ahotan erabilten bagare. SP Phil 429s. Mende bat baino gehiagotan iñoren ahotan erabili gaberik egon zen mintzairan. Mde Pr 261.
AHOTAN IBILI.
a) Ser tema de conversación, ser mencionado.
Komunzki ahotan dabillan solhasa da: eztugu geroko segurantzarik, bethi gara periletan. Ax 59 (V 39). Jende hek guziak komunzki debotzat ahotan dabiltza. SP Phil 3. Baña oek dira mundu guziaren desonragarriak eta aintzakotzat autan dabiltza. AA II 20. Goguan daukazkite / kantuzko esanak, / kulparik gabe autan / ebilli diranak. Xe 288. Baiña, aotan dabillenez, Anbrosiok eta bere artzai lagun guziek nai dutena egingo da azkenean. "A lo que se dice" . Berron Kijote 133.
(Precedido de gen.). "Jentian aotan ibilli nai bozu, segi olaxe" Elexp Berg.
Zer balio dau esatea onelakoari, deungero diñoala jenteak? Guztien aotan dabillela ta ezain dirudiala bere aldegiteak? LoraS 27. Desberdintasun aiñ andi egiaren antzik ere bageko au mundu osoaren aotan ibiltea. Izt C 134. Eztiñagu besterik bear denen aotan ibiltzeko. NEtx Antz 39. Guztion aotan dabillen erasia bat. Vill Jaink 110. Bi neska aien aotan zebillen neskatxa nor ote dan. NEtx LBB 147.
b) (Aus. trans.). v. AHOTAN ERABILI.
Gu askok autan ibilli gaitu / tabernetan da kapian. Tx B I 97.
AHOTAN IZAN. Mencionar.
Afal-artean dute ori ta au agotan. Or Eus 288. Irutasuna zuten agotan / Xabierko supizguan. "A la Santísima Trinidad se invocaba" . Ib. 257. "Uso banintza"rik ez iñork agotan. "Nadie entona el "si yo fuese paloma" . Or Poem 524. Teresak beti Maisua du agotan. Or QA 162. Treveriskoa beti ahotan duen jendeagana. MIH 392. Hor duzu zer den beti ahotan duzuen haurrarentzako "erraztasun" hori. Ib. 220.
AHOTAN JARRI. Mencionar.
Kulpa dubena ondo / da kastigatzia, / bañan oinbesteraño / bera autan jartzia. Auspoa 63-64, 119.
(Precedido de gen.).
Arrazoi gabe mintzatutzea / emen alfer-alferri'ta, / motibo gabe nabilkizute / munduen autan jarrita. Tx B III 42.
AHOTARA EKARRI. Mencionar.
Ildako pertsonarik ez autara ekarri, / Gauza partikularra izaiñen dek ori. Auspoa 119, 81. (ap. ELok 171)
AHO-TEIU. "Aho-theiü (S-saug), grossier de langage" Lh.
AHOTIK (V-gip ap. Etxba Eib). (Tras gen.). Por boca de, de boca de. "Umien eta titixa artzen dabenan aotik alabanza zure etsaien ordez" Etxba Eib.
Zer gehiago testimoniaje falta gara? ezen geurok enzun dugu beraren ahotik. Lc 22, 71 (TB, Oteiza, Dv, Brunet, Ol, IBk, IBe -en a(h)otik, Or, Ker -en agotik; He bere aho propiotik). Zeren [Apostoluén sinboloa] Apostulu berén ahotik edo haien skribatuetarik ilkhia eta hartua baita. Ins B, 8v. Aren aoti berba oa / negianean aditu. Lazarraga B12, 1179v. Errezibi ezazu ene ahotik Errege Dabiten othoitz haur. Mat 234. Sazerdotearen agotik enzuten dugu. Ber Trat 7r. Aditzatzu indignearen ahotik arrosarioko othoitzak. EZ Man II 166. Hargatik erraiten du Salomonek edo haren ahotik Spiritu Sainduak. Ax 360 (V 238). Entzun zian bezain fite profetaren ahotik bere herioaren berria. Tt Onsa 49. Spiritu Sainduak-ere hargatik erraiten du Eklesiastikoaren ahotik: Multam malitiam docuit otiositas . ES 183. Zeruko erregea dana bakigu, / Angeruen aoti aditu dogu. Acto 402. Orai asi bear dut San Agustinen agotik predikatzen. SermAN 6v. Zergatik apostoluak eskatu ta esan zuan Kristok bere aotik. Iraz 22. Aren aotik adituko ditu sekulan usteko etzituen hitz leunak. Mb IArg I 239. Iskribatu zituen berak Yaundoni Petriren ahotik entzunak. Lg II 86. Makabea Santiek zioena beren gehienaren ahotik. Egiat 201. Ispiritu gaizkin oetatik batek sugearen aotik Evari itzegin. Ub 9.
(s. XIX) Estatu Jeneraletan Eskaldunen auhenak, / Eskaldun beren ahotik izan diten entzunak. Monho 56. Ez dot oraindino jaunaren izenik enzun neure umeen aoti bere. Mg PAb 51. [Gure Jaunak] lenago esan zigun Dabid errege santiaren aotik. Gco I 1. Lege zarrean adierazi oi zuan bear zana Profeten autik. AA III 430. Onhetsazu gure ahotik, bertze orduz aingeru san Gabrielek egin zautzun agur lorios hau. Dh 86. Au guztiau entzun dabee sarritan zeure umiak zeure aoti. fB Ic I app., 23. Jesu-Kristok berak bere aotik emon euskun agindu au. Astar II 24. Kristok bere aotik esan ebalako [Aita guria] . CatLlo 31. On dek ik [errepain bat] aditzea / gaur nere aotik. It Fab 82. Txikitxoen eta bularreko aurren aotik zure alabantza artu zenduen. Lard 430. Zure ahotik entzun dezadan, Jauna. Dv LEd 45. Berri horiek beraren ahotik nahi zituzten xehekiago entzun. Laph 73. Santuaren itza aditu degu, Franziskoren ahotik. Bv AsL 178. Gertatu zan guzia bere aotik aditu zutenean. Arr May 184. Entzun dituenean solhas horiek bere semearen ahotik. Jnn SBi 139. Saintiak Jinkoaren izenian manhatü zütian debriak erraitez heretikoaren ahotik zonbat handi den Mariaren photeria. Ip Hil 218. Ez gero nor nahiren ahotik, bainan gure jaun ministro-ta heien kidekoen ahotik. HU Zez 98. Gabrielen agoti / Abe bat arturik [Birjiña Mariak] . Azc PB 25. Mandazaiña, onetariko autua gizonen aotik entzunak asko arritu eban. A BeinB 59 (Ardi 84 agotik). Fundamena izan zan / Pelloren aotikan, / "zer notizi nituben / Azpeititikan". AzpPr 28. (54 autik) Iñaxioren aotik adituta ere ez al ago fiyo? Moc Damu 29.

(s. XX) [Itz barregarri au] askoren aotik entzun dot, atsekabez. Ag Kr 219. Entzun bear izandu zuten erriko medikuaren aotik aur arrentzat etzela sendatzerik. Goñi 69. Paustaren agotik ezetza entzun ebanean. Echta Jos 223. Aitaren ahotik daukat [...] etzuela behereko aldean hortzik. JE Bur 19. Ziur jakitiarren, zeure aotik entzutiarren. Kk Ab I 37. Mutil aetxen aotik ikasi du geroenean jakiteko bildur zana. Mok 19. Milla gauzaren biar-ixanatan zagozala zeuk zure abotik autortu barik. Otx 126. Bukatzean, "Ori duk!" guzien aotik. Or Eus 373. Eman egion amari lenbailen, ere agotik, ire asmoaren berri. TAg Uzt 298. Xehetasun hauk guziak [...] Gaxuxaren ahotik dauzkagu. Zerb Azk 107. Orbe eibartar bertsolariaren agotik esango deutsut. SM Zirik 8. Idazleak, Sokraten ahotik, ezagutzen dio amodioari batasun gora baten egiteko dohain edo indar berezia. Lf ( in Zait Plat XIX ). Betiereko gizakumea mintzo zan aitonaren aotik. Vill Jaink 40. Txiribogiñaren aotik entzun eukean zaldun jaunaren oillategian egindako sarraskia. Erkiag BatB 100. Hura bera omen da gizon hiltzalea... Zure ahotik hala ikasia omen du. Larz Senper 48. Kontu berdiñak juzgatzen dira / entzule danen abotik. Uzt Noiz 97. Ongi kantatzen duen baten ahotik, pertsu bera ere beti goxoago dela beharrientzat. Xa Odol 64. Emendik ibilitako askoren agotik entzunak guzti onek. Gerrika 214. Ez zuen paperetan idatzi gabe utzi haien ahotik entzun zuenik. MEIG III 55.

v. tbn. SP Phil 7. Gç 29. He Act 15, 7. Cb Eg II 159. VMg 46. JJMg BasEsc IV. Gy 137. Zab Gabon 68. Ud 146. Elsb Fram 60. GMant Goi 100. Lh Yol 8. Etxeg in Muj PAm 21. SMitx Aranz 240. Bilbao IpuiB 257. JEtchep 88. Gazt MusIx 164. Ibiñ Virgil 119. Alzola Atalak 124 (110 agotik). Ardoy SFran 243. Berron Kijote 83. Ataño TxanKan 220. Aoti:EL2 189. Abotik: Ill Testim 22. Muj PAm 51. Etxde JJ 96. Agotik: Ir YKBiz 482. BEnb NereA 158. Izeta DirG 52.
(Con adj.).
Zertako behar dugu gehiagoko lekhukorik, geronek aditu diogunaz geroz bere aho propiotik erraten? He Lc 22, 71. Zure ao gozotik kondenazioko itzak enzun bearra. Cb Eg II 114 (Dv LEd 204 zure aho gozotik). Nik esango deutsudaz izenak, anatomijaren izena inos enzun ezpadot bere, ezpada zure ao beroti. Mg PAb 85 (cf. ahobero). Gure ao lotsa galdukuetati ainbeste pikaerdija [sic] entzun biarra. fB Olg 180.
AHOTIK ADITU. "Estar sordo como una tapia. Ik, motell, aotik aitzen dek!" Gketx Loiola. "Ez entzun; ez ulertu. Esapide hau beti ondorengo testuinguru zehatz honetan erabiltzen daHik ze, ahotik aitzealdek ala?" ZestErret.
AHOTIKAKO, AHOTIKO. De boca de (palabras, etc.).
Zeren entzun baitituzte zure ahotikako hitzak. USJub 76. (ap. Dv) Gure jakinean haren ahotikako bizitasun bakarra hori da. HU Aurp 169. Baiña amets ori egia izan dediñ nik badakit zure aotikako itz bat naikoa dala. Lh Yol 19. Gizona ezta ogi utsez bizi, Yainkoaren agotikako itzez ere bai. Ir YKBiz 47. Zure aotiko itzak, onenak ez, biotz-ukitu bai-naute. Zait Sof 76.
AHOTIK AHORA, AHOTIK AHORAT.
a) (V-arr, G-azp ap. Gte Erd; SP). "De bouche en bouche" SP. "Aotik aora dabiltza (V-arr, G-azp)" Gte Erd 205. v. AHOZ AHO.
Norbait inos ikusi badabee gauza gitxi baten deskuideetan, aorik aora geitubaz zabalduten da bertati. fB Olg 169. Ahotik ahora nola kurrituz yend-artean, / Arroltzen nonbrea bethi berretuaz baitzoan. Gy 150. Yakindu zituen Yainkoa ganik edo ahotik ahorat bera sorthu aitzinean gerthatu gauzak. Hb Egia 8. Kalomnia hori, ahotik ahora, ximista bezain fite phasatzen da. Elsb Fram 66. Esaten euskuezan antxinako euskaldunen gertaldi batzuk, asaba zarretatik aotik aora ikasirikoak. Ag AL 63. Guzurrak egiaren itxurea eukan, da egia balitz legez ebillen aotik aora. Ib. 79. Aotik-aora. Urruz Zer 39 (tít.). Eskualdunekin nahas hiritar sobera, / Nago zer derasaten ahotik ahora. Ox 25. Egun arietan nunai agotik agora zebillen musika ezaguna entzun zun. TAg Uzt 59. Agotik agora ibilli zan, ba, aurreko egunean apustuaren berria-ta. Ib. 134.
b) (H, que cita a LE). Inmediatamente (responder, decir, etc.).
Errespondatubaizio bere Majestadeak agotik agorá. LE Ong 57r. Aurkiturík galdeginnio: "adiskidea, ikusteko zer beárda?" Ark agotik agorá: "Bista", erranzida. LE Doc 110. Itzneurtuak kantuz zortzikoan edo beste edozein neurritan, supituan aotik aora alkarri ematea. Izt C 214. P.M. Otañoren bertso batzuek, Ameriketatik etorri, eta, bere etxeko atia joaz, osaba Jose Bernardori abotik-abora botia. Bertsol 222.
AHOTIK HARAKO. Inmediato.
Etxeratzean, aita aurrean ebela, itsumustuan agertu eutsan amak Zuriñeri, Kerman-en abotik-arako erantzun asegarri ta mazala. Erkiag Arran 91.
AHOTIK ATERA.
a) (Aux. trans.). "Aotik atera (V ms., G, AN, BN), proferir" A (s.v. ahotaka).
Anhitz hitz eder ahotik athera zuen, anhitz othoitz eta oihu egin zuen. Ax 167 (V 112). Ahotik atheratzen tuzten hitzez jar zaitezke dudatzen ala diren Antipodetakoak, ala Barbariakoak. ES 167. Ozta aotik atera zuen / asi ziraden deadarrez. Cb Bast 31. Nola gogora ekarri guziak? Nola nere aotik atera anbeste pekatu itsusi? Mg CC 179. Ta ez pensau, kristinaubak, zeuben inor gaiti egin dozun juzgu gaistua, inori esaten ez deutsazunian, ez dozula pekaturik egiten. Bada, inori aoti atera ez arren, noberak deungatzat projimua eukitia bide seguru bagarik, pekatu da. fB Ic II 21. Atera bezin laster / itz ioiek aotik. It Fab 52. Pilatok aotik itza atera bezain laster. Lard 453. Hitz horiek ahotik athera orduko, kaloiñea ezin erranezko laztura batek hartu zuen. Laph 83. Ez ezak Anjelen izenik aotikan atera bedeinkatutzeko ez bada. Apaol 53. Hark lehen hitza ahotik athera bezein laster. Jnn SBi 38. Ez egizuz atera zeure aotik Jaungoikoaren izen santuaren kontrako orrelako ernegu eta biraubak. Itz Azald 90. Bein bakarrik ez du Mariaren izenik abotik atera oraindik. Ill Testim 14. Esan biar ez nebana agotik atara neban orduan. Etxba Ibilt 488.
b) (Aux. intrans.). v. AHOTIK IRTEN.
Ezpedi athera zure ahotik hitz behar gabekorik, eta flakoak skandala detzakenik. Ch III 57, 2. Haren ahotik atherako diren biziaren hitzak han enzuteko. Mih 119. An daude itz guziak jarriak gure abotik atera diran bezelaxe. Sor Bar 108. Erran tugun hitz hauk athera zireneko haren ahotik. Jnn SBi 95. Horra non atheratzen diren gizon hordiaren ahotik madarizione [...], zer nahi burho ikharagarri. Arb Igand 132. Ezin erran ere ditazke haren ahotik ateratzen ziren urdekeriak. HU Aurp 47. Arren abotik Pilatosen abotik baño zitalkeri zorrotz, min, latzagoak atera ziran. Muj PAm 33. Eta ahotik ateratzen zaizko emazteari elausturia bizian itz larrienak. Zub 43. Aren agotik ateratzen ziran itz eskertsuez arriturik. Ir YKBiz 79.
c) Sacar (palabras), hacer decir.
Ez uste ixan iñok murtik atarako dauanaik beren abotik, zeri ixillik egon guztijak eukiko dabe-ta. Otx 78. Etzukean iñork aren agotik txintik aterako iñola ere. TAg Uzt 65.
d) "Iba yo a decir lo mismo, me lo has adivinado, agotik atera deustak, [...] (V-ger-m)" A EY III 240. v. AHOTIK KENDU.
--Pipi, nai dek jakin zer zan jan deguna? --Bai esan zak. --Izurdia! --Izurdia?--Ez, mokordua! --Abotik atera nak. Iraola 37.
AHOTIK BELARRIRA.
a) Al oído.
Aotik belarrira dantzuzutena, etxe gañetatik oiuztatu ezazute. Ol Mt 10, 27 (Or MB 885 agotik belarrira; beharrira ). Gizon orri zertxobait aotik belarrira astiro esatea onuragarri bide litzake. Zait Sof 50.
b) De boca en boca.
Berri bat entzun dugu, ahotik beharrira dabilana egun hotan. Larre horietaz. Baitakarkete zonbait aipaldi eta ahopaldi. Herr 14-6-1962 (ap. DRA ). Kantak ahotik belarrira iritsi dira guregana. MIH 155. Berri horiek ahotik belarrira jasoak izan ohi dira. MEIG III 81.
AHOTIK BELARRIRAKO. Oral, de transmisión oral.
Idatzi, noski, erdaraz idazten zen edonon eta ofizialtasuna, axalekoa bederen, ahotik belarrirakoa ez baitago gehienetan jasorik, erdarari [...] zegokion. MEIG VI 50.
AHOTIK BOTA. "Agotik botaie, expresión dicha cuando una persona tiene un gran parecido con otra. Martintxok badu bere aitiein itia. Bai, agotik botaie" Izeta BHizt2.
AHOTIK ESKURA.
a) " Aborik eskura, de la mano a la boca (de repente). Aborik eskura joan yakun " Zam Man 1.
b) De cerca.
[Kartzela] aborik eskura ezagutzeko zoritxarra izan dau. Erkiag BatB 192.
AHOTIK ETA BEGITIK EMAN. "Ahotik eta begitik eman horri , a ese tragón darle hasta que se llene (L-côte)" A (s.v. ahotaka).
AHOTIK EZIN UTZI (BN-lab ap. A), AHOTIK EZIN UTZIZKO. Exquisito, sabroso, delicioso. "Ahotik ezin utzia (BN-lab), de un gusto delicioso, exquisito" A. Cf. JE Ber 35: "Eskaini baitzioten amarrainen ondotik Sauternesko arno xuritik, ikusi nuen ahotik ezin utziz ttinttaka zeramala".
Baratxuri xixter batzu han hemenka sarthuak bizkar azalaren barneko aldetik daukan haragi uzter horail ahotik ezin utzizkoan. JE Bur 14s. Ontsa nahi ginuke jakin nun egiten diren bada sagarno gozo, ezti, ahotik ezin-utzi hek. JE Ber 84. Ori, azken aldiko arno hartarik xirrista bat emanen zinautalakoan! Ahotik ezin utzia zen. Zerb Ipuinak 334. Bainan Zubietako debruarentzat nuen gasna hau, ahotik ezin utzia baita, egiazki! Barb Sup 84. Gasna bat ahotik ezin utzizkoa... utzi Aztiari. Ib. 92. Ahotik ezin utzizkoa duk [arno hau] . Zub 74. Arrain ona eta bildotxa ahotik ezin utzia. Herr 28-3-1957 (ap. DRA ).
(No ref. a alimentos).
Gure kantika eder ahotik ezin utzizkoen emaitea elizetan. HU Aurp 212.
AHOTIK IDOKI. Emitir, decir (palabras, etc.).
Aphezak konsekrazioneko hitzak ahotik idoki bezain sarri. CatS 72.
AHOTIK IRTEN. Ser dicho, salir de la boca.
[Birao astunak] urten daruakez aotik zelan ez dakijela. Mg CO 111. Orrek dira kristinau baten aotik urtengo dabeen berbaak? Mg PAb 71. Nire aotik urteten zana / Atxak erantzun bertati. AB AmaE 20. Bere aotik urtendako itz gorituak. Ag AL 30. Nire abotik biraurik irten al baledi. Alz Ram 27. Aren abotik urteniko berba bakotxa epairatzat artu ixan lettekian. Otx 103. Etzan aren agotik ez aienerik eta ez zirimolik irten. TAg Uzt 260. Beste itz batzuek urten zitzaizkon aotik. Ugalde Iltz 49. Ahotik hitz zakarrak zitzaizkidan irten. Arti MaldanB 196. Ordaindu ostean, aotik urten deutsa, urten bere: "Lapur txarria". Erkiag BatB 110.
AHOTIK JALKI. Ser dicho, salir de la boca.
Eztezazüla eitz zure ahotik txipiak eskandalisa litiruan hitzik jalkitera. Mst III 57, 2. Hitz nobliagorik jalk eztaite emaztiaren ahotik. Egiat 237. Elhe hoiek ahotik / jalkitzen zielarik / Urrutiak bilhoti / therresta dü ibili. Balad 40. Ezer etzitekela jalki baserritarren abotik, Santa Cruzek gero zigortuko zitun bildurrez... Or SCruz 11. Itzak-ezik aotik ontzako urre gorriak yalkitzen ari dala dirudit. Ldi IL 22. "Emen nauk, lagun, zer lo ederra!" / agotik zaio jalkitzen. Or Eus 214. Biotz barnean gordeta zeramazkin leak, egoaize zakarraren antzu, anpatuta jalki (atera) zitzaizkion abotik. Etxde JJ 187.
AHOTIK JALKIARAZI (Precedido de gen.). Poner en boca de.
Asmu edo atheraldi arrotzak, alegia gaixo lelexka batzuen ahotik jalgi-arazten zituen [Platonek], gisa hortan harenak airosago, argiago, joriago, mamitsuago agertzen baitziren. Lf ( in Zait Plat XIV ).
AHOTIK JOAN. Ser dicho, salir de la boca.
Ithurritik ura bezala omen zoakon ahotik elhea. Zerb Ipuinak 661. Xoriak oihanetik, / Ari dira gogotik, / Halaber zoazkit bertsu hauk ahotik. Ox 166. Bardin airos doazi kantuak ahotik. Ib. 168. Heien ahotik hitz bat eskuaraz etzoan. Ib. 185.
AHOTIK KENDU. Quitar de la boca. "Ahotik kendu dostazu esan bia nebana" Elexp Berg.
--Nun etedabil gaur Perrandesen aitagiñarreba izatekoa? --Nor? Txili? Aotik kendu daustak, Erroke; neu bere orixe itanduteko egon naz. A BeinB 71. Jo eban Mangoliño ukalondoan, da esatera eioan gogamena kendu eutsan aotik. Ag Kr 22.
AHOTIK HORTZERA (G-goi, AN-ulz). Ref.: A EY III 303; SMuj. "Agotik ortzera (AN-ulz) [...], de improviso, repentinamente" A EY III 303. "En Ormáiztegui y pueblos de la comarca, 'súbitamente, prestamente, urgentemente'. Ume oni eskatzen dun guztie aotik ortzera eman bear zaio" SMuj.
Begira ta begira, ikusi ta ikusi, ez eban ostera, aotik ortzera, nai ebanik aurkitu. Idoro gura eban irudi liraiña, ikusi nai eban emakume aratz eta txairoa, etzan iñundik iñora agiri. Erkiag Arran 66.
AHOTIK SUDURRERA.
a) "Agotik sudurrera emango alzizun bada? ¿creíais que os lo daría de manos a boca? ¿sin más ni más? (G)" A EY III 311. "Orrek agotik sudurrera nai du, ése quiere hacer las cosas repentinamente (G-bet)" Ib. 332.
Eta non erasotzen dion morrosko belzkote batek aotik sudurrera maixeoz aitona miñerituaren begiramen apurrik gabe. Mok 17.
b) (En oraciones negativas). "Aotik sudurrera eztuk sendi kori (R), no se le siente a ése de la boca a la nariz" A. " Agotik sudurrera idukirik eztu (Ae), no tiene reserva (ni siquiera) desde la boca a la nariz" A EY III 101.
AHOTIK SUDURRERAINO.
Por un momento.
Aotik sudurreraino astirik bage, berri bila ari baitzan eladetarra. Zait Plat 37.
AHOTIK SUDURRERAINOKO.
De un momento. " Ahotik sudurreraiñoko astirik gabe gauzak egin (L-côte), hacer las cosas precipitadamente" A.
AHOTIK UTZI. Dejar de hablar (de).
Nola utz ahotik solas hau, hoin laketa, hoin berogarria eskual-arimadun batentzat? HU Aurp 217.
AHO-TTUTTA. Boquilla.
Baita Erregeak esan ere: "oraintxe agintzera noa bada [korneta] berria Parisera, Prantzikoak abo-ttutta legunagoa baitute". Or SCruz 16.
AHO TXARREAN. "Aho txarrean (L-ain), en mala situación" A. Quizá var. de aro.
AHO TXARREKO, AHO TZARREKO. Malhablado.
Biotz gaiztoko, ao txarreko, zeru ta lurreko aginduen etsai. Ag G 370s. Euzkotarren gogo-biotzetan betidanik ostatu den begiramen andi ori dela bide, ez daiteke euskelduna aotzarrekoa izan. FIr GH 1921, 629.
AHO-TXISTU. Silbido.
Eta eurak iratzartuten dira ao txistubaz, soñuba joten dabenian biarrian daguanak. Mg PAb 130.
AHO-UHAL. "Aougal (aoubal), rienda" BeraLzM.
Eskerreko ao-ugala lasaiturik, zaldiak okertzean. Zait Sof 30. Zaldiak oiuka aizatuz batera, aougalak eskuz iñarrosten zituten. Ib. 30. Zaldia abo-ugaletik artuta. Etxde JJ 277. Ao-ugaletik (brida) eutsi zion ni igo nendin. Etxde Itxas 126. Ao-ualetik elduaz. Berron Kijote 209. Ao-ugaletik geldi-erazi zuan Rozinante. Ib. 45.
AHO-UHALDUN. Provisto de bridas.
Auzo ontatik Muse taldeak ere ez dira aienatzen, ezta Aporodite urrezko ao-ugalduna ere. Zait Sof 125.
AHO-USTEL. Maldiciente.
Etzan jarraitu, abo ustel orrek, bestela neronek josiko aut-eta labankadaz. Etxde AlosT 52.
AHO-USTELKERIA. Cualidad de malhablado.
Kupida gabe eraso zion zitalkeririk gaiztoenak esanaz. Piarresek etzun eraman ahal izan bere andrearen abo-ustelkeria eta [...] astin-astin egin zun. Etxde JJ 107.
AHO HUTSEKO. Meramente verbal.
Ez ezelan bere, ta bai [propositu] ao utsekoa ta begitandua. CatBus 50.
AHO HUTSEZ.
Beste iru erri oriek ere, beron izkera guk bezela ago utsez gorde izan balute, galduko zuten noski Egilearen izena. "Sólo oralmente" . A EY III 368.
AHO-XOKO. Comisura de la boca.
Eta Piarresek, bethi aho-xokoan zagokalarik bere pipa motx eta beltxa, huna zer kantatu zuen. Elzb PAd 13.
AHOZ.
a) (V, G, AN; Dv; abez R; auz R). Ref.: A (aoz, abez, bikain); Etxba Eib. Oralmente, verbalmente. "Ahoz erran dio hori, il lui a dit verbalement cela" Dv. "Oralmente" A. "Auz bikain bero barin bada izanaz, eztago kalakorik (R)" Ib. (s.v. bikain). "Verbalmente" Etxba Eib. v. AHOAGAZ, AHO-MIHIZ. Tr. Documentado desde los primeros textos tanto al Norte como al Sur; en forma det. (ahoaz) se encuentra desde Beriayn en autores meridionales. Según el editor hay agos y agoas en la Doctrina de Lizarraga de Elcano.
Populu haur ahoz hurbiltzen zait, eta ezpainéz ohoratzen nau: baina hauén bihotza urrun da eneganik. Mt 15, 8. Ontasun guzia harenganik heldu dela bai bihotzez bai ahoz ezagut dezagun. Ins B, 8r. Igorri ditugu bada Iuda eta Silas, hek-ere gauza berak ahoz kontaturen drauzkizue. Act 15, 27 (TB, Ol, IBe a(h)oz; He, Dv, IBk hitzez, Arriand, Ker agoz ago). Eta hitzak ahoz erraiten ditutzula, erabil itzazu gogoan misterioak. Mat 196. Ahoz ere milla esker darotzut bihurturen. EZ Man II 20. Hilzen denean ahoz ezin erran badeza bihotzez hiruretan Iesus erraiten duela. Harb 459. Hura hainitzek ahoz laudoriotzen baitute, baina bere ganik urrun igortzen bere bizitze tailluaz. SP Imit III 32, 3 (Ch hitzez). Populu falsu honek, ezpaiñez, ahoz eta mihiz ohoratzen nu. Tt Arima 2. Bai, sinhetsi behar dugu halaber Apostoluek ahoz irakhatsi dutena eta Elizan bethi sinhetsia izatu dena. CatLav 160 (V 82). Ezen bihotzez sinhetsi behar da justifikatua izateko, eta ahoz aithorra eman salbamendua ardiesteko. He Rom 10, 10. Ala beitira hanitx, haren ahoz laidazaliak, bena hareganik hürrün dago hen bizitzia. Mst III 32, 3. Ez sollik alabatzeko agos Jangoikoa. OrorbSerm 99. Edozeñ Lengoajetan itzegiteko, aoz esan edo pronunziatu, guztia bat da: eta aoz esaten dan bezala eskribitzea eta eskribitzen dan bezala guzia irakurtea, erregalia andia da. Cb EBO 26s. Bokalak esan nai du, aoz bera esateko, beste letren bearrik ez duena, eta bera bakarrik berez esaten dana. Ib. 21. Ta ez kontentatu aoz irakurriaz beñ, baizik afektoak biotzetik egin. Cb Eg II 11. Galthatzen eta deitzen düielarik ahoz, ahal badeze, edo bihotzez, ezin badeze ahoz. Mercy 6.
(s. XIX) Ai biurtzen bada e aoz, franzes gisaan. Mg PAb 174. Bakotxak gorde biar dau bere tokija, ta ez agertu eragin, soñokoz edo aoz, eztana. Ib. 50. Itzai asko jakiñak eskuz ta aoz erakusten dio bide okerrekoa. VMg 66. Ez dala asko oriek aoz esatea. Gco I 386. Aoz esaten guztiak edo geijeenak bakijee. Baña zer esaten dabeen, erdijak bere menturaz ondo ez. fB Ic I 9. Esan bear dozu errosario ori deboziño andiaz, aoz ta biotzez. EL2 229. Bersoak aboz kantatuaz dantzatu oi ziraden. Izt D 7. Bai bainan ahoz erraitea: Jauna! Jauna! ez da hori aski. Dv LEd 210. Bainan salbatzeko, behar da sinhestea ahoz erakhutsi. Hb Egia 109. Zorzi egun osoko kordegabetze mirarizkoa, Santa Luziako gaixotokian zegoala gertatu zitzaiona, esanaz aoz atzenean esnaaturik goxo-goxo "Ai Jesus!". Aran SIgn 29. Badüzü ahoz hura laidatzen beitie, bena bizitziaz hartarik hürrün beitaude. Ip Imit III 32, 4. Bai ahoz buruz-buru ikusten zituenei, bai eta izkribuz, haren hitza hel zitzakioketen guziei. HU Aurp 134. Erein, beraz, ixur, bana, zabal lumalariak euskera, abez ta eskuz. Iñarra Ezale 1897, 101a. Egia eskribidubagak, Jesukristok irakatsi eutsezanak Apostoloai eta oneek Eleizeari berbaz eta aoz irago eutsezanak. Itz Azald 17s. Egin daigun eskabidea; baña ez paperez, aoz, zerren aozko esana askozaz beroagoa da. Ag Serm 518.

(s. XX) Aste bat bera bakarrik eman balezote eskuararen irakasteari, dela ahoz, dela lumaz. JE Bur 180. Ezkutitz guztiak beraren eskuetatik igaro bear baitzuten, Isabelek, aoz izan ezik, zuka itz egin bear izaten zion aizpari. A Ardi 23n. Aoz Jaungoikoari esaten dioguna, gure burutan erabilli ta biotzez nai izan bear degu. Inza Azalp 120. Erbia begixtatzen duela, ezpainak bildurik, gogoz eta ahoz, tiroa emaiten dio: "Pan! Pan!". Barb Sup 29. Oi, bihotzez eta ahoz Jainkoaren goresteaz landa, bertze deus egotekorik ez baginu! Leon Imit I 25, 9. Zinkuriñez oiu dagit, aoz adiaka aritzea besterik ezpainezakean. Zait Sof 92. Ez neukaken indarrik / agoz esateko ere "kendu miñ au nigandik". Or Poem 541. Aoz nik ala aitortuagatik ere. Txill Let 81. Eztela bat bakarra aurkitzen bere zorteaz pozik dagoanik, aoz bestela diotenak berak ere ez. Vill Jaink 121. Agoz, euskaldun diran errietan sustraituta darez [ipuiñak] . Etxba Ibilt 453. Ahoz aitortzen fedea. Ardoy SFran 348. Idatziz eta aoz. Ayesta 121. Ahoz eta izkribuz. MIH 98.

v. tbn. CatLan 67. CrIc 173. Astar II 258. Izt C 217. CatS 79. Jnn SBi 82. CatJauf 116. KIkV 115. KIkG 61. Jaukol Biozk 88.
(Det.).
Bear dugula agoas konfesatu. Ber Trat 55r. Biotzeko Kontrizio edo damua, ta aoaz bekatuak agertzea. Mg CC 143. Egin baditube auaz akto amodiozkuak. Mg CO 26. Baña ez aozko maitetasuna bakarrik, ezpada aoaz, ta biotzaz; esate, ta egiteaz. LoraS 175. Errezo luzeak aoaz egiñ arren. Gco I 391. Ez da asko aoaz esatea amatzen dezula Jaun bera. AA III 277. Damutasunarekiñ / pekatu egiña, / aubaz konfesiyua / kontuz alegiña. Ud 130.
b) (Precedido de gen.). Por boca de. Tr. Documentado desde Leiçarraga; en la forma det. (ahoaz), menos usual, se encuentra desde Materre.
Konplitu behar zen Skriptura haur, zein aitzinetik erran baitu Spiritu sainduak Daviden ahoz. Act 1, 16 (He, TB, Dv, Ol -en a(h)oz, Arriand, Ker -en agoz ). Fede zuzena da bada / guztiok sinhets dezagun / eta gehiago geure / ahoz aithor dezagun. EZ Eliç 130. Bere ahoz emanen derautzun absolbazionea. SP Phil 77. Konfesetan baditu bere aoz. ZBulda 8. Oihuz dagoko bere ministroen ahoz, erraten dioela ilkitzeaz bekhatuen thonbatik. Lg I 205. Oetatik batek sugearen aoz emakumeari itz egin, ta eragin zion bekatua. Ub 66. Uztarizeko distrikien nazioneko agent edo eragile den aren ahoz eta bertze bide partikularrez izan ditugun berriez jakintsun girelakotz. Iraultza 102. Zeren Jesu-Kristok bere agoz erran zuen, Apostoluak eskaturik. CatAN 29. Argi nezazu ni ere zure ministroen ahoz. Dv LEd 18. Igützü Elizak aphezaren ahoz galthatzen deitzün graziak. Ip Hil 227. Gobernamenduak ministro baten ahoz eskoletako fraideen buruzagi lehenari galdatu diozkala zenbeit fraide. HU Zez 100s. O euskera maitagarria [...]. Oso aurtxoa nintzala [...] ama laztanaren aoz sartu ziñan nere biotzean. Ag Serm 587. Jesusek bere agoz itz egitten digu. Inza Azalp 101. Ta ontan, bada-ezpada aitor dezadan, nere aoz, ez iñorenez, diardut. Ldi IL 78. Bere profeta sanduen agoz aspaldi itzeman zuenez. Ir YKBiz 13. Egaztija egaz egiteko ta gizona lanerako jaio da --diñosku Job deunaren aoz. Eguzk GizAuz 107. Errodrigoren aoz entzun artean, ez noa beste iñori itzik aipatzera. NEtx Antz 39. Yainkoak Dabiden agoz diona. Or QA 130. Etziran sekula aspertzen neguko gaualdi luzeetan aitonaren aboz bein eta berriz entzuten [elezahar au] . Etxde JJ 96. Inoren ao-mingainez mintzatzen zaigu eskuarki, Sokrateren aoz, alegia. Zait Plat 81. Tajo aitaren aoz [...] Guadalkibir ibaiari dagokio olerkaria. Gazt MusIx 67. Abenzerrajearen aoz erantzun zion, Narbaezko Errodrigori katigu onek erantzun zizkion itz ta izketa ber-berak esanaz [Don Kijotek] . Berron Kijote 68. Villasante mintzatuko da bere aoz, nahi badu, egoki iruditzen zaionean. MIH 392. Ez baita besteren ahoz ari, bere baitaren baitatik baizik. Ib. 303.
v. tbn. CatLuz 15. Legaz 20. Lap 92 (V 45). Agoz: CatUlz 23. KIkV 47.
(Det.). "(Hablar por) boca de otro, besteren aoaz, mingañaz hitzegitea" Lar.
Iesu-Kristo gure Salbaltzailleak eta bere ahoaz beraz berak erakutsia. Mat 86. Milla esker ditutzula, Iauna, ene ahoaz. EZ Man II 35. Ezpalu [Ienkoak] abertitu eta mehatxatu bere faltez Nathan profetaren ahoaz. Tt Onsa 43. Jinkoari algarreki othoitzen eskenzia, arthelin gañen ezari denaren ahoaz. Bp II 12. Zerren Apostoluak eskatu, ta Kristok bere aoaz esan zuen. CatBurg 22. Ni, nerau naiz testigu ta Juez, dio Jeremiasen aoaz. AA III 314. Berak irakatsi euskula bere aoz, berak agindu euskula esaten. Astar II 267. Zerengatik Kristok erran baizion bere abaz. CatR 33. Enetxoa, Jainkoa mintzatu zaigu zure aoz. CatR 33. Enetxoa, Jainkoa mintzatu zaigu zure aoz. TP Kattalin 197. Zoritxarrez, ez du Jainkoak itzegiten; baña beartiak itzegiten didate bere ordez, edo Ark auen aoaz. Txill Let 138.
c) Con la boca.
Hei eman baitzaie esku guzien gaineko Jaunaren hitz sakratuez konsekratzeko, espainez benedikatzeko, eskuez erabilteko, ahoz hartzeko, eta bertzei ere partitzeko. SP Imit IV 11, 6 (Cf. AHOZ HARTU). Hirurgarrena: Ahoz gustatzea. CatLuz 27 (tbn. ahoz Legaz 50). Ibar-gentzan dardar, lurrak ez, ostruak; / ta zaldijak arnas, aboz-barik, ulez. Laux AB 42.
d) (Con ablativo). Con la boca hacia (...).
Bainan ehortz nezazue / xai zola batean; / eta buruz barrikara / [...] ahoz dutxulura. JanEd I 139.
AHO ZABALEZ. Con la boca abierta.
Aintzan ederra [kardantxilloa] luma nabarrez / ta ori-gorri guztikoz / ze ama alabak ao zabalez / ari begira dagokoz. Zav Fab, RIEV 1907, 94.
AHO ZABALIK, AHOA ZABALIK. Con la boca abierta. "Con la boca abierta, aoa zabalik" Lar (s.v. abrirse). v. ahozabalka (2).
Ostia santua artuteko egon bear dozu moduz, geldi geldi, burua puskatxu bat gora eginik, begiak baturik, aoa zabalik, ta miiña aterarik. EL2 183. Ikusten du zigoñak / aoa zabalik, / iñolaz ere ezin / asnasa arturik. It Fab 86. Gelditu zan bertan bera aoa zabalik, itxi zituan begiak, eta iarri zan zurrungaka. Ag AL 41. Zenbaitzuk begiekin baño aboa zabalik pelota obeto ikusten zutela esan zitekean. Anab Usauri 56. Ahoa zabalik, batean hospitaleko bastizari so edo urruneko mendien zilar txingolari begira. Mde Pr 46. Libertatea ao-zabalik / ederki nuen gozatu. Arti MaldanB 215. Esku batean txapela, bestean liburua, aho zabalik eta irriñoa ezpainetan. Osk Kurl 205.
" Ahoa zabal zabalik (S), bouche-bée" Lh.
Kaiman bat, aoa zabal zabalik, elbiz eta eltxoz noiz beteko zitzaion zai, aoa itxi ta motel motel ureratu zan. JAIraz Bizia 48.
Con la boca abierta (de asombro, de admiración, etc.). " Agoa zabalik gengozan, estábamos con la boca abierta (V)" A EY III 263. " Aho zabalik geau, erabat liluratuta edo txundituta gelditu" ZestErret.
Larga zuten Txori-artzallea aoa zabalik bere sare ta buru-jakearekin. VMg 71. Aua zabalik enzuten egoten zera. Ib. VII. Zelan umetan entzun geroazan aoa zabalik eta adurra erigula. Zav Fab RIEV 1907, 91. Mandazain gazte mutil txoria / eta ostatuko neskea / aoa zabalik papaoa legez / dagoz ikusten arrantzea. Azc PB 102. Leberiñen berbaak entzuten aoa zabalik gelditutea. A BeinB 60. Senar emazteak aoa zabalik geldituta. Ag Kr 185. Agoa zabalik entzuten ebezan neskatilla biak mutillaren edestiak. Echta Jos 238. Neska eru abek senar-gai kontu asi ezkero, lanaz batere gogoratu gabe, abu zabalik egongo lirake. Alz Bern 52. Ao-zabalik entzun genituen abesti oiek. Muj PAm 10. Abua zabalik itxi ebazan entzuliok. Kk Ab II 43. "Ik ez dun emen ikustekorik" esanez ao zabalik uzten naute. TP Kattalin 186. Berari begira abua zabalik gelditu zan. Alz Burr 33. Buruba nastau ta abua zabalik arrittuta gelditu zan. Otx 24. Guziek antxe aoa zabalik, euskeldunei begira txoraturik. Ldi IL 94. Zear-begiraka ta aozabalik gelditu ziran biak muki-jario ta ezpainondoak masusta-ugelduz beztuta. TAg Uzt 156. Gazte garatuari begira gelditu ziran danak aozabalik. Ib. 205. Zertan ago, ba, or ao-zabalik? NEtx Antz 20. Mintzo au entzutean aditzalleak abozabalik gelditu ziran. Etxde AlosT 42. Txomin ao zabalik bere artan utzi ta. Loidi 18. Haren kasua azaltzen eta argitzen aho-zabalik zeuden familiako beste kideei. Mde HaurB 83. Bestetan, aozabalik eta zalantza gorrian egondu naiz "Bois de Boulogne"-ko bazkaldegi apain aien aurrean, nere buruarekin solasean. Txill Let 114. Aoa zabalik eukazan inguruko entzulei arro-arroki begiratuaz. Erkiag Arran 143. Agoa zabalik geratzeko egoan mutilla! Bilbao IpuiB 274. Aoa zabalik. Ib. 150. Albo bakoitzean iru adiskideek ao-zabalik entzuten dioten artean. Zait Plat 111. Ao zabalik egoten yakazan entzuten lagun koskorrak. Erkiag BatB 38. Berendia ao-zabalik [...] bikoiztuz dioan txalotsarekin. "Hiantem" . Ibiñ Virgil 92. Agozabalik gelditu nintzan arboladoira begira. Alzola Atalak 47. Pedrotxin gixajoa agoa zabalik eta kandelak dariola, besteai begira. Ib. 65. Txoraturikan ao zabalik / emakume ta gizonak. Olea 70. Gazte jendea zer jazoten ete zan ao zabalik lagata. Etxabu Kontu 30. Gaztelaniaz ari zen eta nolako gaztelaniaz! Ahoa zabalik nendukan. MIH 144.
(Pl.).
Ala auditorio guzia, aoak txabalik, txit gustoz ta debozioz egon oi zan. Cb EBO 60. Egoten gatxakoz auak zabalik enzuten, ume txikarrak Peru ta Marijaren ipuin gatz bagaak enzun daruezan garraz. Mg PAb 96.
(Aplicado a cosas). "Se dice de las cosas descosidas o reventadas. Ao zabalik daroiaz oñetakuak " Etxba Eib. .
Oñetakuak abua zabalik barreka, buruko txapela be koipez beterik. Kk Ab I 6. Ire oskijak abua zabalik yagozak; gosez, antza. Otx 39. Agoxabalik orrako or dagon / mitxirrika goiztarrari / iñarrausi bat emanen diot, / bertan baititake jalki. Or Eus 75. Kardal artean ondatzen / urliak batela, aren zai aoa / zabalik orra osiña. Gazt MusIx 119. Gaztaiñak goitik beera datozenerako, lakatzak leertu eta ao-zabalik bait dira. Zendoia 194.
AHOZ AHO.
a) (Hablar) cara a cara. "Bouche à bouche" SP. v. AHOTIK AHORA.
Baina speranza diát sarri ikhusiren audala, eta ahoz aho minzaturen garela. " Bouche à bouche" . 3 Io 14 ( TB, Ol, IBk, IBe a(h)oz a(h)o, Ker agoz ago; He bekhoz bekho, Dv buruz burutan ). Mirets ezazue nolatan bethiereko Iainkoak bere legea eskiribatu derauen hil behar diren gizonei, bai eta nola minzatu zaien ahoz aho bere Semearen ahotik. SP Phil 132 (He 135 ahoz aho ). Gazteak Goiko euntzera doaz / etxera baiño lasago, / zer gerta zaien agertuz, nornai / dutenean agoz-ago. " Explican a todo el que se les hace encontradizo, el caso ocurrido" . Or Eus 316. Nai lukete bera ikusi eta Berarekin aoz-ao itzegin. Vill Jaink 18. Judas eta Silas bialtzen dautsueguz, oneik be agoz-ago berbera esan dagitzuen. Ker Act 15, 27 (Arrian agoz ago;ahoz ). Kontu hauek jendaurrean astindu nahi dituenak, prest gauzka [...], jendaurrean ahoz-aho eta aurpegiz-aurpegi aztertzeko. MIH 225.
b) De boca en boca. "Aoz ao dabiltza (G-azp)" Gte Erd 205.
Eta nola ere ahoz aho / Berria jin beitzen handiago, / Arratsa beno lehen / Errana izan zen / Gizon hark ziela errun / Arraultze berrehun. Arch Fab 135. Aoz ao guganaño etorri dan bezala izkribatuko det Birjiña Guadalupekoaren agerpena. Zab Gabon 90. Politika delakoari doazkon urhatsetan da maizenik eta gorenik ahoz-aho ibilki "fede ona", izaitez gutienik ari den lekuetan. HU Zez 193. [Pernandoren] esaera ta ateraldiak, [...] or dabiltz oraindik aoz-ao, esan eta entzun, guzioen pozkarri. Muj PAm 7. Beste gañerakoak, aoz-ao etorri dira gugana. Eta aoz-ao datorren itza, sarritan ez dator lenengo atera zan ezpañetatik sortu zan bezela. Ib. 24. Herri guzian yakin zuten berria, eta ahoz aho edatu hilak utzi zituen aberastasunak. Zub 62. Aurreko itz oriek aboz-abo zerabilzkiten Usaurin. Anab Usauri 67. Euskaldun ele-ederrak urtero berrituz, / agoz-ago "omen"ka gerora bialduz. Or Eus 100. Itxasoz doan ontzi-atzetik / kaio urrun-zalea lez, / Arantzazuko izen goitua, / aboz-abo kanta-zarrez. SMitx Aranz 105. --Etxeko zoritxar ura aitatu nai didazu? --Ez, noski. Ori Elendar tartean aoz-ao baitabil. SMitx Aranz 105. --Etxeko zoritxar ura aitatu nai didazu? --Ez, noski. Ori Elendar tartean aoz-ao baitabil. Zait Sof 123. Arritzekoa, aboz-abo bere musika ta guzi gure egunetaraño irixtea da. Etxde AlosT 95n. Orduan ataratako bertsuak gaur be oindiok agoz-ago erabiltzen dira Plaentxian. SM Zirik 59. Autubatzalliakpe aoz-ao zerabillen kuadrilla batek perretxiku benenozuak pe jaten zituela. Ib. 62. Beste albista bat, eta ez bapere pozgarria, bala bala ebillen errian, aozao. Erkiag BatB 88. Egingo ete dausku Ayaldek gaur agoz-ago dabillen entzute aundiko gizon onen irudi bat oleo-pinturaz? Alzola Atalak 85. Aoz-ao ta jendez-jende / zabaltzea nai duzun ezkero. Berron Kijote 153. Uste det nai zuala aoz-ao datorren istoria edo kondaira guk ere jakitea. JAzpiroz 10. [Hizkuntza] erabiltzeko da, eskuz esku eta ahoz aho ibiltzeko. MIH 164.
(Precedido de gen.).
Erritarren berezko bertsoak deitzen ditut ba, erritarren agoz-ago beren abestietan dauzkatenak. Inza ( in Jaukol Biozk VII ).
c) De boca en boca (pasar un objeto).
Ahoz aho dabila xurkatzen hezurra; / Zahatoari nihork gordetzen muthurra. Hb Esk 227.
d) Oralmente.
Eta buruz ikasi bear dana agoz-ago guztiei Apaizak erakustea eztalako erraz, izkuntza guztietan jarri du kristauak ikasi bear duana liburu txikitxo batean. Inza Azalp 19. Au guztia Ebanjelioaz dakigu: orain aozago ikasia degu. Ib. 69.
AHOZ AHOKO (Adnom. de ahoz aho (b)).
Aoz-aoko ekarriak dakar, ez zala ill errege au. "Es tradición antigua" . Berron Kijote 142.
AHOZ AHOZ. En boca de la gente, de boca en boca.
Ipui, asmakari, kanta, Arta-zuriketa oetan iraultzen zuten, agoz-ago urtero berritzen zirala. Or Eus 46n. Iñigok entzun zitun aoz-aoz zebiltzanak eta min artu zun. Manzi GPatroi 87.
AHO-ZAPALO. Paladar. v. ahosabai, sapailo, sabai.
Iñondiko izenik kuttunenak ekarri dizkigu, erleak luzaroan, lore artean, biltzen duen eztiorrazi balira bezela, gure abo zapaloen gozagarri. Eusk (?) 1925, 125 (ap. DRA s.v. zapalo; la abreviatura no aparece en la bibliografía).
AHOZ HARTU. Mencionar.
Garbia banintz zure argia / lausotu barik erabilteko. / Aur banintz beintzat edo aingeru / zure izen ori agoz artzeko! Gand Elorri 134.
AHO-ZATAR. "De hablar obsceno. Peralta bezin ao zatarra" Etxba Eib.
AHO ZATARREKO. "Malhablado. Erdeldun orrek e, ao zatarreko jentia dala, beti maldeziñua ta, zea ta" Elexp Berg.
AHOZ BARNA, AHOZ BARRENA.
a) "Aozbarna (R), ahoz barna (Sc), boca abajo" A. "Auzbarrena (R), de bruces" Ib.
b) AHOZ BARNE
Apez Jaunari, ez dala sori / zabal uztea Liburu; / letra gorriek dioten eran, / auz barne, kanpora buru / itxi dezala. " Hojas para dentro y lomo para fuera" . Or Eus 334.
AHOZ BEHEITI. Boca abajo.
Orrazeak kofoinetik atheratu ondoan, tapatuak dituzten xilho guziak idekitzen dira nabala batekin eta ixurarazten zaiote eztiaren pharte bat ahoz beheiti idukiz. Dv Lab 300s. Uste gabean, lakha bat ahoz beheiti emanik, Lamin bat atxeman zuen. Barb Leg 26. Parasol gider baten pare ahoz beheiti bainauka [hezur-debeku batek] . Lf Murtuts 38.
AHOZ BEHERA (SP, Hb, H; aozbera V ap. A Añ). Boca abajo. "Ahoz behera datza" SP. "Boca abajo, auspez, aozbera" Añ. "Ahoz behera, la bouche en bas" H. Cf. ahoz-beheratu. v. ahuspez.
Nola [pipa] dilindan ahoz behera baitzagokan. Elzb PAd 7. Gizarajuak zeramala konkor aundi bat, ziruriyena kalderiñ bat abuaz bera. Iraola 39. Zergatik jarri biar det nik abuaz bera? Nork agintzen du emen? Ib. 40. Aoaz behera bueltatu zuten / iltzeak errematxatzeko. Auspoa 68-69-70, 52. Tupiki ta pertz ori or ditu amonak, / urtean agoz bêra gorde egon diranak. Or Eus 135. Ikus-nai batzuk, kai-bazterrera, / ontziak dauden tokira; / [...] ekarri-âla ari dira; / agoz-bêra ta bizkarrez-gora, / saieska, noranai bira. Ib. 389.
Con el filo hacia abajo.
Oñaz ta Ganboarrak, danok, bat artuta, / menderatzen dizugu aoz-bera ezpata. SMitx Aranz 33.
AHOZ BELARRIRAKO. De tradición oral.
Leitzako errege erreginak. Ahoz beharrirako urre altxorretan. PPer (tít. de una obra, Bilbao, 1996). Euskaldunok, alegia, ez ditugula soilik ahoz-belarrirako poemak eta galdu; horiez gainera, liburu inprimaturik aski deuseztatu direla bitarte honetan. MIH 284.
AHOZ BILDU. "Abocardado, cañón de escopeta, &c., con la boca como de trompeta, aozbildua" Lar.
AHOZ GOITI. "Boca arriba. Ahozgoiti erortzea (Darric)" DRA. "Ahoz goiti (B, BN-arb, S)" Gte Erd 9.
[Aleman] gehienak hantxe gelditu ziren lurrean, ahoz goiti. Zerb Gerlan 22.
AHOZ GORA (V, G-goi-azp-nav, AN; SP, Añ, H; agoz gora V, B; auzgora Sal, R; auzkora G; Añ (G), H; aoaz gora Añ (V); auaz gora V-gip, G-azp; aboz-gora G-bet). Ref.: A (agoz gora, aozgora, auaz gora, auzgora, auzkora); Etxba Eib (auaz goa), Gte Erd 9. Boca arriba. "La bouche en haut" SP y H. "Auaz gora lo eitten dau, zorro zorro" Etxba Eib. v. ARATINIK.
Biziaren emaillea hala ioan zen mundutik, / Eta ahoz gora egon gero sorho gañetik. EZ Man II 44. Zerengatikan erori baita zamalduna ahozgora. Urt Gen 49, 17. Ni naiz, erran zuen; eta erran zueneko erori ziren guztiak aoz gora illak bezala. LE Urt 46 ( ms. 17v agosgóra ). Baña, bildotsak legoeturik ekin eutsen ta / Egiñ zituen gaba baño len kanporatu, / Ez baña, danak; zergaitik zelai egotzietan, / Agoaz gora naikoa ill da zan geratu. AB AmaE 186. Eri-handien ohatzean egotea gehienetan ahoz-gora, "coma" delakoan daudenak. FIr 191. Agoz-gora [ontzia] artzen duten aldiro, / barna dirudi idekia; / auspez jartzean, "lumera-bale" / deritzan arrai aundia. Or Eus 390. Zerua aoz gora jarrita. NEtx LBB 229. Aoz-gora etzan-ta zegola. Berron Kijote 187.
Con el filo hacia arriba.
Beste batzuk [uste dabe] gatza maijan jausten bada, kañubita edo kutxilua auaz gora geratuten bada, [...] gatxen bat datorrela etxera. Astar II 41. Labana bat agoz gora badago, loteria-saria izango da. A EY I 153. Gaurko egunean ere atalondoan galtzairuzko aizkora jarri oi da auaz gora, iñusteriketan dagonean, etxea oñaztarretatik zaitu dezan. JMB ELG 83.
AHO ZIKIN.
a) (-zikhin L, BN, S; Dv; agozikin B, Sal; auzikin R). Ref.: A (ahozikhin, agozikin, auzikin); Izeta BHizt2 (agozikin). "Indecente, obsceno" A. "Agozikin (Sal), maldiciente" Ib. "Auzikin (R), malhablado, deslenguado" Ib. "Cualidad de la persona malhablada. Au agozikine, zazi begien bistetik! Agozikin" Izeta BHizt2.
Aozikin lotsagabe ori! nor bezten dukala dirudik, nerau agure au, ala erori? Zait Sof 134. Gorri omen zan batek apaiza eskatu, ta txapelgorri ago-zikin batek: "Apaiza diok? [...], oa ipernura berela". Or QA 81. Asi Aristotelestik eta Xenofonte ta Zoilo edo Zeuxisengan bukatzeko, bata ao-zikiña ta margolaria bestea izan baziran-ere. " Fue maldiciente el uno" . Berron Kijote 18s.
b) (auzikiñ G-goi ap. AEF 1955). "Estomatitis (aulearra o auzikiñe). Los pastores rarísima vez se dan cuenta de la existencia de esta enfermedad en las ovejas" AEF 1955, 114.
AHO ZIKINEKO. Malhablado. "Aho zikhineko gizona, homme à la bouche ordurière" Dv.
AHOZKO (Añ, Dv). Oral. "Oración vocal, aozko edo itzezko oraziñoa, otoitza" Añ. "Oraison vocale, ahozko othoitza" Dv. "Haizeak eramaten ditu ahozko hitzak" Ib. v. AHOKO (b). Tr. Con det. se encuentra en Irazusta (aoazko) y en el catecismo de Hualde (CatR 57 abazko).
Eztute [Apostoluék] bere enbaxadoregoaren ahozko predikazionez exekutatzen pena eta dilijenzia ezarri ukhan solament: [...] skribuz-ere hura ezarri eta utzi ukhan duté. Adv ** 3v. Biotzeko kontrizioa, aoazko konfesioa eta obrazko satisfazioa. Iraz 38. Ahozko orazioneak erratean. He Phil 96 (SP 93 ahoko). Egiazko propositu beardana badauko? Ez, ezpada aozkoa ta falsoa. Cb CatV 81s. Behar dea ahozko othoitzarik erran edo hasperapenik egin, neor Ostia seindiaren errezebitzeko pündian denian? CatLan 139s. Aozko konfesio jeneral oso oso bat egitea. Mg CC 173. Aozko agertute edo deklarazinua. Mg CO 211. Baña ez aozko maitetasuna bakarrik, ezpada aoaz ta biotzaz, esate ta egiteaz. LoraS 175. Aozkoa edo bokala hitzakin egiten dana; baña egiazko orazioa izateko gogozkoarekin lagundu bear dana. Gco I 384. Orregaitik aozko berbaak, ez dabee balijo beintzat luurreko justizijagaz obligeetako ezkontzara. JJMg BasEsc 250. Abozko orazioan zaudela. Echve Dev 118. Zeinbat erakoa izan leiteke erregu aozkoa? Itz Azald 61. Egin daigun eskabidea; baña ez paperez, aoz, zerren aozko esana askozaz beroagoa da. Ag Serm 518. Lumazko koblariena iragan da. [...] Ahozko koblariak ditugu orai iganak tauletarat. JE Bur 146. Azterketea, biotzeko-damua, onduteko asmoa, aozko autorkuntzea ta txarto egiñen ordaña. KIkV 94s. Erregen erregearekin itzegittera dijoana da berriz agozko otoitzera dijoana. Inza Azalp 126. Agozko otoitza. Or QA 163. Baina aintziñako literatura hortatik aztarrenik ere ez zaigu heldu; parterik gehiena ahozkoa zen. Mde Pr 251. Gure orazioak ahozkoak zirela bakarrik, eta ez bihotzezkoak. Arti Tobera 279. Alta haren ahozko erakaspenetik ez zaiku limarrik gelditu. Lf ( in Zait Plat XIV ). Herri germanikoen ahozko literatura. MEIG IV 62. Hizkuntza idatzia astiroago aztertu dugula ahozkoa baino. MEIG VII 81.
v. tbn. CrIc 173. AA III 589. CatLlo 64. CatLuz 23. CatBus 30. Legaz 20. KIkG 31. Inza Azalp 120. Agozko: CatB 57s. CatSal 57. CatUlz 42. Agosko: CatAe 56.
AHO-ZOLA. Paladar.
Bipher-beltx gostu bat ezin-erranezkoa bazuen han, aho zolan, Bortuko esne goxo guziek eztitzen ez baitzioten. Barb Sup 33. Eta ur horrekin ongi gargara edo xafarrika aho-zola. Egunaria. (ap. DRA)
AHO-ZULO.
a) Boca. v. AHOKO ZULO.
Abo-zulotik ere indarra joaten dala. Anab Usauri 121. Gas-tubua ao-zuloan sartu. Lab SuEm 210.
AHO-XILO
Eta haurrak, ilobasoak, aho xilora oraino beren Aitatxi onari beha zagozkiolarik ['mirándole y atentos a lo que decía'] . Barb Sup 166.
b) Desembocadura. v. ahogune.
Zokoa kapitanaren ustez, ur-adar onek soil-soilki sort-arazi du Luzaroko abozuloa. Etxde Itxas 108 (ed. 1984, 167 Luzaroko bokalea ).
c) Orificio.
[Mangeraren] muturreko aozulotik baiño bere, edozein inguruko zulo ez-agirietatik urteten eben irristada eta zipristiñak. Erkiag BatB 11.
AHO-ZUZTAR (Darric ap. DRA; -suster Lar; -susker A). "Vaharera, enfermedad que da a los niños en la boca, aosusterra" Lar. "(V, ms.), afta, cierta enfermedad de niños, en la boca" A.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper