OEH - Bilaketa

344 emaitza fama bilaketarentzat

Sarrera buruan (3)


Sarrera osoan (341)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
haize.
sense-1
1. (V, G, AN, L, B, BN, S; SP, Deen I 212 y II 4 (haesia, haisia), Urt I 12, Ht VocGr, VP 6r, VocBN , Dv, H; aize VP 3r, Lar, VocS , Añ (G, AN), Izt 21v, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv (G), H, VocB ), axe (V; Lcc, Mic 9v, (V), Izt 21v), aixe (V; Izt 21v, Dv (V), H (V)) Ref.: VocPir 70 y 71; Bon-Ond 137; A (aize); EI 101; Lrq (aize); BU Arano 214; Iz ArOñ (áize), UrrAnz (aizía); Etxba Eib (aizia, aixia); Holmer ApuntV (aize); EAEL 229; Elexp Berg ; Gte Erd 148.
Viento; aire. "Aire, elemento, axea" Lcc. "Airosa cosa, gauza axez betea" Ib. "Calma de viento, axean kalmea" Ib. "Remolino de viento, axean bueltea" Ib. "Haize azkarra, vent fort, impetueux" SP. "Laguna, izorra adi airez, erdiko aiz haizez" Ib. "Aire" VP. "Aire, viento" Lar y Añ. "Hinchar, puztu, aizez bete" Lar (tbn. en Añ). "Inflar, [...] aizez bete" Ib. "1. vent. Haizea alde izaitea, tenir le vent favourable (CantIzp). Haize muthiria, vent violent [...]; 2. souffle, vent produit par l'air agité d'une façon quelconque [...]; 3. souffle, vent que l'on produit en soufflant par la bouche; [...] 5. haizea, s'entend simplement de l'air" H (que para esta última acepción cita a Astarloa: v. infra HAIZETAN). "Aize nasiya: viento que cambia con frecuencia" BU Arano 214. "Aize kanikolaríe, el viento arremolinado" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). "Aizia. Alterna con aixia que es más frecuente en Eibar" Etxba Eib. "Errezilko aizeak on iten dit (G-azp-goi AN-gip, B), mendi haizeak on egiten daut (BN-arb), hango axeak eztau ondo artzean (V-arr)" Gte Erd 148. "Haizea hasi da (S)" Ib. 148. "Haizea sendotu da (B), haize poxi bat jauzi xi (BN-ciz)" Ib. 148. v. aire, HEGO-HAIZE, EGUZKI-H., EKAITZ -H., ELUR.-H, IPAR-H., ITSAS- H., LAU HAIZETARA, LUR-H., MENDI-H., SUDUR-H., TXORO-H., ZEHAR-H. Tr. De empleo gral. salvo en roncalés, donde se documenta aire (q.v.) tanto como equivalente de 'viento' como de 'aire' (cf. sin embargo infra algunos testimonios roncaleses de aize sg. Azkue). El campo semántico de aize es mucho más amplio que el de 'viento', sobre todo en el Sur (cf. infra HAIZEA HARTU, HAIZEAN, HAIZEETAN, HAIZETAN...). En la tradición meridional hay ejs. de haize con el sentido de 'aire', en todas las épocas (cf. infra HAIZEAN el ej. de Beriayn), llegando en ciertos autores (Mendiburu, y después D. Agirre, Orixe, etc.) a abarcar por completo el de 'aire', quizá en parte por purismo (cf. tbn. VocPir (70 y 71) aize : 'air' y 'vent' para Sal). Al Norte son escasos los ejs. con este significado (alguno en Hiribarren, Mirande y Xalbador), si bien parece algo más empleado en las exprs. haize egin 'soplar, dar aire' (Leiçarraga, Pouvreau, Duvoisin y Goyhetche) y haize eman 'soplar, dar aire' (Axular, Etcheberri de Sara, Goyhetche e Hiribarren). La forma (h)aize es gral. salvo en vizcaíno, donde se documentan principalmente las variantes palatalizadas axe y aixe (la 1.ª de ellas ya en Lazarraga, en los Refranes de Garibay y en Refranes y Sentencias ; cf. tbn. Lh: "Aixe (L, BN, S), dimin. de aize, vent", no atestiguado en los textos); hay además aise (que podría indicar en algunos casos una realización palatal) en Acto, J.A. y J.J. Mogel, algunos ejs. de f. Bartolomé, y Arrese Beitia, y en Iturzaeta (Azald 85). Al Norte hay aize, sin aspiración, en autores suletinos (aunque haize en el único ej. de Etchahun (364)) y en la mayoría de los bajo-navarros.
Eta erori izan da uria, [...] eta erauntsi ukhan duté haizék, eta io ukhan duté etxearen kontra. Mt 7, 25. Zeren ikhustera ilkhi izan zarete desertura? haizeaz erabilten den kanabera baten? Ib. 11,7. Fikotzeak bere fiko ximalak iraizten dituen bezala haize handiz erabilten denean. Apoc 6, 13 (He, TB, Dv haize handi, Ip, Ur aize (h)andi, IBk, IBe haize zakar). Axeak oi darabil beletea. Lazarraga A17, 1187r. Geldi itzazu haizeak, sosega itzazu uhinak. Mat 361. Asi zen denbora nastekatzen aizes. "Comenzó a revolverse el tiempo con [...] aires" . Ber Trat 112r. Ifernuko uriz eta haizez tormentatua. EZ Man I 30. Haizeek soñu egiñen dute nola trunpetak / Eta aireak habarrots alegia musketak. Ib. 79. Arren beletara egor azu haize azkarra. EZ Man II 146. Haize onez hant etzatzu othoi bela gureak. Ib. 138. Zuek ditutzue haize / muthiriak ematzen. EZ Noel 157 (v. tbn. con muthiri en SP Phil 234, Dh 159, Dv 3 Reg 19, 11, Laph 223 y Or Eus 246). Su ttipia, kandela-argia, haize gutik iraungitzen du, baiña su handia, [...] haize handiarekin handitzenago [...] da. Ax 463 (V 301). Haize ona denean bela egin gabe gelditzen den untzia bezala. Ib. 156 (V 103). Haize handia da eta borthitza. "Grand est le vent & véhément" . Volt 138s (141 aize ). Zeren hau da zuhurtziarik handiena, hitz haize guziak gatik ez higitzea. "Non moveri omni vento verborum" . SP Imit III 27, 5. Manatzatzu haizeak eta tormentak. Ib. 23,4. Mana zazu kalma dadiñ, / haizearen furia. Arg DevB 215. Eta izanen duzu abrio nordesterik suduesteraiño atheko haizea. INav 58. Haizea kontra izanez. Ib. 129. Eta baldin baduzu itsasoko haizea [...]. Ib. 24. Haize handiarekin ez hurbil leihorrat. Ib. 56 (v. tbn. haize handi en Mb IArg I 356, Lg II 298 y Jnn SBi 177, aize aundi en Bv AsL 169 y Basarri 164). Geldi zaitezte Norteko / haize hotz, haize aspreak! 76. Herots handi [...] aize borthitz batena bezala. Bp II 71.
(s. XVIII) Biar goiseko beste alderuz itzuliko xok aisiak. Acto 332. Mana diozozute haizeei eta tenpestei, errozu itsasoari pausa adi eta haizeari geldi adi. Ch III 23, 8. Olloa, egan asia gatik, gutxi goratzen da. Mirua, lurra uzten duenean, goratzen da zeruaren edo aizearen erdiraño. Mb JBDev 8. Ta dirudi, neka ez dedin, aizeak artzen duela bere besoetan mirua, ta daramala nai duen alde ta bazterretara. Ib. 8. Urez betea eta aize aringarririk bage gelditzea [...] ta itorik an gelditzea. Mb IArg I 248. Aize bizi bat datorren aldian arzen dute trillariak beren pala, ta palaka aizea datorren aldera botatzen dute pill guzia. Ib. 203. Erritar guziak asi ziran aiez ta orro arrituz aize guzia nasten. Ib. 172. Aize guzia urratzen zuten gerrako klarin ta soñu andiekin. Ib. 267. Itsas olastak eta aize aserretuaren boladak. Mb IArg II 280. Baña bidean izandu zituen eguraldi ta aize agitz gaistoak. Ib. 280. Aize gogor bat zeren asi zan, enfadatu ta esan zion: aizea, nik agintzen dizut geldi zaiteala. Cb Just 36 (v. tbn. con gogor en AA III 330, VMg 79, It Fab 226, Echta Jos 90, Arrantz 25, Mde Po 29, Erkiag Arran 162 y Munita 59). Ez duzue izanen haizerik, ez uririk. Lg I 368. Haizea bortitztu zen eta itsasoa handitu. Lg II 163. Zeren haur beita zühürtze handia, hitzen aize orogatik ez zotükatzia. Mst III 27, 5 (Ip elhen aize). Delarik hen bihotza zeiñütegiko oillarraren pare, aize güzier ützültzen dena. Egiat 212. Haren ostoak haize bero guzien gerizean, bethi ferde izanen dire. Mih 71. Etxe guzia bete zuan aize indartsuarena bezalako ots andi batez. Ub 97. Bai, kamalue pistia zatar au ere beti bizi da aize utsagaz. msOñ 237v.

(s. XIX) Haize ezti bat / sortu da Orientetik: / Hark untzia portu onerat / ekarri dauku salborik. Monho 66. Hire korpitza diat / Sarri frikazeiatüren / Erre erazi eta gero / aiziari aizatüren. Xarlem 770. Itxasoan aize ederrarekin zijoan onzia gelditzen da batzuetan aizeak uts emanda kalma edo pake kaltegarrian. Mg CC 189. Aise osasuntsuba. Mg PAb 167. Dana panparrerija aisiak daruana. Ib. 203. Makaldu ta otsandu zirian axeak? Baketu zan ekatxa? LoraS 8. Axeari kolpeka esetsi ta daragoiona legez. Ib. 140. Ta zerabillen aizeak [kañaberea] bein batera, bein bestera. VMg 79. [Igela] asi zan bada puztu ta aizez arrotzen bere larrua. Ib. 39. Bidaltzen die Zeruko graziaren inz eta aize gozo bat. AA I 410. Asaldatuko da aizea, eta erasoko die bekatariai turmoiakin. AA III 477. Jaunarenak [dira] lurra, sua, ura, aizea. Ib. 354. Onra, antuste ta arrotasunaren aizeai darraiztela. Ib. 466. Zerbitze onek baditu bere aldapak, baditu kontrako aizeak. Ib. 304 (v. infra HAIZE KONTRA). Batetik bestera, aizeak beletea bezela. Gco I 403. Baldin haizerik xumenak egotzi baditu zuhaitzik sendoenak. Dh 214. Etorri zitzaien egoi aize zatar ta sendoa. VMg 79 (v. tbn. Erkiag Arran 153 aize zatar y EZ Man II 20 haize sendo). Mundubaren aise epel ta itxaaskorrak [...]. JJMg BasEsc 236. Aixe guztietara jira egiten daben kañabera bat legez. fB Ic I 17. Itxasuak, luurrak ta axiak erre ta azten dituban erregalubak soinerako ta sabelerako gitxiegi ditubeela? fB Ic II 278. Ate bi alkarren parian zabalik dagozan artian, aisia dago. Ib. 376. Aizea sartu ta irten dabillen. "Para que circule el aire" . It Dial 82 (Ur axia, Dv haizea, Ip aizia). Ez, aizeak ustekabean nondik ezdakiela arturik, airean jira-bira oi-darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak. Izt C 6. Aize ephelen hasperenak / urterazirik elhurrak. Arch Fab 165. Urten eban aixe <aisse> andi batek, esetsi eutsan euri zaparrada guztiz ugari bati, ta beriala azi zan ibaija. Ur MarIl 25. Uda hasteko haizek, bere hats ephelaz. Hb Esk 236. Yazarri nahi dio bere etsaiari. / Botatzen dio kolpe pisu eta latza / Harrabotsak airean haize ona datza. Ib. 37. Alferretan gezurrak erabiliko diotza inguru bere haize nahasiak. Hb Egia 115. Hein baterat geroz, gizonak ezdu onik, ezditeke yeki, ez ibil, ez xutik egon. Iduritzen zaio bethi bihotza zintzurrerat dioakola, eta haizez duela barnea. Ib. 62. Euria egin zuen, ibaiak anditu ziran, aizeak irten ziran, etxea indar guziarekin jo zuteno. Lard 385 (9 aize andi bat irten). Ez dezazula onhets munduko haizeak neraman berekin. Dv LEd 157. Itzalak eta haize eskasak belhar guziak ahultzen dituzte. Dv Lab 55. Haizeak eta iguzkiak laster ekharriko dituzte idortasun onera. Ib. 96. Eta behereko belak haizeari emanik, leihorrera jokhatu ziren. Dv Act 27, 40 (Lç haizeari bela altxaturik, Ol aizera edaturik, Ker aizetara jasorik, IBe haizeari emanik). Untzian dohatzinek, garbi denean zerua, maltso itsasoa, alde haizea [...]. Laph 175. Frankotan inbiriya / eman dit aiziak, / aren trentza tartetik / jostatzen pasiak. Bil 58. Otz gogor hura zerbait bigundu zan, aize epel eta biguñago bat irten zan. Arr GB 77. Ziega illun otz onetan [...] kanpoko aize osasungarrigabe. Ib. 25. Irten zan kanpora, erriko aize osasun galgarriak utzirik, naba-mendietako aize garbitara. Bv AsL 30 (85 tbn. aize garbitara). Aizia zuten kontra. Ib. 106. Izan dedilla alabatua nere Jauna / anai aiziaz, airiaz, odeiaz ta lañuaz. Ib. 399. Aiseen durundua. AB AmaE 362. Aixe me bigunak [...]. Ib. 150. Tenpesten haize borthitzeri buru egiten. Lap V (V 1; v. tbn. haize bort(h)itz en Jaur 197 y Ardoy SFran 296, aize bort(h)itz en Mb IArg II 280 e Ip Hil 203). Haize hotzari idekia zagon [...] heia tzar [...] batean. Jnn SBi 11. Haizerik nahasienak joa den [...] arbolaren pare. Ib. 80. Haize laño eta gozo batek ur-axala zimurdikatzen zuen. Arb Igand 146 (v. tbn. con gozo / goxo en Ox 30, Or Mi 53, Anab Poli 51 y Mattin 19). Udazkena etorri zan bere aize otz [...] ta egun laburrakaz. Ag AL 108. Ez baita errex [...] buruzagigoaren jasaitea! Bereziki haizea zure kontra duzunean. HU Aurp 89. Behin baino gehiagotan haizeak derama ttipian ikasi guzia. Ib. 217. Auzo jaun handiek beren ontasunak haizeari burrustan besagainka; egun ba eta bihar ez. Ib. 211. Eskualdun giristinotasunaz ala jazko haizeaz bardintsu axola dutenak. Ib. 175. Haizeak airean derabiltzan [ostoak] bezala. HU Zez 118. Itsaso'ta haizeak / geldi ziren jarri. Zby RIEV 1908, 412.

(s. XX) Aize indartsu ta euri zaparradeak. Ag Kr 194. Eztago esanbearrik aizez puzturik egozala zaragiok. Ib. 60. Iparraldetik putz egitten daben aize baketsuak. Echta Jos 279. Kalan ezegoan aizearen putzik. Ib. 118. Gure taulazko etxearen arteketarik xixtuz haize hotza sartzen ohi zaukulakotz. JE Bur 115. Aize indartsuaz burruka gogorrean. Ag G 209s. Txoriak ixil, aizearen izpirik ez, soroetan iñor ez. Ib. 357. Denborale gogorretako aize sumintia. Ill Pill 5. Itxasua zitzaigun / asarretzen asi, / bendabal aldetik zan / aizia nagusi. Tx ( in Imaz Auspoa 24, 52 ). Aixiak eta ugiñak bultzaka eruanda. Kk Ab I 80 (II 105 axe). Biriketan gelditutako aizeak. Anab EEs 1919, 155. Aize guzietara dabillen kañabera da otoitzik gabekoaren biotza. Inza Azalp 124. Xixtuka ari dela haizea kanpoan. Barb Sup 185. Itxixu ate ori. Axe otza sartzen dala, ez-ete-dozu ikusten? Altuna 93. Udazkeneko aize zakarrak [...]. Jaukol Biozk XI (v. tbn. con zakar en Or Mi 73, TAg Uzt 39, Etxde JJ 43, BEnb NereA 208 e Ibiñ Virgil 88). Aizea txistuka. Ib. 76. Ta alde egin eban gorantz, axia ziar egazka. Otx 49. Alde guztijak ixoztu ditu / txingor-nastedun aixotzak. Enb 107. Aize mei baten ufakoaz, zerura lasai sartuko dire. 'Vent subtil' . Or Mi 125. Puñal dirdaitsuz betetzen da aizea. 'Dans l'air' . Ib. 133. Eskuzarta egin dute, aizea ere ikaratzen da. 'Les airs tremblent' . Ib. 58. Aizea garden dago. Ib. 147. --Dagon tokiyan dagola, Pilemon jauna ikaragarrizko aberatsa da, ta Erniyon badago're izango du nai duben guziya. --Aizia beñepin bai. --Aizia? Zuben buru ariñetan bai, Erniyon baño geiago. Zein dala Pilemon jauna, uste dezu? Alz Bern 50. Iriki zazu... aizea bear det... Itotzen naiz ta! Alz Ram 65. Burrukan ari naiz, ez aize yoka, gero. Ol 1 Cor 9, 26 (Or MB 144 aize-joka, Ker, IBk y IBe (h)aizeari ukabilka; Lç, He, TB, Dv aire ). Astindu dezagun aizea, eltxoak esku-beteka atxitzen ba'geniardu bezela. Ldi IL 80. Atariko aizeari baño yaramon geiago ez die iñork egiten. Ib. 25. Goxeko axe ozkirrijak / dantzan yarabiltzak lillijak! Laux AB 37. Kañaberok [...] axiak kulunkatzen zittuzan bakotxian [...]. Ib. 120n. Eta ur gañean zebillen Yesusengana yoateko. Aize azkarra. Ir YKBiz 214. Baretu zan aizea. Ib. 214. Aize garbitan gudaletxeko bizikerea egiten eban erria, orixe zan aldi bateko Esparta. Eguzk GizAuz 11. Arzulo-sarreran [...] egon oi zan, egun-argia sartzeko eta aizea berritzeko. JMB ELG 45. Jaungoikoagandiko igar-aizeak eragiñik aintzinako igarleak arnastutzen ziaten etortzekoa. TAg GaGo 69. Emengo mendi-aize osasuntsu au ondo letorkiela-ta [...]. TAg Uzt 155. Ontan, ordea, ziztualdi berriak ebaki zun aizea an urrean. Ib. 165. Arnas-artzeko aizerik ezbai'lu. Ib. 266 (v. tbn. 40). Aizearen ufada indartsuak. Ib. 68. Itxasaldeko aize biguña ta urriña arnasaztuz. Ib. 144 (v. tbn. aize bigu(i)n en Ag Kr 70, Or Mi 54, EA OlBe 27, Erkiag Arran 78, Onaind in Gazt MusIx 154, BEnb NereA 188 e Ibiñ Virgil 98, aixe bigun en AB AmaE 157, Enb 195, axe bigun en Laux AB 19, Enb 69). Plazako xoko bat hautatzen zuen, haizetik gerizatzeko. Zub 25 (82 aize). Igande-goiz aren egurats zolia! / Somatzen edo da aize ozkirria, / xuxpertuz zimelik zegoan bizia. SMitx Aranz 55. Kaio batzuek egada nare / aizea bigunki joaz. EA OlBe 66. Zikin gabeko aize garbia arnastu dezaten. Munita 140 (v. tbn. haize garbi en Arr GB 109, Erkiag Arran 11, Etxde JJ 56, NEtx LBB 94, Xa Odol 148). [Leze sakonean] haize ustela zela bide, gure zuziak ilauntzen ziren. Mde Pr 112. Zure birikak [...] mendiko aize guriaz ase dittezen. Etxde AlosT 55. [Bogota-ko] aize medar artan. JAIraz Bizia 49. [Gelan] aizea nastutzeko [...] tresnatxo bat. Ib. 40. Noizik bein soillik aizearen arnasak nere arpegia birbizten du. Txill Let 26 (v. tbn. (h)aizearen arnasa en TAg Uzt 258, Or in Gazt MusIx 202 y Azurm HitzB 59; cf. infra HAIZE-ARNASA). Burdin-bidetako langile bat bildu duela trein batek bere haizeaz eta errodek bi zangoak pikatu. Herr 11-1-1962 (ap. DRA ). Aizearen txistua, itsasoaren marruak. Anab Poli 130. Eta berriz bethe zuten aizea txaloek. Osk Kurl 177. Odi batek zekarren aize zanpatuaren (aide konprimidua) eragitez. Zait Plat 15. [Poltsak] aizearekin puztuta. And AUzta 115. Eguzkiak eta aize sanoak [...]. Salav 11. Untzia, haize faltaz, ez baitzitaken [...] bideari lot. Ardoy SFran 157. Aize bizi batek bultzata, banoa gora ta gora. NEtx LBB 204. Adiña ere aundia zeukan / larogei urte pasiak, / denbora ortan amaika buelta / emango zuan aiziak. Uzt Sas 128. Noizbait jabaltzen bazautzu, lagun, zaramazkien haizea / eta gogorat heldu bazautzu bizi lagun bat hartzea / zure onetan Euskal-herrian bila zazu ohantzea. Xa Odol 295. Tripa ez du betetzen hiriko aizeak, / baizik lurretik bildu janari maiteak. Ib. 150. Euskarari haize garbi eta indartsua ekarri diola [...] Ferranddo Airek. Larre ( in Xa Odol 11 ). Gizon zirtzilaren haurrak maiz gose ta egarri; / kanpora yali ondoan, haize hotza yanari. NafEKZ 132. Gau bateko huracán aixe gogor batek kalte ikaragarriak egin zituan. Gerrika 118 ( ib. 75 axe ). Ango aixiak biarrezko zitualako bere birientzat. Ib. 164. Eguraldiak ez du aitzakiarik. Haize epelak badu halako udaberri-susmo goiztar bat. MIH 135.
azpiadiera-1.1
" Goizetik haizea epeldu egin du (G-azp) [...], aize otza mubitu du berriz (AN-5vill), aizea aunditu egin du (AN-5vill), aizea gallendu egin du (handitu) (AN-gip) [...], haizea zakartu du (AN-5vill) [...] aizea gelditu du (AN-gip), [...] aizea gelditu du pixkot baina eman ditu kolpe ederrak (AN-5vill)" Gte Erd 148.
Denbora txarrak egin biar ditu / aizia ezpadu mudatzen. Auspoa 97, 22.
azpiadiera-1.2
(Como representación de lo vano, lo inconsistente).
Honestea berzerena erhogoa handi da [...] Beriareki datzanian enetako aizia. E 135. Mundu hunetako szienzia haize eta lanho baizen eztiradenetan. Adv ** 6r. Non da hire gloria? / Non ponpa haizez hantua, / Non ohore handia? 165. Zer egin ziran aren antust-arroa, guztizko edertasuna ta billatu zituen edergarri guziak? Aize ta auts. Mb IArg I 65. Lurreko honra txar, apainket arro ta gauz, bigarko auts edo aize egiten diranen billan. Ib. 312. Anziñako apaiz ori aize bano]n[z betea oi zegoela. Cb EBO 46. Orañ bada izenezko Euskaldun, ta sustanzia gabeko aizez beteak, esadazute [...]. Ib. 44. O munduko gauzak nola aize piska bat ta banidadea ziran! Cb Eg II 127. Ezdeus bat, plazer iragankor eta kharastasunez bethe bat; haizearen pare den ohorezko pontu bano bat. Brtc 153s. Zer ziren hauk guziak? Itzalak, kheak, haize huts batzuek. Ib. 154. Nekeareki gelditu zara, ta debalde, aizeain truk. LE Prog 106. Balire bekala itz aizearenak. Ib. 110 (v. infra HAIZEZKO). Bigarren, eztodaz egingo gauzak, munduari ondo eretxitarren; baña eztodaz itxiko, asmau arren v. g. baneria &c., zerren, zelan liteke ez asmetea onelako axe utsak? dira euliak legez, ta eurai jaramon baga, jarraitu bear deutsat gogo garbiaz neure bearrari. LoraS 179. Dirubak eta ondasunak, aixe bat legez dira. Askotan bapere igarri bagarik, keia legez ezkutetan dira. fB Ic III 350. Argatika zeraman / guztiz goratua / eta aizez betea / gaisoak burua. It Fab 123. [Leoiaren] tripa betea / gelditu zan eizez, / astoarena berriz, / len bezela, aizez. Ib. 126. Sabelak deusik ez du egiten [...] Gu gabe aizez behar luke bizi. "Qui'il vécût d'air" . Arch Fab 121. Haize huts eta ergelkeria dire lurreko ohore eta estimu guziak. Dv LEd 158. Marik eukala buruan aixea, / ez eukala garaunez, / aiñ ondo betea. AB AmaE 251. Ez deutsa kausiñorik iñoz eiñ legeai, / Bakar bakarrik bere buruko aixeai. Ib. 273. Gizon iakitun batek / eukan esatea: / emakumen negarra / geiena da aizea. Azc PB 148. Soinean oial zar adabatuak; sakela aizez betea. A Ardi 6. Zer egin? Besoak tolestatuta, aizeari begira egon? Ez; gure basoak berriro ornitu egin bear ditugu. Munita 55. [Sofistek] arrotu egiten zituzten beren itz guziak aize utsez. Zait Plat 151. Etxetako karidadea ta atariko aizea bat dirala. Ia ez dala arkitzen biotz oneko jenderik. Lab SuEm 181.
azpiadiera-1.3
(Formando parte de diferentes exprs. y proverbios). " Haize guziak segi, être sans résolution" Hb GH 1929, 82. " Aize otsaren berokia emonen dakad (R), te daré el abrigo del viento frío (quiere decir: nada)" A. "Aizeak negua (AN-larr), el viento (trae) el invierno" A Y III 113. " Aizea buruan eta ibili munduan (V-ger-arr-gip, G, AN), viento en la cabeza y andar en el mundo. Se dice de los andariegos" Ib. 113 (cf. A Apend: "se dice de los casquivanos" e Inza NaEsZarr 304 (AN-larr): Aizea burun eta ibilli mundun, 'kaskariñaz esana'). " Aizea ikusi, tener ojos de lince. Aizea ere ikusten du gure txakur txiki orrek " Gketx Loiola. v. infra HAIZERIK EZ DEN URTEAN.
Axea nora, kapea ara. RG B, 62. Zarrari axea egiok aldatu ta daik galdu. "Al viejo múdale el aire y perder le has" . RS 178. Perrau neuen gogoa axeak bestera naroa. "A otra parte me lleva el viento" . Ib. 419. Ezadilla itzul haize guztietara ezen hala ezagutzen duk bekhatorea bi mihitan. EZ Eliç 184. Seroretara zautan gogoa, ezteietara aizeak naroa. O Pr 530. Aizez izorra zedina putzez erdi zedin. "Celle qui s'engrossa de vent, s'accoucha de vesses" . Ib. 542. Apaña, apaña. Apainduria bai, baña pitxi utsezkoa; aizia buruan eta ibilli munduan. --Ezteritzazu aberatsa dala? --Aberatsa? Gaurko eguneko aberatsak praka luzetxoagoak ibilli oi dituzte. Urruz Zer 135s (v. tbn. la misma expr. en Sor Bar 82). Geren begiyakin ikusi nai degu guziya, zergatik guri etzaigu aizerik ere pasatzen. Datorrela neskamia. Iraola 41. Ai Anton! Ai Anton! Aize preskuari, gabon! (Canc. pop. ELok 100 ). Giroa eta joerak, ordea, haizea nora, era [?] ibili ohi dira. MEIG VII 68. Pertsona baino giroa eta ingurunea gogokoago izan ditzake norbaitek. Ni, berriz, bestetara ninderaman haizeak: [...] ezagutzen ez dudan pertsonagana. MEIG VI 75. (v. tbn. en contexto similar VIII 119 orain, ordea, haizeak bestetara garamatza) [Erkiaga] eleberriari ekin zionean, ez zitzaigun nolanahi hasi, haizearekin burruka ari dena bezala, ongi jakinaren gainean baizik. MEIG III 91.
azpiadiera-1.3.1
Barrenkoia eta spirituala bazare kontu guti egiñen duzu haizeak daramatzan hitzez. Ch III 28, 1. Hitz banakaren batzuek adituagatik aizeak daramatzi besteak. Lar Carta a Mb 278. [Elhiak] dütü aiziak eramaiten. Egiat 238. Aisiak daruazan esa mesa batzuk gaiti. JJMg BasEsc 163. Orra zer dakarren berbatxu axiak daroian bati jaramon egitiak. Astar II 107. Haizezko eta haizeak deraman jendarteko espantu zerbaitek [...]. Dv LEd 156. Txur, txur, txur pasa diruba gordetziatik, eta orra: gutxiyenaz pentsatzian aiziak eraman. Sor Gabon 38. Da esanak aizeak eroan zituan laster. Ag AL 34. Non dire urte onetako irabaziak? Haizeak eremanak aspaldi. HU Zez 69. Bere alabarentzat / orrenbeste fama! / Nik ez det sinistatzen, / aiziak darama. Tx B II 28. Aien asmo sendoenak aizeak deramatzi. Or Poem 545. Jakin dagigun itzak bakarrik aixiak daruazala. BEnb NereA 58. Gerorako etzala ezer gelditzen; danak aizeak eramaten zituala gure bertsoak. Uzt Sas 19 (v. tbn. 20). Bestela verba volant esaten zuten lehen, hitzak haizeak eramaten omen ditu. MEIG IV 53. Hitzak esan ziren, esanak daude, eta ez ditu noski haizeak berehalakoan eramango. Ib. 111. Baina esanak eta bertsoetarik asko haizeak eramango zituzkeen, "sekretario-moduan" lagundu dionak lagundu ez balio. MEIG III 71.
azpiadiera-1.4
(Usos figs.).
Gehiagorik haur ezgarenzát balenzán ebilteko, eta doktrinatako haize oroz hara huna gizonén enganioz [...] erabili izateko. Eph 4, 14 (He dotrinetako haize guzietarat, TB irakasde suerte guzietako haizez, Dv irakhasmenetako haize orotara). Eztu konturik egiten bere baithan zer sentitzen duen, eta ez zeiñ partetarik heldu den inkonstanziaren haizea. Ch III 33, 1. Laidable uste dütügün egitatiak banitatezko aiziaz hant erazitzen dütialarik. Mst XVIII. Idüripen falsü batzütan erorzen dira, eta dotrinaren aize güzier itzülzen. CatLan 3. Onra ta puntuaren aizez puzturik dagoanak. AA III 609. Seme alabaak lotsa txaarragaz, [...] ta Jaungoikuaren bildur santuba bagarik mundubarentzat, ta munduko aixe paltsuarentzat aztia da, guraso batek Jaungoikuaren aurrian eukiko daben palta ikaragarrija. fB Ic I 2. Munduko neke, trabaju, tentazinoe, ta aixe txaar peliguruzko guztietan, jausi bagarik. Ib. 37. Emaztiak zerbait esaten dabenian subagaz, isilik badago senarra, bertati ezkutauko da emaztiaren asarre aisia. fB Ic III 376. Beste ainbeste. Senarra agidaka asten danian, emaztiak isten badau aoko atia, bertati juango da asarriaren aisia. Ib. 376. Ikuskari hunek maldatzen nau zure hasarredurako haizetik. Dv LEd 104. Artu zituan zarpa zar pobriarenak [...]. Gisa onetan aizatzen zituan munduko aiziak Franziskok. Bv AsL 39. --Kaxo osaba! zer modu, ondo?--Ondo ta gaizki. Zer aizek bota au onera i? Moc Damu 29.
(s. XX) Ta olangoai arrotasunaren aizeak ikututxuren bat egiteutsenean [...]. Ag Kr 79. Martiñek, griñaren aizez [...] ixiotzen zuen bere labea. Ag G 244. Neskatx-aizea buruan sar zaik / pinpirin agertu naiez. "Se te ha llenado la cabeza de caprichos de muchacha" . Or Eus 181. Zerk bururazi, zer aizek Euskal-erritik aldegitea? EA OlBe 9. Zoro nindabillan, edozein aizek ninderamala. Or Aitork 94. Erroman olako aizeak omen dabiltza. [...] Zer gertatu bear ote du? Eliza ez din okertuko bere irakatsietan, baña bitartean zer kalte egiten dute olako apaizek. Or QA 109. Teatro guztia bildur-aizez bete-bete eginda zegoan. Lek SClar 141. Mutillak, damu antzez, baiña barruko garramura-aizea erakutsi nai ezik, erantzun bere ba. Erkiag BatB 77. Kristautasun-kontuan ere orixe gertatu izan da. Aize berriak zabaldu ziran Europan. Vill Jaink 8. Erri baten oinarriak berak aztertzen ari danak, nekez aienatu al izango du gaizki ikusiren bat: [...]. Bazegoen aizea ta ustea bazterretan! Zait Plat 99. Baña jolas auek baztarturik erdal aizeak jota, auen ordez beste batzuek sartzen ari zaizkigu. MAtx Gazt 55. Mutillok, arro-aize aundiak erabiltzen ditugula [zioten] . NEtx LBB 147. Gazte-aizeak. Ib. 132 (nombre de un programa de radio). Aize berriak jo ziteken orduan gure mendi, baso ta urietan. Ataño TxanKan 205. Zerbait berri agertu dela gure artean [...] giro aldaera larria, herriko eta atzerriko haize berrien eraginaz. MIH 292. Orixe, Orixe berbera da beti, baina eztabaidaren haize haserreak berotzen duenean [...]. Ib. 88. Europako haizeak onak ala kaltegarriak ditugun: hona orain biztu eta berritu zaigun hauzia. Ib. 87. Honen eraginak, gizaldi zaharretako grina-haizeak esnatzen eta sutan jartzen bai ditu. MEIG IX 132. (en colab con NEtx) Hori guzia, literaturako irudipen-haizeari itsatsia ez dagoen giza-aldarteak [...] babestua. Ib. 132.
azpiadiera-1.5
(Como primer miembro de comp.). " Haize purrustada ederrak jo ditu (G-azp)" Gte Erd 148 (junto a haize handia, haize tzarra, aize arro, etc., de otras zonas).
Beraren pasione sutu ta aragiaren aize-bagak nai duten gisan. Mb IArg I 199. Iguzkiko aldetik, haize hegaletan, / Heldu dire xoriak ehun koloretan. Hb Esk 237. Jaioterriko aize giroetara zijoala osasunean irmetu ta pijotu zediñ. 'A los aires nativos' . Aran SIgn 75. Zeruko aize-puskarik bere ezegoala, ziri zara ziri zara Donostien sartu ginean. A BGuzur 143. Uri-zuloko axe-kiratsak / gaztiei usteltzen dautsez bijotzak. Enb 68. Axe-egatan dabil loren mosu-ikara. "En las alas del viento" . Laux BBa 76. Atean euri-otsa..., / aize-zotin luzeak... "Y los largos gemidos del viento" . Ldi BB 14. Aizea astindu, esku beteka eltxoak atxitzen bagenbiltza bezela. Aize-astintze artarako berriz, [...]. Ldi IL 77. Beti aize-kulunkan, gorribeltzak esegi zituten beren ohakoak (kabiak) ibaiaren ertzez ertz. Or Mi 84. Bazetozen eriosuar irureun ta geieago zezen eta ergi, aize-orroa bezala. Ib. 48. I, atzenik, Garcin, olerkari gorengoa, aize-suak gogoa eragiñez astintzen auna, Arleinsgo Mariskal sutsuaren seme. 'Un vent de feu' . Ib. 69. Ara aize-xinta. "Una racha de viento" . Or Eus 342. Sugeak aize-egaztia / lurretik du lilluratu. "Al ave que vuela" . Ib. 94. Ez da aize fitsik; lizar-gaiñean / orririk ez kulunkatzen. Ib. 312. Haize-sistuka eta gaineri herrestan / Axularren itzala larretan dabila. Iratz 130. Eta aize sistuen intzire sarkorrek / Hilen deia deramate. Ib. 61. Aize-magalean ontzia zanbulu. "El avión se columpia en el regazo del aire" . Or Poem 525. Etzan aize-txintarik ere zoko artan. NEtx Antz 50. Aize zantzurik gabe, itxas ertzean bañan berogo. JAIraz Bizia 47. Atzik utzi gabe pasatzen dira soñuak gure artetik, neguteak gogortutako arkaitzetan aize-izpi mea gisan. Txill Let 90. Bortz milla etxek minota-laurden batez denak betan beren zimenduetarik altxatuz eta eroriz egin duketen azantza ez zitaken aize-firfira bat. Herr 10-3-1960, 1. Garbi usaiña dauke izarak, eta ango aize-aroari arrotza ta bestelakoa deritxa. Erkiag BatB 110. Zapia zabal aize-egotan. "Al aire desplegada va ligera [la bandera]" . Gazt MusIx 99. Ukimenak aize-ikutuan baño askozaz geiago [atsegin senti oi du] . Ib. 169. Eta ostoak, aize-naiak eraginta, ixilkako soiñu beldurgarria zarioten. "Movidas del blando viento" . Berron Kijote 215. Gero, haize aldaketak zapiak ere bestetara mugitu dituelako. MEIG V 134. Burnia, ikus-ezinaren iduri, aide-dardaren soinu-orratz, "Haize-Orrazi" bihurtzen da. MEIG IX 132. (en colab. con NEtx)
azpiadiera-1.6
(Como segundo término de comparación)
azpiadiera-1.6.1
(Para resaltar la idea de inconstancia).
Eta egun zure kontra direnak bihar iar ditezke zure alde, zeren maiz itzultzen baitira haizea bezala. SP Imit II 1, 3. Aizean gora ta bêra dabil / aizea bezain ez-baia. "Tan indecisa como el viento" . Or Eus 390. Mukulu beltz, itsusi, lurra bezain gizen edo aizea bezain argal. Or Aitork 118. Alaxe azaltzen zaigu [Sokrate] Xenoponta idazle ulerterrez ta aratzaren oroitzapenetan. Idazle au, baina, aizea bezala zebilen, eta axaletik ikusi bide zuen Sokrateren iarduna. Zait Plat 81. Ospe ori [...] aizea bezin ariña ta aldakorra izan oi dela. Vill Jaink 105. Eta nork ez daki ez dela haizea bezain aldakorrik, batean ba, bestean ez, batean alde batera, bestean besterat. Ardoy SFran 152. Zoria, ordea, berak ez badaki ere, aldatua du, haizea bezala. MIH 314.
azpiadiera-1.6.2
(Para resaltar la idea de rapidez, de velocidad).
Haizea bezain laster iragaten da [munduko gloria], khe guti bat baizen eztu utzten. 30. Plazerak, tresorak, gloria, / airean dituk bolatu, / haizea baño lasterrago / gauza guziak funditu. Ib. 162. Gabak eta egunak munduti berez / igesten dabe, ta aizea legez! Azc PB 159. Atunetako txalupek, aizea eukiezkero, aizea bera baino bere bizkorrago ibilten dire. A BGuzur 132. Ni ikusi orduko itzulia duk niri buruz haizea bezala. Jnn SBi 64. Azkar, aizea bezin azkar, [...] bideari ekin zion. Ag G 346. Errearoaren 16a 1917, hogoi-ta hamar gizon sartu ziren haizea bezala ixtudianten taulazko barne hartara: [...] fuera guziak hortik. StPierre 36. Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea bezala, firrindan harateko aldapa eztiari beheiti. JE Ber 101. Arin-arin, axia iduri, / eguak daukez zangoetan. Laux AB 85. Otoitz egin ta ba doa aizea bezain usu gau bildurgarrian. Or Mi 99. Haizea bezain zalua baderama lasterra. Etcham 66. Aizea bezin oldozpen ariñak. 'Alado pensamiento' . Zait Sof 171. Haizea bezala ihesari eman zen. Zerb Azk 102. Johan da, johan zaldia, haizea bezala. JEtchep 42. Aizea baino zaldi azkarragoekin lasterketa irabazi zuelako. Ibiñ Virgil 106. Abiatu zan [...] antxintxika, aizea bera baiño ariñago. Berron Kijote 102.
v. tbn. Barb Leg 141.
azpiadiera-1.6.3
Iphar haizea bezala iragan zuen Espainiako karrika. Barb Sup 11. Itsas-haizea bezenbat azkar. Iratz 38. Bere kaderak Iparreko aizea baino aguroagoak ziren. Arti Ipuin 27.
azpiadiera-1.6.4
(Para resaltar la idea de libertad).
Libertadian dabiltz [neskazarrak] / aizia bezala, / baña beti argal ta / zimurra azala. Urruz Zer 104. Aizea bezain burujabe ibiltzekoa dela deritzait euzkotarra. TAg Uzt 265. Anbat illargia ta gau-aizea bezain etxekoandre! Ai, nere buruaren jabe banintz. Ib. 251.
azpiadiera-1.7
Impulso.
Halako faborea, garazia, indarra eta haizea eman ahal diazaio Spiritu Sainduak zure gogoari eta borondateari, non [...]. Ax 82 (V 55; cf. infra HAIZE EMAN).
azpiadiera-1.8
Ellande sekulan gainerat orduko, izigarrizko haize batean, hor heldu dira sorginak sorginen gainean. "Dans un effrayant tourbillon" . Barb Leg 134. "." Barb Leg 134. Hezurrik gabe azkar erori / zait orain nire burua: / Aire naizela haize batean / Mirenen bila banoa. Arti MaldanB 231.
sense-2
2. Rumbo, cada una de las 32 direcciones comprendidas en la rosa de los vientos. v. HAIZE-LAURDEN.
Segidan dire ilhargia zein nahi haizetan denean ea zenbat orenetako plemara den. [...] Ilhargia nortean nordestean laurdenean edo hegoan suduestean laurdenean deneko plemaren thaula. INav 136. Ioan ilhargia haize hartaratzen den thaularat eta bilha desiratzen duen eguna, eta egun haren xuxenean kausituko duzu zenbat oren eta zenbat minutetan izaren den plemara egun hartan. Ib. 136.
azpiadiera-2.1
(Con lau, pl.). Los cuatro vientos, los cuatro puntos cardinales. v. haizealde (2), HAIZE-BAZTER (b) , HAIZE-ZOKO.
Eta igorriren ditu bere Aingeruak tronpeta soinu handirekin, eta bilduren dituzte haren elejituak laur haizetarik, zeruen bazter batetik haién berze bazterrerano. Mt 24, 31 (TB, Ur, Dv, IBk lau(r) (h)aize, He, Leon lau(r) kantoin, Echn lau eskina, Samper laur parte, Ol, Or lau aize-zoko). Otoitzak lurrin-ontzian / bialduz lau aizetara. Or Eus 259 (v. tbn. 261). Slogan eta ipui zabal ditezke lau aizetara. Vill Jaink 11. Lau leio lau aizetara irikiak, argia zearka sartu dakion. Ibiñ Virgil 113. Otoitzaren inportantzi ta frutuak otsegingo ditu lau aizetara. Onaind STeresa 53. Lau aizetara zabaldu dabe / demokrazia badala. Ayesta 96.
sense-3
3. (V-gip, G-goi; Lar, (G)), axe (V-gip; (V)) Ref.: Etxba Eib (aixiak); Arin AEF 1980, 64; Elexp Berg (aize).
Gas, ventosidad. "Flato" Lar y Añ. "Ventosear, echar ventosidades, (V) axeak, (G) aizeak, (c.) putzak bota, egotzi" Añ. "Vents, haizeak, au pl., gaz qui se forment dans le corps" H. "Haizeek nekhatua nadukate, les vents [du corps] me fatiguent" Ib. "Flatos. Umetxu onek aixiak darabiz, lo eitten lagatzen ez detsela" Etxba Eib. "Aizek etaatzeko tea artu" Arin AEF 1980, 64. "Flatos. Ventosidades que muy a menudo tienen los niños pequeños y por las que se sienten muy molestos hasta expulsarlas. Gure txikixak eztosku lo eitten laga aiziak bota dittuan arte" Elexp Berg.
Gero pasaia zazue idia haize hanitx egin dezaken arteraino eta [...] pherakatuko diozue sabela naia sendo batez. Mong 591. Atserija da atsaren gatxa, ta aserijak alan dabee: Atsitubak dira, ta guztiz atzeko aisiak botaten ditubenian. Mg PAb 173s. --Jaten detanian [...] sentitzen det emen alako marmarako bat, [...]. --Ori ez da ezer. Aizeen bat. Sor EE 1887a, 222. Bereala asi ziran zurrutian; baita ere, ardoa tripara erortzian, asi ziran aizeak tripatik kanpora burrundara andian. Urruz Urz 49 (v. otro ej. en la misma pág.). Zorioneko gaztañ oiekin / betetzen badek zipota / oien aiziak ezingo dituk / kanpora nola-nai bota. Ib. 34. Gaztañ-aiziak dabiltzanian / Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka. Ib. 35. Eta gero ala diyo berriz farrez, ots aundiko aize bat botiaz: Etxekoandre, aguro ibildu, galerna gañian degu ta. Iraola 50. [Astoa] beharriak xut hatzetan pindar, / buztan azpitik haizeak hazkar. Ox 114. Andria bera gaitz bera dabill / Aiziak du persegitzen. / Seme bat izan zuan ezkero / Ala dizkiyot aditzen; / Apenas duen nik bezelako / Dietarikan segitzen, / Enfermedade bana daukagu / Alaxen zait iruditzen. Bertsol 8-5-1932, 218 ( DRA, que cita este ej., dice: "(En plural). Accesos histéricos atribuidos por los antiguos a ciertos vapores que suponían nacidos de la matriz"). Aguardinta gustatzen zaio / Aiziak asentatzeko, / Txokolatia berriz gañian / Barrunbia tenplatzeko. Ib. 218. Atsuak ongi kuratutzen du / Estomaguko aizia, / Argatik dauka gilbor galanta / gizonak lepo luzia. Ib. 218. Estomagoan aizeak ba'ditu beatzekin sabelean igurtzi batzuek egin ezkero aterako dizkio. Lab EEguna 66. Ta alaxe Xerapi Goizuetako "kuranderuangana" jo nuen. [...]. Bi egunean aize txar guziak atera zizkidan. Ib. 66 (cf. infra HAIZE TXAR). Edozein edari arrazten badiote berehala goiti eldu zaio; beerakorik ezin, aizerik ere ez. FIr 170. Astoa aize aiek bota ezkero, lasaiago. NEtx LBB 184. [Babarrunak] aize asko duela / gaur degu esaten, / orrelako bildurrik / len etzan izaten. Uzt Sas 85. Askotan gertatu izan da ganadua aizeatu. Aizez betetzen da. Lertu ere bai. Ezten batekin zulatu izan ditugu, aizeak atera ta salbatu ditezen. BBarand 49. Dijestio zailla dagoenean, aizeak errex botatzeko. Ostolaiz 102.
sense-4
4. (L-ain ap. A ; SP, Dv) .
(Adj.). " Animalia haizea, haizatua, hazgaitza, eskura ezin herts [daitekeena], animal sauvage, farouche, qu'on ne peut apprivoiser" SP. "Sauvage, qui fuit par sauvagerie. Zaldi haizea, cheval qu'un rien effarouche, qui ne veut pas venir à la main" Dv. "(L-ain), salvaje huraño" A. " Animalia haizea, ezkura ezin herts " Darric (ap. DRA).
Bi urthez azpiko oilorik ez da xitan ezartzen. Oilo harro, haize edo basek ez dituzte xitoak ongi atheratzen. Dv Lab 289.
sense-5
5. "Dolor de reúma o resfriado" JMB At. . v. aire.
Estadu onian dago, eta ez balitz estul puxka orrengatik eta belauneko aiziengatik eta [...]. Sor Gabon 44. Oillo nagi bat aizeak joa, / erdi-bizi zegoana. "Una gallina tarda, medio viva, baldada por el reúma" . Or Eus 314.
azpiadiera-5.1
Etorri nintzanian / Frantziako kortetik / ama billatu nuan / etxian bakarrik. / Bakar bakarrik eta / bai triste tristerik / sillan jazarri ta / haiziak harturik. (Interpr?). Balad 100.
sense-6
6. (V-gip, G-azp) .
(Adj.). "Casquivano, inquieto" A. "Casquivano. Zure alaba ori aize xamarra da " Elexp Berg . "Buruarin, txoriburua. Zure laun horire haize xamarra da ezta? " ZestErret. v. haizeburu.
sense-7
7. " Haize (Lc), espiración del aliento" A.
sense-8
8. " Ze aize du korrek! (R), !qué garbo, qué arrogancia tiene ése!" A. " Harek [sic] badu bai aize! (R), !aquél sí que tiene pretensión!" Ib.
azpiadiera-8.1
(Pl.). Aires de grandeza.
An azaldu zan Larrola. [...] Uraxe aundiputza! [...]. Ori, ori --zion Larrolak ere, aizez beteta--. Ez ametsik egin! Loidi 37. Zein Mari-tente? [...] Aize batzuek baditu neskatxa orrek! Ezta markesaren alaba balitz ere. NEtx LBB 137. Iretzat zegon! Aize onak dizkin mutillak! Ib. 200.
azpiadiera-8.1.1
--Eta gero; markesa aide bat artzen dezue, etxetik irten orduko. --Zuek re, mutillok, nesken aurrean, alako aizeak jotzen dituzue. NEtx LBB 146.
sense-9
9. Ganas de. v. infra HAIZEAK HARTU, HAIZEAK ERABILI.
Auen senargaiak Ameriketako aizea zuten eta Venezuela aldera jo zuten biak beren emazte gazteekin. NEtx LBB 54. Etxerako aizeak. Ib. 47.
azpisarrera-1
HAIZEA ALTXATU. v. HAIZEA JAIKI.
azpisarrera-2
HAIZEA ARI IZAN. Hacer viento, soplar viento. "Haizea ari da (G-azp)" Gte Erd 148. v. HAIZEA IBILI.
Bena nontik ta nola aiziak ari diradian girade aharran, batzük dioe, inkarien gerlatik [...], dela aizia sortzen. Egiat 195. Bainan hotza baitzen gaua eta haize bizi bat ari. Arb Igand 87.
azpisarrera-3
HAIZEA ARRAILATU.
Haizea arraila. "Fendre le vent: faire banque-route" . Hb GH 1929, 90.
azpisarrera-4
HAIZEA HARROTU. Levantarse viento. "Aizea arrotu du (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 148 (junto a altxatu, sendotu, jeiki, etc., de otras zonas).
azpisarrera-5
HAIZEA HARTU (VP, Lar, Añ). Tomar el aire. "Haizia arzeko tokia, solana" VP 84v. "Orearse, tomar el aire, aizea artu, egurastu" Lar. "Orear [...] si es tomar el aire, aizea artu" Añ. v. AIRE HARTU. Tr. Documentado sólo en la tradición meridional a partir de comienzos del s. XIX.
Olgeetia, ibiltia, denporia iragotia, aisia artutia. fB Olg 7. Emen artuko dezu / zuk aize freskoa. It Fab 181. Inguratu ziran atari-aldera [...], oeratu baiño lenago aize pixka bat artzeko ustean. Ag AL 62s. Toki ori politta dok sartu ta ezkutetako. Eta axia artzeko be, alagalakua. Altuna 12. Baratzera urten eban axia artubaz buruba pizka bat arindu ekijon. Otx 148. Deun Andoniri otoiak egin, / gosaldu eta mendire; / Aixe bigunak artuaz nabil / egal gustijei begire. Enb 194s. Agindu zeustan aixiak artzen / Urrutxun edo Bizkergin / egun batzubek igaroteko, / pizka bat gogortu nadin. Ib. 194. Aize ederra artzeko ta ibiltaldi bat egiteko. Kk Ab II 157. Erriko aizeak artzera. Or SCruz 19. Ittokarrean zegoala ta aize preskoa artu bear zula esan zion. Ib. 46. Makiña bat bider artu izan det ango aize ederra! TAg Uzt 210. Aize garbi ta osasungarria artuaz. Munita 15. Gorputzeko narruak aizea artzeko leio askatuak izan oi zituan. Erkiag BatB 35. --Aizu, Yolanda. Etzaite nere aurrean jarri. Ikusten zaitudan bakoitzean, erleren batek eldu didala, iruditzen zait. --Nundik ibilliko ote gera, ba, markeskume onek aizea ar dezan. NEtx LBB 149. Intxaurpearen kerizpetan jarri zan, udabarriko aize preskoa artzen. Alzola Atalak 57. Eguzkia eta itxasoko aizea artuaz. MMant 31. Carrascal aldean aize sanoa artu. Albeniz 63.
azpisarrerakoSense-5.1
Ondarrabiko itxas-aizea artzera joateko. NEtx Antz 157.
azpisarrerakoSense-5.2
(En las exprs. haizea(k) hartzera bidali (joan...) 'mandar (ir...) a tomar viento (fresco) (fig.)'). " Zoaz aizea artzera! (G-azp, AN-gip), aizeak artzera joan! (V-arr), zoaz axeak artzean! (V-arr)" Gte Erd 303. " Aizia artzera bialdu, mandar a tomar viento. Aprobau zebanian aizia artzera bialdu zittuan liburuak " Elexp Berg. .
Tira ba, asmau egixu zerbait eta bialdu egidazuz popadan axiak artzen. "Ingegnati di espedirle quanto prima" . Otx 47. Krakadeaz beraz ene zangurruba ildda lez jausi zan lurrera konorte barik, eta buruban beti daruan maskorrari eskerrak, osterantzian ba-yuakoz garunak axiak artzen! Ib. 59.
azpisarrerakoSense-5.3
Respirar.
Orretarako tresna berexiak bear dituzte, [berebillean] aize artu dezaten, animaliak. Ostolaiz 34.
azpisarrerakoSense-5.4
Tomar aire.
Zezen-larruzko auspoekin aizea artu ta eman ari dira. Ibiñ Virgil 111.
azpisarrera-6
HAIZEA ATERA, HAIZEAK IRTEN. "Aixia atara, [...] levantar viento. Batera batera aixe gogorra atara dau, eta itxasuan diranak estu biarko dabe, de repente ha levantado un viento fuerte [...]" Etxba Eib. "Atera du aizea (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, B), haize mehetxoago atera du (G-azp), axeak urten dau (V-arr)" Gte Erd 148. "Aizia etara dau eta bentanak ixtera noia" Elexp Berg.
azpisarrera-7
HAIZEA BERRITU. "Ventilation, haize-berritze; ventiler haizea berritu" T-L. Cf. haizeberritu.
azpisarrera-8
HAIZE-ADAR (a- S). Ref.: A Apend; Lh. Calambre.
azpisarrera-9
HAIZEA EGON. Hacer viento, haber viento. v. HAIZEA IBILI.
Aizea egoaneko, eukan aize-oial edo bela ederra, a aizerik ezegoanean, jarriten ebazan ogetalau arraun edo erramu. Echta Jos 114. --Ba dago gure alde zer bat, iñotsan Antonek, alkateari. --Zer, Anton? --Erriko aizea dagola, egoe-aizea, andren aizea. Erkiag BatB 13. Ez dago aizerik. Aidea bakarrik, eta ixiltasuna. Gand Elorri 175.
azpisarrera-10
HAIZEA GERIZATU. "Cesar el viento (AN-5vill)" A Apend. "Aizea gerizatu da, el viento ha desaparecido (AN-5vill)" Ib.
azpisarrera-11
HAIZEA IBILI (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B; Lar, Añ; aixe V-gip). Ref.: Etxba Eib (aixia ibilli); Elexp Berg (aize); Gte Erd 148. Hacer viento, soplar viento. "Soplar, correr el viento, aizea ibilli [...]; aize bat badabil, sopla un viento" Lar. "Picar el viento, aize ona ibiltea" Ib. "Ventear, ventar, soplar el aire, (V) axea, (G) aizea ibilli, erabilli" Añ. "Aixe epel epela dabill eta ez jako igartzen neguari" Etxba Eib. "Gaur eztabill aizeik" Elexp Berg. "Atzo bezalako haize zakarra, harroa dabil (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill), gaur aize ostraka samarra (hotz samarra) dabil (G-azp), [...] aize arro dabilla (G-azp, AN-5vill), [...] haize bihurria dabila (AN-5vill), haizea sendo dabil (B) [...]; orain ez dabil, ez da axerik (V-arr, AN-gip)" Gte Erd 148. v. HAIZEA IZAN, HAIZEA EGON, HAIZE EGIN (b),, HAIZEAK JO.
Aize ezea dabillen aldian. Mb IArg I 277. Badakizu zer agitzen zaion arri leundu marmol zuriari aize hau dabillen aldian? Ib. 277. Itsasorako nai bezain ona zen zebillen aizea; aizean etzen odei belzik ageri. Ib. 193. Aldi orietan ez ezik, aizerik ez dabillen aldian [...]. Mb IArg II 277. Barnetegi bero batean, eta ez haizea dabilan tokian. Dv Lab 51. Biziro aize otza zebillen. Arr GB 42. Baña aiñ illun zegoan eta alako aizerik zebillen eze, ez zuan ez ezer ikusi eta ez ezer aditu. Apaol 71. --Bañan ez beiela emen aizetan egon. --Aizerik bai al dabill bada? Sor Bar 33. Biño eudirik etzuen egiten eta aizerik ere etzebillen. Goñi 22. Eguardiko amabiak ziran, aizerik etzebillen eta goibel zegon. Ib. 27. Axe inddartsuba ebillalako, ezin zutunik egon. Altuna 67. Axerik ebillanetan, ingiak gerrittik makurtu ta buruba erasten eban. Ib. 11. Aize bat ebillan ain otza, musturrik be ezin eikian atara. Kk Ab II 161. Aizea dabil, busti, setatia: / lurrari daragio ots negartia. Ldi BB 128. Zelaira dua neskatxa: / --axia dabil loretan--. Laux AB 18. Eio bolu orrek, eio, / baratzan dabil axia. Ib. 78. Erroman olako aizeak omen dabiltza. Or Aitork 4. Beatz bat txistuz bustirik tellatu leiatillatik ateratzen du zer nolako aizea dabillen jakiteko. Lab SuEm 193. Ikusirikan nola dabillen / aize epel da biguna, alkarri esanaz [...]. Uzt Sas 321. Ondoren, lau aingeru ikusi nituen zutik lurraren lau ertzetan, lurreko lau haizeei eusten, haizerik ibil ez zedin ez lurrean, ez itsasoan [...]. IBe Apoc 7, 1 (IBk ez lehorrera, ez itsasora [...] jo ez zezaten ). Euria eta kazkabarra ari zuan, da aizea zebillen. JAzpiroz 188.
azpisarrera-12
HAIZE-AIRU. "Aize-airu, viento débil (G-bet)" A Apend.
azpisarrera-13
HAIZEZ HAIZE. Por los aires. AIREZ AIRE.
[Olloa] egatzen denean ere, bereala nekatzen da ta lurrera dator, baña mirua geienean egaan dabill, ta aizez aize. Mb JBDev 8.
azpisarrera-14
HAIZEA JAIKI (S; Lar), HAIZEAK JAIKI, HAIZEA ALTXATU (BN-arb). Ref.: Gte Erd 148. Levantarse viento. "Recalar el viento, empezar a levantarse, aizea jaikitzea" Lar. "Haizea altxatu da (BN-arb) [...], haizia jeiki da (S)" Gte Erd 148.
Orduan egu-erdi haizea emeki altxatzen hasirik, [...] kostabazterka zezaten aldetsuaz Kreta. Act 27, 13 (TB eguerdiko haizea hasiz buhatzen eztiki; He altxatu baitzen bada hegoa guti bat). Baiña gero haize bat iaikirik, itsasoa [...] haserretzen hasi zenean. Ax 132 (V 87). Haizea aphur bat altxatzearekin [...]. Lg II 164. Jaikitzen dira aizeak, ta ujolak, ezarten due lurrera etxe guzia. Mg CC 185. Jaikitzen zaizko [ontziari] aize gogor ta kontrakoak. Ib. 189. Jaiki zitzaien kontrako aizea. Aran SIgn 38. Arrasate su ta gar erre zanean, aurrez orrelakotxe aizea jaiki zan. Lab SuEm 11. Aizeak ieiki ala, itsasoko ur-mendoiak iñarrosten [...] asten dira. Ibiñ Virgil 77. Orren ondoren, lau aingeru ikusi nebazan lurraren lau zokondoetan zutik, lurreko lau aizeak geldi eukiten, legorrean, itsasoan eta zugatzetan aizerik jagi ez zedin. Ker Apoc 7, 1.
azpisarrera-15
HAIZEAK HARTU.
azpisarrerakoSense-15.1
a) Andar con el propósito de. v. HAIZEAK ERABILI.
Ezkontzeko naia ta aizeak artu nituan ezkero, alegin guzia egiten det apaintzeko, batez ere festa denboran. AA III 552.
azpisarrerakoSense-15.2
b) " Aiziak artu, erabili, euki, izan... [...] llenarse de veleidades, fantasiosos proyectos, etc. Egundoko aiziak artu zittuan loterixia tokatu jakonian " Etxba Eib.
azpisarrera-16
HAIZEAK EMAN. "Haizeak ipharretik ematen du, le vent souffle du nord" Dv.
Ostoak itsasaldetik dite aizea. "Rau" aizeak eman arte ez diat sumatzen euririk, esan zuen zarrak. Or Mi 4. Zurubi goren puntan aizeak gogorki emaiten du. EZBB II 147.
azpisarrera-17
HAIZEAK ERABILI. "Aixiak erabilli, traer vientos, andar con propósitos de. Aixiak erebixazen ezkontzeko, traía vientos de casarse" Etxba Eib. "Aixia, veleidad, tentaciones. Aixiak darabiz etxetik kanpora iges eitteko, tiene tentaciones de irse fuera de casa" Ib.
azpisarrera-18
HAIZEAK IRTEN. v. HAIZEA ATERA.
azpisarrera-19
HAIZEAK JO (Lar). Pegar el viento, soplar el viento. "Orear, dar, sacudir el viento en alguna cosa, aizatu, aizeak jo" Lar. v. HAIZEA IBILI.
Itsasoan dabiltzanak [...], kontrako haizeak ioagatik, eztira bereala errendatzen. Ax 462 (V 300). Abere eriak egon bear du aizeak jotzen ez duen tokian. It Dial 77. Izan ere, ostoak dabiltzanean aizeak nunbaitetik jotzen du. Etxde JJ 135. Hauen ondoren, lau aingeru ikusi nituen lurreko lau ertzetan zutik, lurreko lau haizeei agintzen, ez lehorrera, ez itsasora, ez inongo zuhaitzetara, jo ez zezaten. IBe Apoc 7, 1. Nola ni zalantzan nengoan, aizeak jotzen duan aldera balantz egin nuan. JAzpiroz 158.
azpisarrerakoSense-19.1
Zehar-aizeak jotzean elur-malutak [...] ziruditen. Etxde JJ 259.
azpisarrerakoSense-19.2
Ez dakit ze aixek jota, baina, itsututa legez geratu oidira kristinaubak ezkontzia egiten danian. fB Ic III 357. Nola buruko aizeak jo zidan irurogei urterekin, eta asi nintzan korrika. Albeniz 264.
azpisarrera-20
HAIZEAK SALDU (AN-larr; aizik s. AN-larr). "Ikareria sartu eedo sarrarazi" Inza NaEsZarr 35. "Aizik saldu zittioin [...] Aizik salduik joan da" (AN-larr). Ib. 35. "Pasar apuros. Azkenengo gerratean aizeak saldu nittun. Aizeak salduazi, hacerle pasar apuros. Azkenengo gerratean aizeak salduazi zizkidaten" Asp Leiz.
azpisarrera-21
HAIZE-ALBO. "Aize albo ibiltzea, louvoyer, aller le vent donnant de côté" H. Cf. haizalbo.
azpisarrera-22
HAIZE ALDE ( (Dv)). A favor del viento. "Haizealde goatea, aller vent arrière" Dv. Cf. haizealde.
Haize alde, untzi bat ez doha porturat / hain laster, ez xori bat bere ohatzerat, / Nola ni yanhari hartarat. CantIzp (ed. 1813) 44. Haize-alde untzia bortz egunez sarthu zen Gaetan. Laph 57. Ez baita errex, egungo egunean, herri handi baten buruzagigoaren jasaitea! Bereziki, haizea zure kontra duzunean? Haize alde, nor nahik egin dezake auzapez baten lana. HU Aurp 89.
azpisarrerakoSense-22.1
"Louvoyer, aller le vent donnant de côté, [...] haize aldez ibiltzea " H.
azpisarrera-23
HAIZEAN.
azpisarrerakoSense-23.1
a) En el aire; por el aire. v. AIREAN.
Enzun zuten oiu bat aizean. " Se oyó una voz en el aire" . Ber Trat 112r. Itsasorako nai bezain ona zen zebillen aizea; aizean etzen odei belzik ageri. Mb IArg I 193. Erbi zarrak iltzeko [...] jarri izan dirade / askotan gaiean: / nolanai tira arren / lurrera ta aizean / arras eiztari onak / dirade maiean. Izt Po 63. Olatu guztiai [...] arpegia emonaz, urpean orain da aizean gero, uraga edo erramuak eskuetatik itxi barik. Ag Kr 31. Ezpatak aizean diz diz egiten zuten. Or Mi 95. Aizean barna jun bear baitu. " Tiene que ir por los aires" . Or Eus 325. Aizean barrena dia. " Se vino por los aires" . Ib. 76. Azken orrija dardarka lurreratu zan axian. Laux BBa 34. Ikurrin eder, / azke nai zattut axian. Laux AB 51. Zaldi-otsak axian. Ib. 22. Galtzairuak dirdir egin zun aizean zearka. TAg Uzt 19. Sorginen leizean, / lizun, bilhuts-gorri, / bilhoak haizean, / neska bat dantzari. Mde Po 17. Yainkoak Berak au esan yun San Paulen bidez: gogaki gaizto oiek aizean bizi dirala. Or QA 56. Zerbait zegoan aizean bazkal ordua heldu zanean. Osk Kurl 104. Eta Nisus aizean agertu ala, an dioa igesi Eskile, egurats ariña egoekin urratuz. Ibiñ Virgil 78.
azpiadiera-1.1
(Fig.).
Gure itxaropena / or dana aizian. Olea 25.
azpisarrerakoSense-23.2
b) Al viento, bajo el viento.
Su handiak pitztenago dira haizean, bainan su xipiak berehala hiltzen dira eramaiten ezpadire estalirik. SP Phil 376 (He 380 haizean ). Ixillik or, aizean, batera ta bestera dabil kulunka nere belar izpi mea. Xamur, etenerraz, lerden. Txill Let 54.
azpisarrera-24
HAIZEARI EGON (BN-lab). "Haizeari egon, resistir al viento (una pared)" Txill (comunicación personal).
azpisarrera-25
HAIZEARI MINTZATU. "Haizeari mintzatzea, prêcher dans le désert, parler inutilement (littér. parler au vent)" Dv.
azpisarrera-26
HAIZE-ARNASA.
Biltzalleai deika diardue sagar umatuak zuaitz-adarrean, aize-arnasaren pean. TAg Uzt 277. Itsasoko ura bare-barea, aize-arnasarik ere ez. Anab Poli 129.
azpisarrera-27
HAIZE-HARRI (aisa-arri V ap. A). "Tinaja de ferrerías" A. "Piedra frontal de la fragua" Lek EAlde 1920, 42. "Pared trasera del horno (por donde entra el aire), tinaja de ferrería" Zubiau Burd 106, que cita a Mg PAb, quien trae (pág. 134) Aisa-arrija en una lista de nombres relacionados con las ferrerías.
azpisarrera-28
HAIZE-ARROSA. Rosa de los vientos.
--Aize arrosa zer da? --Aize-arrosa da itxas-gizonak aiziak ezagutzeko ibiltzen duten arros-antzeko iduri bat. EEs 1917, 136. Aize haundia egiten zuen, eta hilotzak, aize arrosaren moduan, iparrera eta hegorat egiten zuen jira eta bira. Arti Tobera 279.
azpisarrera-29
HAIZE HARTU. "Afflatus, haizátua, haizaturikákoa, haizeztátua, [...] airatua, [...] haizehártua, haizeharturikákoa" Urt I 404. v. HAIZEA HARTU.
azpisarrera-30
HAIZE-HARTZAILE.
azpisarrerakoSense-30.1
a) "Ventor, perro de caza, aiztaria, aizeartzallea" Lar.
azpisarrerakoSense-30.2
b)
Soñekoak ere garbiak eta ariñak txit, gorputzeko jonturaen neurrian din dina egindakoak, zinzilika zabuan oidabiltzen egal aize-artzalle aetakoen zantzurik ere bagekoak. ' Aquella especie de alas ventiladoras' . Izt C 279s.
azpisarrera-31
HAIZE-ATZE. Con el viento a favor.
Gora ta bera, aize-aurre ta aizatze, zuzen da zear [itxasoan ibilliko gera] . Inzag Kabuxak 106.
azpisarrera-32
HAIZE-AURRE. Contra el viento.
Gora ta bera, aize-aurre ta aizatze, zuzen da zear [itxasoan ibilliko gera] . Inzag Kabuxak 106.
azpisarrera-33
HAIZE-BABES (G-azp). Ref.: Gte Erd 148; ZestErret. (Adj.). Resguardado del viento. v. haizebe.
Toki ezea ta aize-babesa da naien. Munita 53. Lur gizena bada ta aize-babesa, bi metrotik bi metrora neurri ona dezu. Ib. 59. An, aize babesean, zerbait jan. AZink 60.
azpisarrera-34
HAIZE-BAFADA. "Afflatus [...] hatsbafada, airebafada, haizebafada" Urt I 404. "Afflatus ventorum benignus, noxius, [...] airebafada, haize bafada ona, eméa, gaxtóa" Ib. 405.
azpisarrera-35
HAIZE-BALA. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA.
Ortzea garbi goialdean, itzalak igikor lurrean, arnasgarri aize-bala frexkoak, eta landare-usaia, osasuntsu. Txill Let 22. Aize-bala xamur ozkirri batek nere arpegiaren larru oztua [...] iratzartzen zuenean. Ib. 31.
azpisarrera-36
HAIZE BASUIL. "Haize basüll (S-saug), vent désagréable" Lh.
azpisarrera-37
HAIZE-BAZTER.
azpisarrerakoSense-37.1
a) (H). (Ir, etc.) con el viento de costado. v. HAIZE-ALBO.
azpisarrerakoSense-37.2
b) Punto cardinal.
Orduan, aingeruak bialdu ta bere aukeratuak lau aize-baztarretatik batuko dauz. Ker Mc 13, 27 (Lç laur haizetarik ).
azpisarrera-38
HAIZE-BEHAR.
azpisarrerakoSense-38.1
a) Necesidad de airearse.
Aize-bearrak Mirele gaxoa eraman zuan atariari aldez beste egitera. Anab Usauri 109.
azpisarrerakoSense-38.2
b) Falta de aire.
Zure ille ederra ez kizkaltzearren edozer egiteko egingo nuke [...]. Lenbizi nere txamar au kendu ta zure buru guztian bildu, alik-eta aize bearrez sua itzali arteraño. Anab Usauri 19.
azpisarrera-39
HAIZE-BEGI.
azpisarrerakoSense-39.1
a) (V). Ref.: A (aize-begi); Iz ArOñ. "Lugar muy ventilado" A. "Aisébegixak, lugares expuestos al viento" Iz ArOñ.
azpisarrerakoSense-39.2
b) "Aize-begi [...] (Lc, BNc, Sc), barlovento" A.
azpisarrerakoSense-39.3
c) Lugar por donde pasa el viento.
Eta etxeko orma zarren zuloak itxitzen, aize-begi txixtulariak Izartxoren gorputz beroa oztu ez dezan. Eston Iz 98.
azpisarrera-40
HAIZE BELTZ (S; Gèze). Ref.: A (aize beltz); Lrq (aize-beltz). "Aize [...] belz, vent de la pluie" Gèze. "Vendaval" A. "Aquilon, aize beltza" Foix. "Vent d'Ouest" Lrq. Cf. EZBB I 28: Haize beltz, haize xuri, nork ikusi dio kolorerik haizeari?
Errazü itxasuari, phausa-adi, eta aize beltzari, eztezala aizerik egin, eta izanen düzü phausü handi bat. "Dic mari, quiesce; & Aquiloni, ne flaveris" . Mst III 23, 4 (SP ipharrari, Ol ipar-aizeari). Han, neguak epelak dira eta haize beltz garratzek ez dute behin ere joiterik. Dv Telem (ed. 1996) 123. Bere ego beltzetan ekaitz ikaragarria eramanaz aize-beltz gogorrak putz-egiten du. "Sopla el violento huracán" . Zink Crit 34.
azpisarrerakoSense-40.1
Orain ez, gero zure ametsok barruan, / zoritxar aize beltzak itzali orduan. Jaukol Biozk 30.
azpisarrerakoSense-40.2
Elizak bazuen arraparazione beharra. Lehenik haize-beltzeratko phartea, umitarsunak bere lana egin zuelakoz, emokadura edo prebokadura berritu dute. Herr 6-12-1956, 2.
azpisarrera-41
HAIZE BERDE. Viento fuerte.
Gero ta aize berdeago dakar. [...] Emen goaz ondo. Aize berdetxu au ez balego... Ez dot uste geituko danik baiña. Berriat Bermeo 388.
azpisarrera-42
HAIZE-BEROKI. "(Sal, R), sotavento" A. v. 1 beroki, haizebe.
azpisarrera-43
HAIZE BETE-BETEAN. Soplando con fuerza.
(Sartzen da Dondolo txistu txiki batekin soñua juaz). [...] Mutill, ikusi atanian aize bete betian, txistu egiñaz eta iya arroka juan xegara biziyan, uste nikan... txorixua itzala. Alz STFer 121.
azpisarrera-44
HAIZE-BIDASOI. "Aize bidazoi bat (V), un viento arremolinado" A. v. bidasoi.
azpisarrera-45
HAIZE-BILDU (G-nav, AN-larr). Ref.: Asp Leiz2 y Ond Bac (aizebildu); Iz Als. "Remolino de viento" Asp Leiz2. "Conchesta, ventisquero" Ond Bac. "Aizebildubak, las ventiscas (?)" Iz Als. v. HAIZE-ZIRIMOLA.
azpisarrera-46
HAIZE-BITARTE (axebitarte V-ger (comunicación personal)). Corriente de aire.
Guk eztugu emen galdetzen zergatik edo nola aize-bitarte batek sortu dezaken alborengoa (pulmonia). Vill Jaink 119s.
azpisarrera-47
HAIZE-BIHUR (V-ple-gip; a.-bior V-ger-m; axe-bigur V-m). Ref.: A (aize-biorra, aize biur); JMB AEF 1923, 22. "Remolino, ciclón, torbellino de viento" A. "Viento arremolinado" Ib. v. HAIZE-ZIRIMOLA.
Jarraitu daigun baita zintzoro / Beti asaben fedean, / Iraunik zutik zaill eta gogor / Aise biurren artean. AB AmaE 468.
azpisarrera-48
HAIZE-BOLADA (V, G-azp, B, S, R; VP, H, Foix ap. Lh). Ref.: A (aize-bolada); Lh (aize); Elexp Berg (aize-bolara); ZestErret. Ráfaga, racha de viento. "Torbellino" VP 30r. "Remous de vent" Lh. "Aize bolariak kapelia aidian eruan zostan" Elexp Berg. v. HAIZE-BILDU, H.-BIHUR, H.-BUHADA, H.-BUHETA, H.-BUNBADA, H.-BUHUNBA.
Aize-bolada batekin itsasoa aserretu eta ontzia galtzeko bidean jarri zan. Lard 250. Aditu zan aize-bolada baten antzeko ots bat-batetako bat, zeuden etxe guzia mugitzen zuena. Ib. 481. Bereala jaiki zan aize bolada izugarri batekin ostera [itxasoa] su ta salda eginik. Aran SIgn 41. Inpernukoaren aize-boladak, erne baño ere leen, ereinda zeukaten azia dana leortu ta galdu zuen. 'El soplo de la boca diabólica' . Ib. 101. Aixe bolada puztsuak sua zabaltzen eban. AB AmaE 447. Aize bolada batek keetan estaldu gaitu. Ag Ioan 268. Soñu aundi bat, aize-bolara baten antzekoa. Goñi 27. Aixe-bolada batek artu dauz / baratzetako loriak. Enb 45. Aize bolara aundiak Ataunen izan ziran. JMB LEItz 99. Uda azkeneko aize bolarak iñorkiña daraman bezela. JAIraz Bizia 24. Alako baten Lauzpeltzko atariin aize bolara'atek jo ementzian. (G-goi). JMB Mund II 93. Aize-bolara bat arrotzen da. --Ene! Aize au. Ederki gogoratzen naiz. Orrelakoxe egualdia zan zure ama il-aurrez. NEtx Antz 10. Aize bolada batek gonak apur bat jaso eutsazan. Erkiag BatB 77. Nere olerti-aideak, izan zuan alako aize bolara. NEtx LBB 225. Iñungo aize bolarak ere eztizkio ostoak erauzten. Ibiñ Virgil 85. Itxasotik datozan aize-boladak. Alzola Atalak 83. Orduan, ikaragarrizko aize-bolarea jagi zan, eta txalupea betetzeraiñokoxe olatuak jausten ziran txalupan. Ker Mc 4, 37 (IBe haize-burrunba zakarra atera zuen; Ker Apoc 6, 13 aize-bolada).
v. tbn. Belaus Andoni 7. Zait Sof 187. Txill Let 94 (47 aize-bola). Etxde JJ 162. Gand Elorri 83. IBe Lc 8, 23.
azpisarrerakoSense-48.1
Ventosidad.
Asto orrek, zamatuta dijoala, iru aize-bolara atzekaldetik botatzen dituan orduan, zureak egin du. NEtx LBB 183.
azpisarrera-49
HAIZE-BOLIADA (L-sar ap. A). Ráfaga de viento, ventarrón. v. HAIZE-BOLADA.
azpisarrera-50
HAIZE-BORROKA. "Aize-burruka, [...] pugna entre vientos de dirección diferente que se da generalmente antes de las tormentas. Egundoko aize-burrukia dago ta danbarradan batzuk entzun biarrian izango ga" Elexp Berg.
azpisarrera-51
HAIZE-BUHADA ( (L, S ap. A)). Ráfaga de viento, ventarrón. v. HAIZE-BOLADA, HAIZE-BURRUNBA.
Jiten da gero aize buhada bat eta etxia lürreratzen dü. Ip Dial 31.
azpisarrera-52
HAIZE-BUHET (aize-buheta S ap. A; Foix). Ráfaga de viento, ventarrón. "Aquilon" Foix. v. HAIZE-BOLADA.
azpisarrera-53
HAIZE-BULTA. "Aize-bullta (S), coup de vent" Lh.
azpisarrera-54
HAIZE-BULTZA. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA.
Muñoetako kea eta suaren gorria aize-bultzaz gorantza zoazin. 'La rafale folle' . Or Mi 96. Gero, lau aingeru ikusi nitun lurraren lau zokoetan zutik, lurreko lau aizeak geldi eukitzen, legorrean, itxasoan eta zugatzetan aizebultzik sortu ez zedin. Ol Apoc 7, 1 (BiblE haizeak jo ez zezan).
azpisarrera-55
HAIZE-BUNBADA (Lar). Ráfaga de viento. "Ventolera, viento recio y poco durable, [...] aize bunbadea", "torbellino, [...] aize bunbada", "tremolina del aire" Lar.
Aize buunbada izugarrien artean, Jainkoaren aserrezko su bizi illun batek [...]. Cb Eg II 140 (Dv haize bunbada izigarrien artean). Arbola lodi eta goratu orrek ikusten dabenian urreratuten dala galdumendiko axebunbada bere besangak ausi gura deutsazana. "La ráfaga de la desolación" (1864). BBatzarN 209. Ta, alako baten, brast, joten gaitu aize bunbada gogor batek, eta dsaust danok itxasora. Ag Kr 89. Urolako ur garbi bareak axe-bunbada gogorrak [...] loituten dauzan lez. "El empuje de huracán bravío" . Arriaga Lekob 7.
azpisarrera-56
HAIZE-BURRUNBA (L, BN-baig, Sal ap. A). Ventarrón, ráfaga de viento.
Kanpoan aize burrunba, marruma eta hil-sistu. Iratz 147 (132 haize burrunba). Eta geroztik haren hil-hatsa bihotzez bihotz dabila, / Haize burrunban Herrian piztuz haren goi-amets zabala. Ib. 148. Aize-burrunbak bezala oiu zegitenean: Santa aundiak, el zakizkigute. 'Comme un grand vent' . Or Mi 12. Aize-burrunba aundiena... "El mayor golpe de viento" . Or Eus 390. Oial-ontzi, lurrin-ontzi, / aize-burrunbak jo ditun gisan / batean dute ein irrintzi. "Por el mismo ventarrón" . Ib. 397. Ekaitz gogorrak aize-burrunbaz / ugiñak lertzen baditu. Ib. 386. Horretan, haize burrunba zakarra atera zuen, eta uhinek txalupa jotzen zuten. IBe Mc 4, 37 (IBk haize-ekaitz handi bat ). Itsaso aserrearen aize-burrunba. "El estruendo del viento" . Berron Kijote 153.
azpisarrera-57
HAIZE-BURRUNDA, HAIZE-FURRUNDA. Torbellino.
Aize-burrundak baitu aizatzen orbela. "El ventarrón" . Or Eus 30. Ura zurrunbilotzen zuten aize-furrunda izugarri aiek. Or Mi 129. Udalatik begira nengoela, egundoko aize-burrunda sortu zan bat-batean. NEtx Antz 14. Zarata aundi bat eta aize-burrunda bat-batekoa entzun bitez. NEtx LBB 177.
azpisarrera-58
HAIZE BURUZIUA (det.). "(V-ger), volada de aire caliente" A.
azpisarrera-59
HAIZE-BUHUNBA (L ap. A; Lar, H), HAIZE-BUHUNBADA (H). Ráfaga de viento fuerte, torbellino. "Ventolera, viento recio y poco durable, aize buhunba" Lar. "Torbellino" Ib. "Tourbillon" H. v. HAIZE-BURRUNBA.
Orduan altxa zedin haize buhunba handi bat, eta bagák sartzen ziraden unzira. Mc 4, 37 (HeH haize buhunba; He, Dv haize xirimola, TB ixkiidu). Hauk dira ithurri ur gabeak, hodei haize buhunbaz erabiliak. 2 Petr 2, 17. Ez zaretela hurbildu mendi uki diteken batetarat, erretzen duen su batetarat, haize buhunba batetarat. He He 12, 18. Ethortzen da gero haize buhunba bat eta etxea badoha lurrera. Dv Dial 32 (It aizete, Ur aixe andi, Ip aize buhada). Buruilaren 15ean, arrasteari, haize-buhunba gaitza izan dugu. Herr 22-9-1960 (ap. DRA ).
azpisarrerakoSense-59.1
"Ventolera, vanidad, soberbia, aize-buhunba, antustea " Lar.
azpisarrera-60
HAIZE EBAKI. Pasear. v. haizepaitu.
Jokhaderan etzanik orhoitzen nintzan nola eguna joan zerautan aize ebakitzen (paseatzen). Igela 152.
azpisarrera-61
HAIZE-HEGI.
Izar dago zerua lau aize-egietan. "En las cuatro direcciones" . Or Eus 288.
azpisarrera-62
HAIZE EGIN (Urt I 412, H (+ a-)), HAIZEGIN (Lar, Añ (G), Dv, H (+ a-); axegin Añ (V)).
azpisarrerakoSense-62.1
a) Soplar; dar aire. "Aventar, aizegin " Lar. "Soplar, [...] azegin " Ib. (v. tbn. Añ). " Suari haize ematea ou egitea, souffler le feu" Dv. " Argiari haize egitea, souffler une lumière" H (s.v. haize ). " Haizegizu argiari, suari " Ib. " Auspoak eztute haizerik egiten, le soufflet ne souffle pas" Ib. (s.v. haize ). v. HAIZE EMAN.
Laur Aingeru zeudela lurraren laur korneretan, zadutzatela lurreko laur haizeak, haizerik ezlagianzát lurraren gainean. Apoc 7, 1 (He egin ez zezatentzat haizerik lurraren gaiñerat; TB haize batek ere ez zezantzat buha ). Errozu itsasoari geldi dadilla eta ipharrari eztagiela haize, eta orduan izanen da kalma handia. SP Imit III 23, 4 (Mst eztezala aizerik egin ). Aize egin zien bere aoz, esaten ziela. "Ar zazue Espiritu Santua ta bekatu egiñak barkatzeko eskua [...]". Mb IArg I 299. Bere ezpañez aize egin ta esaten ziela [...]. Ib. 366. Ta aiz-egiezu ill oriei biz ditezen. Ib. 359. Horiek erranik [Jesusek] haize egin zuen hekien gainera, eta erran zioten: har zazue Izpiritu saindua. Dv Io 20, 22 (Lç y HeH hats eman, TB y EvS buhatu, Ol ats eman, IBk haizeman ). Baino Bizkaiko bizte edo birbizteak ango bizitze-txingiari bularrez aizegin dio. Or EEs 1927, 149. An egoan arri-aulki bateko autsari txukun txukun aizeginda, berton ezarri eban. " Soplando" . Or Tormes 65. Ekaitzak aizegin baiño len. Or Mi 137. Aizea garden dago, ta dakartzen aizeak alik biguiñena aizegiten du. Ib. 147. Eguzkiaizeak ain bizkor aizegiten zuen egun artan [...]. Ib. 30. Vanturko aize goxoak aizegiten zuen. Ib. 53. Arima batek, herria maitez, / Gorri, ferde ta urdin hoikier / Egin du haize: Eskuan tanpez / Daukat herria pitz, argi, eder! Iratz 75. Izai-ostoak / aize zegion. Or ( in Gazt MusIx 178 (175 aize emanik ) ). Goienean, txinpartaz ziarduan eguzkiak gingabegian. Buruzgain, gaztaiñondo ta pagondoen ostoak aizegiten ari ziran. Erkiag Arran 121.
v. tbn. Aizgin: JBDei 1919, 365.
azpiadiera-1.1
Udazkenean egoak bere / aizegiñez txit jator, nabari, / eskeintzen digu belar, garo ta / sagar elduen usai ugari. EA OlBe 28.
azpisarrerakoSense-62.2
b) Hacer viento.
Eta ondoan ioanen zare barnat muillatzerat grabaren trebeserat edo plazer duzun lekurat, zeren susuesteko haizeak zeinbait aldis ezin erranezko haizeak egiten baitu portu hartan. INav 128. Baiña aldiz zuk emadazu / aireari manatzea, / nere gogara egitea, / edo haize, edo uria, / goibela edo iguzkia. Gy 141. Haize handia egiten zuen. Arti Tobera 279. Eztu euririk egingo ezta aizerik ere. Ibiñ Virgil 78.
azpisarrera-63
HAIZE HEGO (BN-arb, S; Dv, H; aizego AN-ulz, B). Ref.: A; Lh; Iz Ulz (ziarráizia); Gte Erd 259; Izeta BHizt2 (aizego). Viento sur. "Haize hegoa ou simplement hegoa, vent du Sud" H. "Aizégua, el viento sur; aizegoláñua, la niebla del sur" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). "Haizeego poxi bat ari du (BN-arb)" Gte Erd 259. "Viento del Sur. Gaur aizegoa, izileriek kontent" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Aicégoa, nombre vasco que dan al aire bochorno. (Baztán)". v. HEGO-HAIZE.
Haize hegoa handi bat eta furios bat, eguerdi aldetik ialkirik. Tt Onsa 52. Haize hegoa zen egun hartan. Elsb Fram 132. [Kazkartzen du] mistral deitzen duten haize hegoak [sic] . JE Bur 84. Haize hego figura horrek ere egiten bide zuen, dudarik gabe... Iduri eta arima herratuak... Barb Sup 119. Jara-mendi eta Arradoi, eskuaz hunkitzeko heinean hurbil emaiten zituen haize-hegorik goxoenak. Ib. 27. Haize hegoak dauka epheltsu hazila. Ox 185. [Ihiztariak] aize hegoaren beha dira. Zub 101. Aize egoa Printzesa baten arima da. [...] Printzesa hura ezta kontent eta maiz yiten da bere dotearen erreklamatzerat, aize egoaren iduria hartuz . (BN-ciz). A EY I 158. Haize-hego epela. Iratz 38. Sistuka, zirimolaka iduri aize-hegoa. Ib. 182. Aize-hego gauetan. Ib. 183. Egiazko haize hego batez Larrun puntan kausitu ez denak ez daki Jainkoaren eskuak zer egin dezaken! Zerb Azk 38. Zapia zabal aize-egotan. Gazt MusIx 99. Aize egoa, andren gogoa. (AN-erro). Inza NaEsZarr 2205 (v. tbn. 2267). Haize hegoa gozatzen delarik. Larre ArtzainE 282.
azpisarrerakoSense-63.1
Día de viento sur.
Badire eta erraiten dutenak largabistekin, haize hego batzuez, Bordeleko eliza-nausiko dorreak ikusi dituztela! Zerb Azk 38.
azpisarrera-64
HAIZE-HEGOKARA.
Traza de hacer viento sur. " Aizegokara dago gaur (AN-5vill)" Gte Erd 259.
azpisarrera-65
HAIZE-EGUZKI. Viento y sol.
Gizon mardo, sendo, zabal, aize-eguzkiz betea. Erkiag Arran 14.
azpisarrera-66
HAIZE-EIHERA (aize- BN-baig, S ap. A; haize-ihara L ap. A; Dv; ( h)aizihara H; ( h) aizigara L ap. A; Lar, Dv, H). Molino de viento. v. HAIZE-ERROTA.
azpisarrera-67
HAIZE-EIHERAETA. "Haiz-, aiz-ihareta, -igareta, lieu où se trouvent plusieurs moulins à vent" H (no es seguro que se trate de un nombre común).
azpisarrera-68
HAIZE-EKAITZ. Vendaval.
Aize-ekaitzek men egiten omen zioten [Enpedokeli] . Zait Plat 76. Haize-ekaitz haundi bat jaitsi zen ur gainera; ontzia urez betetzen ari zitzaien. IBk Lc 8, 23 (Or aize-zurrunbillo, IBe haize-bolada ).
azpisarrera-69
HAIZE-ELUR. v. ELUR-HAIZE.
Zure malkoek aize-elurra antzo, zuritasuna zabalduko dute emakumeen maitasunera. 'Comme un vent de neige' . Or Mi 138.
azpisarrera-70
HAIZE EMAN.
azpisarrerakoSense-70.1
a) (G, L, BN, S; Urt I 412, Dv, H; haizeman G, AN-larr-erro, L, BN, S; Lar, Añ (G), VocB; aizematu G-to, AN-larr). Ref.: A (aize-eman, haizeman); Lh (aizeman, haize eman). Soplar; dar aire. "Afflare ignem, suári haize ematea" Urt I 412. "Aventar" Lar. "Suari haize ematea ou egitea, souffler le feu" Dv. "Suari haize emaitea, souffler le feu" H. v. HAIZE EGIN.
Harotzaren sutegian, hauskoak aize emaitetik gelditzen direnean, badirudi eztela surik. Ax 325 (V 215). Xirolari haize eman eta soinu eragiten zaion manera berean, guk ere eztarriari, xirolari bezala haize emaiten diogunean, haize hura mintzo egiten dugu. ES 385 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Asnasarekin aizeman zuan Apostoluen alderonz, esaten ziela: Arrezazue Espiritu Santua. AA I 110. Laugarren zeremonian aizeman zuan Apaizak zure aurpegira aienatzeko zure biotzetik etsaia. AA III 272. Ta zer egiten dau autsari auagaz aixe emoten deutsanak? Bere begietara autsa bota. fB Ic II 228. Soldadu txarrei harenga egitea, / ikhatz ethenduer da haize emaitea. Gy 254. Au esanda, aizeman edo asnasa bota zien, esanaz: Espiritu-Santua ar-ezazute [...]. Lard 478. Etzion aize emanen hiltzerat zioan argiari. Hb Egia 80. Txistu aizezko-pelota-dun bati aize emanaz. Alz STFer 133. Etorri gogoak lau aize aldetatik eta aizeman ill auei eta birpiztu bittez. Inza Azalp 110. Egin zuan, ba, Jaungoiko Jaunak gizona lur-loiaz eta aizeman zion bere aurpegian bizitz asnasa ta egin da gizona bizi-bizia. Ib. 44. [Elaia] egaizka asi zan oe-inguruban, egalakin umiari axia emonaz. Altuna 16. Suari aizematen ari ba zara, piztea eragotziko dizu. Or Mi 74. Erretzen dauzkigute begiak, erretzen dute bidea. Gu ohartu orduko iraganak, haize emaiten daukute begitarterat eta bihotza zarrastatzen. JE Ber 92. Ta izai-ostraillak aize emanik. "Y el ventalle de cedros aire daba" . Gazt MusIx 175 (Or in Gazt MusIx 178 aize zegion). Txilibitu baten zuloetan beatzak ezarri, aoz aizeman eta soinurik ederrenak ateraten dituen bezala. Zait Plat 72. [Sudur] zulo bietatik aize-ematen asiko banintza [...]. NEtx LBB 165. Eta hori esanez, haizeman zuen haien gainera, eta esan zien: Har ezazue Espiritu santua. IBk Io 20, 22, Dv haize egin, IBe arnasa egin .
v. tbn. Lek SClar 134. Lab SuEm 202.
azpiadiera-1.1
(Con haize det.). Soplar, dar aire, echar aire. " Aizea eman, soplar" VP 4v. "Orear, darle aire, [...] axea emon " .
Aixia emon eutsoelako aren bijoztxubetan ixitu zan gar txikijari, putz bategaz itxali eitekenari. Kk Ab I 33. [Jesusek] apostolu guzien erdian jarririk esan zien: [...] Auek esan ondoan, aizea eman eta esan zien: Ar zazue Spiritu Santua. Inza Azalp 108 (BiblE Io 20, 22 haien gainera arnasa botaz). Gero ta handiagoa zan berotasuna. Hanitzek aizea ematen zioten arpegiari paper lodizko deiekin. Osk Kurl 177. Atarian jarrita sendo jotzen zuten bostak-ala-bostak. A zer zanpatakoak andrearenak! Nagusia aspo egiñik aizea ematen zuan bete-betean. Anab Poli 95.
azpiadiera-1.2
(Uso sust.). Soplo.
Zoritxar beltza gaurko zoria; / itun gaude... kupigarri, / eskutukoren aizeman otzak / sugar maite bat itzali! EA Txindor 75.
azpisarrerakoSense-70.2
b) Inspirar.
Auta dezadan Zuk, egi, ziur eta on aizeman duzun zerbait. " Unum aliquid quod tu inspiraveris verun, certum et bonum" . Or Aitork 376.
azpisarrerakoSense-70.3
c) Alentar, animar, incitar.
Euzkadiren jakintz eta erti errikoiari aizemanaz. " Hacer vivir [...] manifestaciones culminantes de su cultura y del arte popular" . EAEg 18-11-1936, 326. [Senargaia] aize-ematen ari zaio. ' La incita' . Zait Sof 19. Zerbait egingo ba zan, Basaburukoak saiatu bearko zuten. Benitoren aldetik etzitzaion kontu ari aize aundirik emango, beiñepein. NEtx LBB 58. Lagun karta bat idatzi dio Lertsundi jeneralari, Euskalerrira etor-gosea adieraziz berari. Euskal jendeak laguntzen dio, ta aize emanaz amesari, Burdeosen da, agur egiñaz aurrez bere sendiari. Ib. 290. Griña gaizto ta ezin ikusiari aize eman besterik ez dik egiten gudak. Ataño TxanKan 218. Laurak [laguntzailleak] ere ez dira / portatuak makal, / nola aize ematen ala / kentzen ainbat ezpal. Insausti 213.
azpiadiera-3.1
(Con haize det.) "Aizía emon, hacer concebir deseos descabellados" Iz ArOñ.
azpisarrerakoSense-70.4
d) Soplar, chivarse, mencionar.
Gure asmoak Amerikara joatekoak, iñork etzeukan alako usterik. Lontxok ta gure lagun aiek, beren aitari etzieten ezertxo ere aizematu, Ameriketara zijoaztelarik. Zubill 83.
azpisarrerakoSense-70.5
e) Ensalzar.
--Aren erdizkako esan eta itz illunekin, ez dek errez jakiten. --Ipui-utsa ori ere; ipui utsa! Beren buruari aize emateko ta mailla batzuek gorago igotzeko gogoa galanta oiek. NEtx LBB 113. Zuen ekontza-lan orri ez aize geiegi eman. Aspaldi igarrita bai natxegok, ezkontza arazo ori, Jainkoak giza-emakumeen bizkar parre egiteko asmatua dala-ta. Ib. 120.
azpiadiera-5.1
"Haizia eman, haizatu, harrotu" ZestErret.
azpisarrera-71
HAIZE-EMANKA ( aize-emaka G ap A). Soplando; dando aire.
Orain sorberri degun Donostiako Argia [...]; argitxo ori itzalia izan diten aizeka, aize emanka bizi izango lirake alde batetik Baionako Gure Herria, bestetik Bilboko Euzkadi . A GH 1922, 489. Aize leuna zelai lilitsu batean / aizemaka leunki zabaltzen danean... / zelaitik usai goxoa / aizian gora dijoa. EEs 1928, 61. Bekokietan iratxoen [...] ego-ukaldi izoztua senti dute aizemaka ta iñarroska. 'Éventées, fouettées par l'aile des fantômes' . Or Mi 73. Suko autsaren azpian badaude txinar batzuk, ikatz bizi batzuk; aizemaka asten bazera, aiek agertuz, surik ez duzu piztuko, bear bada. Or QA 144. Haren gainean Ipar-haizea ari zen haizemaka eta marruka. MEIG IX 104.
v. tbn. Aize-emaka: Gand Elorri 100.
azpisarrera-72
HAIZE-EMATE. Soplo.
Argizai-puskari aize berozko aize-ematea egiten ba-zaio, buru-aundi ta atze-me gelditzen dala orobat. Anab Usauri 105.
azpisarrera-73
HAIZE ERARA JARRI. "Sobreviento, estar o ponerse a sobreviento, aize erara jarri, egon" Lar.
azpisarrera-74
HAIZE-ERASO, HAIZE-ERASOALDI. Vendaval, temporal de viento. v. HAIZE-ERAUNTSI.
Orain bederatzi urte izan zan aize-eraso gogoangarriak zortzireun bat metro kubiko kendu zizkion [piñudiari] . Munita 65 (90 aize-eraso, 19 aize-eraso-aldi).
v. tbn. NEtx LBB 168.
azpisarrera-75
HAIZE-ERAUNTSI (G, BN-baig ap. A). "Temporal, huracán" A. "Aize-erauntsi batek oro abarrikatu itu (BN-baig), un ventarrón" Ib. (s.v. abarrikatu).
Udazkeneko egun itunan / ortzea goibel dakustanean, / eta ausarditsu axe-erauntzia / sartuten dala zugatz artean. GMant Goi 37. Ta aize-erauntsi zakar bat asi zan uiñak ontziaren gañera iraizten ta onzia betetzen. Ol Mc 4, 37. Ta orduantxe, bat batean, lurretik zurrunbillo batek aize-erauntsia erakori zun, ortzi gaitza ta ibar dana estali zun, oianeko orri guztiak eratxiaz. Zait Sof 172. Ipar naiz ego, aize-erauntsiak / nai zutenean etorri; / dardarrik ere eragin ezetz / gure fede-zuntoiari! SMitx Aranz 93. Askotan gogora zait zuri gertatua: Iainkoa etzegola aize-erauntsi artan, ez ostots artan, ez sugar aietan; xixtu legun artan mintzatu zitzaizula. Or QA 124. Trankilago bizi gaitezke uholdeek eta haize-erauntsiek ere iharrosten ez duten etxean. MIH 227. Gure aldiko haize-erauntsiek urriki gabe astindu badute ere. Ib. 33.
azpisarrera-76
HAIZE ERO ( (AN-larr, R)). Ref.: A (aize-ero); Asp Leiz (aize eroa). "Corriente de aire" A. "Viento huracanado" Asp Leiz.
azpisarrera-77
HAIZE ERRE (V, G), HAIZERRE (V-gip; A). Ref.: A (aize-erre); Iz ArOñ (aisé-erre, aizerria). Viento cálido. "Aisé-erre, viento cálido y seco. Aizeerria ibili da" Iz ArOñ. "El viento abrasador" Ib.
Aixe erreak zeu [Gernikako aretxa] igartzerik / Iñoz ez eien jaritsi. AB AmaE 76. Ordu deungan onentzat / asi zan gudea / mats eldu eztanentzat lez / urrilgo aize errea. Azc PB 275.
azpisarrera-78
HAIZE-ERREMULIA.
Remolino de viento.
Ordean handik lauster altxatu zen athetik haize erremulia bat, nord-este daritzana. He Act 27, 14.
azpisarrera-79
HAIZE-ERROTA.
azpisarrerakoSense-79.1
a) (V, G, L-sar ap. A; Urt II 228, Lh; haizerrota Urt II 228, H; aizerrota L ap. Lh; Lar, H, A). Molino de viento. "Ventosa mola" Urt II 228.
Eta ikusiko duzu leihorraren gainean haize errota bat. INav 55. Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize erroten anaiak, turnabroxen ahaideak [...]. Hb Egia 137. Gaztañ-aiziak dabiltzanian / Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka; / onelakoak jarri lezakek / merketxo aize-errota. Urruz Urz 35. Ats eman, Iaun, ezperen, / ilauna dut gaindi; / aize-errota bezala / narabiltzu beti. Or BM 44. Aize-erroten ostean gelditu dira erraldoiak. Gand Elorri 224 (221 aizerrota ). Freston jakintsu inbidiosoak aizerrota biurtu eutsazan erraldoiak. Azurm ( in Gand Elorri 221 ). An ageri diran aiek ez dira gero erraldoiak, aize-errotak baizik. Berron Kijote 93. Haize errotekin borroka ibili. MIH 201.
v. tbn. Lasa Poem 115.
azpisarrerakoSense-79.2
b) (V-gip; aizerrota V-gip). Ref.: AEF 1927, 29; Urkia EEs 1930, 46; Iz ArOñ. "Luego se le aventa, tomándolo en banastas anchas --artzaria-- [...]; o se le limpia a máquina --aizerrota-- (V-gip)" AEF 1927, 79. "Aizerrota. Gari-alea bere azal eta lasto-pusketagandik bereisteko tresna aundia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 46. "Aize-errotia, la máquina aventadora (de trigo)" Iz ArOñ.
azpisarrera-80
HAIZEETAKO. Del aire.
Zeruko, axetako ta lurreko gauza guztiak. GGero 26 (Ax 37 (V 23) aireko).
azpisarrerakoSense-80.1
Eta zati baterako zeru gozora eldu zala uste ebanak, aizeetako amesak erreta, goranaiko egoak ausita, jo dau legor idorra. Erkiag BatB 171.
azpisarrera-81
HAIZEETAN. En el aire. v. HAIZEAN.
Mintzo gaixtoa irri ta irri zebillen aizeetan. 'En l'air' . Or Mi 74.
azpisarrera-82
HAIZE-EURI. Viento y lluvia. "Urie gozo gozo ari du (B), euri gozoa ari du (B), aizeka ari du (AN-5vill), uri aizeka ari du (AN-5vill), aizeurie ari du esker gaiztoan (B)" Gte Erd 111.
azpisarrera-83
HAIZE-EZKUTU.
azpisarrerakoSense-83.1
a) Al abrigo del viento.
Gexo dan ganadubak egon biar dau axe ezkutu ta leku epelian ta azpi liorrian. Ur Dial 77 (It aizeak jotzen ez duen tokian, Dv toki gerizatuan, Ip atxolbian ).
azpisarrerakoSense-83.2
b) (V-gip, G-azp; -ixkutu G-azp) Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 148; ZestErret ( haize-ixkutu ) .
(Sust.). " Aize-ezkutu [...], lugar protegido del viento. Udalaitzen, aize-ezkutu baten jan giñuan hamarretakua " Elexp Berg. " Haize-ixkutuan jan gendun " ZestErret .
Orrek aize-ezkutuan dagoz. Zam Man 3. Muño-tontorrean, aize-ezkutuan yezarri giñan. Zait Sof 172. [Txindorrak] txorrotxiotxi dagi [...] ardo margodun untzorrian kokatuz ta Yainkoaren orritarte eldugaitz, mordo-ugari, oixeski, aize-ezkutu ta ekaitz-aterpean. Ib. 125 (tal vez con valor adj.).
azpiadiera-2.1
"(Fig.), confesonario. Aize-izkutuan berori orain ere! " Gketx Loiola.
azpisarrera-84
HAIZE-EZTUL (a- V-gip ap. A; aise-estul V-gip ap. Iz ArOñ). "Tos nerviosa" A. "Aisé-estula daukat, catarro, tos sin flema" Iz ArOñ. v. EZTUL-HAIZE.
azpisarrera-85
HAIZE-FALFALA. "Aize-fal-fala (Sal), volada de aire caliente" A. Cf. 1 bala (3).
azpisarrera-86
HAIZE FIN (BN-arb ap. Gte Erd; G-azp). Viento o aire frío, cortante; viento o aire suave. "Haize fina ari du (BN-arb)" Gte Erd 148. v. HAIZE MEHE.
Au otza dago! Aize fiñ onek ebakitzen ditu baztar guztiyak. Sor Gabon 35. Bazkal-ostean, aize fiña ebillen kaleetan zear. Nikanor-ek lenbailen bizartegirako asmoa artu eban. Erkiag BatB 59. Aien tartetik ura ixuri eta aize piña sartu dedin landarak pizkortzeko. 'L'air subtil' . Ibiñ Virgil 89.
azpisarrera-87
HAIZE GAIN (En casos locales de decl. sing.). Cielo; aire.
Miruari joan oi zaitza aize gañean ordu osoak. Mb JBDev 7. Suak polbora ukitu horduko aize gañean ekusiko dituzu, txori egin baliza bezala, aitz eta murru izugarria. Mb IArg I 255. Gores zaitzate, gure Iainko, Zure aingeruek oro, Zure Indarrek oro, eguzki, illargi, izarrek oro, argiak, zeruen zeruek eta aize-gaineko urek Zure izena gores bezate. Or Aitork 173.
azpisarrerakoSense-87.1
Filistarrak hura arganatzen ekusi ta esan zion Davidi: "Zeer? Zakurra nauk ni, era orretan hi nigana etorzeko? Ator, ator ta txorien bazk egiñik, botako aut arako aizegain artara".[...] eskuko arria bere sok-aballarekin buru inguruan erabilli ta tiratu zion Davidek; eman zion kopet-bekokiaren erdian. Mb IArg I 349.
azpisarrera-88
HAIZE GAIZTO (a. gaixto AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 163). Mal viento; viento fuerte, peligroso (tbn. fig.).
Sar ez dakizun [...] bekatuaren aize gaistoa. Mb IArg I 377. Asaldatu zen gañeko aizea; orroz ta bagaz [...] zebillen itsaso guzia [...]. Zer bada? dio S. Joan Chrysostomok hau ekusi ta; aize gaiztoak eta itsasoak etzioten begiratu behar beren egille Jangoiko maitagarriari? Ib. 192. Zertako haiz fidatu aize gaiztoari? / Lorearen gainera lurra duk itzuli. Elzb Po 189. Hots, haurrak, othoitzean eman gaiten denak, / Izpiritu gaixtoa urrunt dezan Jaunak; / Kanpoan kanta beza haize gaixtoenak, / Ez gira deusen beldur gaur hemen gaudenak! Barb Sup 187. Eliza salbatuko baitute haize gaixto guzien kontra! Zerb IxtS 111. Lurreko batasunek ez badute bethi irauten, zenbeit laster ere suntsitzen badituzte barneko eta kanpoko haize gaixtoek [...]. Ib. 99. Euskal-Fedeak Eliz ontantxe / izango du bere irudi, / aize gaiztoak botako ez dun / arkaitz gogorrean zuti! SMitx Aranz 86.
azpisarrera-89
HAIZE-GALERNA. Galerna.
Mendetan barna badoa iduri haize-galerna. Iratz 151.
azpisarrera-90
HAIZE-GAZTAINA (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Aize-gaztaiñak [...], castañas derribadas por el viento, a las cuales los pobres se creen con derecho" A. "Aize-gaztaiñia, la que cae antes de varear (no es tan buena)" Iz ArOñ.
azpisarrera-91
HAIZE-GERIZA.
azpisarrerakoSense-91.1
a) Biombo.
Aldare aitzinean aldiz, ikusi nuen sarjantak antolatu zarotan kobesionala, aphez pagano bati galdetu zion haize-geriza edo paravent eder bat. Prop 1906, 44.
azpisarrerakoSense-91.2
b) (AN-5vill, L; h.-keriza L-ain, h.-periza L-ain; h-giriza AN-gip). Ref.: A (aize-ezkutu, a.-geriza, h.-keriza, haizemalda, h.-periza); Gte Erd 148. (Lugar) resguardado del viento. "Refugio de viento, sotavento" A. "Haize girizara joan ginen (AN-gip)" Gte Erd 148 (junto a leku babes, haize ezkutu, haizemalda, etc., de otras zonas).
azpiadiera-2.1
Aize-girizirik ez / dik nere buruak, / zorririk eziñ izan / dik kasko soillyuak. Yanzi 118.
azpisarrera-92
HAIZE-GORDE.
azpisarrerakoSense-92.1
a) (G-azp). Ref.: Gketx Loiola (aize-gorde); Gte Erd 148. (Adj.). Resguardado del viento. "Socaire, resguardo del viento. Etxe aize-gordea da Zelaeta au" Gketx Loiola. v. HAIZE-BABES.
"Insignis" piñuz lurrik on, gizen eta aize-gordeenak jantzi dituzte. Munita 114.
azpisarrerakoSense-92.2
b) (V-gip ap. Elexp Berg). (Sust.). Lugar protegido del viento. v. HAIZE-EZKUTU.
azpisarrera-93
HAIZE-GORDELEKU. "Aizegordeleku, lugar abrigado de los vientos" Asp Leiz 332.
azpisarrera-94
HAIZE GORRI (V-gip, G-goi-to-nav, S ap. A; Foix ap. Lh). Ref.: A (aize gorri); AEF 1955, 70; Ond Bac (San Miguel); Iz Als (aizegorriya), To (ifarra); Elexp Berg (aizegorri). "Viento muy frío" A. "Al principio [la primavera] un poco fría si predomina el viento del Norte, aizegorri (G-goi)" AEF 1955, 70. "El viento que viene de Francia, el más frío" Iz Als. "Viento muy frío de NE" Ond Bac 400. "Viento norte, cierzo (V-gip)" Vill. "Viento helado. Goazen sutondora, aize gorri au azurretaraino sartzen da ta" Elexp Berg.
Aize-gorria dabilkigu aspalditxoan. Gaur ere, San Juanak laister izanagatikan, ekusten dezu zein otza dabillen. EgutAr 5-3-1918 (ap. DRA ). Aize gorria albotik mutiri sortu da. "El viento rojo (el matacabras)" . Or Eus 246. Bai, aurten aize gorria ibilli da, eta orrek galdu deusku artuok. And AUzta 98. Martxoko landareak, garizuma eta haizegorria. (BN-baig). EZBB II 59.
azpisarrera-95
HAIZE GORRIXKATU. Viento bochornoso.
Bero egoan kalean, bero etxeetan; aize gorriskatua itsasegian ere. Erkiag Arran 155.
azpisarrera-96
HAIZE GOSE. "Aize gose (BN-mix), viento violento" A.
azpisarrera-97
HAIZE-GURPIL. Remolino de viento. v. HAIZE-ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO.
Bapatean, aize zurrunbilloa asi zan, eta lurrean egozan orri, papertxu, [...] eta bizarrak bira-biraka asiaz, egundoko aize-gurpil eta txirimolak egiten zituen kale zokondoetan. Erkiag Arran 161.
azpisarrera-98
HAIZE-GURUTZE (G-to, a.-kurtze V-ple, a.-kurutze V). Ref.: A Apend (aizekurutze); A EY III 266. Corriente de aire. v. HAIZE-LASTER.
azpisarrera-99
HAIZE-HILABETE. Ventoso (mes del calendario repubicano). v. haizakor.
Baionan egina, bentosaren edo haize ilhabethearen hogoi eta zortzian, eta Franziako Errepublika, bata, ezin partitua edo zathikatua denaren hirur garren egunean. Revol 147. Baionan egina, ventosaren edo haize ilabetearen hogoi eta zortzian. Iraultza 103.
azpisarrera-100
HAIZE-IPAR (Gèze; aizipar AN-ulz, S (-ph- ). Ref.: Lh (aiziphar); Iz Ulz (ziarráizia). "Aize [...] iphar, vent du nord" Gèze. "Vent du Nord, tres froid" Lh. "Aizipérra, el cierzo" Iz Ulz (s.v. ziarráizia). v. IPAR-HAIZE.
azpisarrera-101
HAIZE-ITZAL. "Aize-itzal, sotavento" A. v. haizebe.
azpisarrera-102
HAIZEA IZAN, HAIZE IZAN (intrans. 3.ª persona). Hacer viento, haber viento, soplar viento. v. HAIZEA IBILI.
Aizerik bada gero / beren belak jaso. Arrantz 101. Yaun Erretora, ethorri zen, [...] estola bat ederrarekin, lehenagoko bonet tuturrutuia buruan; uroski haizerik ez baitzen. Elsb Fram 139. Baina haizerik ez da zeruan gaindi. Mde Pr 118. Euri danian estali eta / aize danian babestu. Uzt Sas 37. Hasi ziotzaioten laster dena estakuru, haizea izanagatik, lekutik ez higitu nahiz. Ardoy SFran 209.
azpisarrerakoSense-102.1
(Con determinantes). " Haize handia da (V-arr, G-azp-nav, AN-gip, S), haize tzarra, basa, gaiztoa da (BN-arb) [...], orain ez dabil, ez da axerik (V-arr, AN-gip)" Gte Erd 148.
Eta unzia ia itsasoaren artean zen, bagéz tormentatua: ezen haize kontra zen. Mt 14, 24 (He ezen haizea kontra zuten). Gero handik partiturik Zipre beherera io genezan, zeren haize kontreak baitziraden. Act 27, 4. Haize kontrakoa denean. EZ Man II 147 (tít.).
azpisarrera-103
HAIZE-JO.
azpisarrerakoSense-103.1
a) (Sal, S ap. A). Lunático.
Nork esan dio [euskerari] zarpazu? Euskaldun aizejo batek, Unamunok. Or Y 1933, 411.
azpisarrerakoSense-103.2
b) "Aizejoa, zur erdiratu edo fruitu zimur, haizeak xukhatuak" Alth in Lander RIEV 1911, 597, de donde lo toma Lh.
Aritz onaren ezkurra al-bada jaso. Ez lenengo berez erortzen dana. Berez lenengo erortzen dana baliteke aize-joa izatea. Munita 40.
azpisarrerakoSense-103.3
c)
Andik kanpora zer aize ete-dan / ez daki, ipar ez egoa; / arek nai baiño azkarrago da / buruan dun aize-joa. " Más ligero corre el viento de la idea en su cabeza de lo que él quisiera" . Or Eus 333.
azpisarrera-104
HAIZE-KIRRI. "Aize-kirri, brisa" A Apend.
azpisarrera-105
HAIZEKO ALDE. Lado del viento. "Haizeko, qui appartient au vent. Haizeko aldea, le côté du vent" Dv. v. haizealde.
[Sardinzarren txalopeak] goizean geure atzetik urten dau kalara, baña, tretzak botaten gagozan bitartean aizeko aldetik joan ete dan diñoe. Ag Kr 20.
azpisarrera-106
HAIZE-KOLPE.
azpisarrerakoSense-106.1
a) (G-azp; a-kolpü ). Ref.: Lh; ZestErret. Golpe de viento. v. HAIZE-UKALDI, H.-BOLADA, H.-BURRUNDA.
Begira nolako aize-kolpea sartzen dan: ez dezute ikusten zeñ izugarri zuhaitzak ikaratu eta ostoak danzatzen diran? Arr GB 37. Erroak barna dituen arbola bat ez du edozoin haize-kolpek lurreratzen. Laph 127. [Ostoak] denmendren haize kolpean lurrerat heldu ziren. JEtchep 55.
azpisarrerakoSense-106.2
b) Crujido, explosión (de las castañas mientras se asan).
Gaztañak bildutzian / neguen asera, / jateko aukera dezu / zalia bazera; / danboliña beztua / jaso lagatzera, / aize-kolpe ederrak / oi ziran atzera. Uzt Sas 93.
azpisarrera-107
HAIZE KONTRA.
azpisarrerakoSense-107.1
a) Viento desfavorable.
Eta ikhus zezan pena zutela, aurthikiten (ezen haize-kontra zutén). ' Car le vent leur était contraire' . Mc 6, 48 (He haizea zuten ezen kontra, TB haizea kontra zutelakotz, IBe haizea kontra bait zuten ). Eta unzia ia itsasoaren artean zen, bagéz tormentatua: ezen haize kontra zen. Mt 14, 24 (He ezen haizea kontra zuten ). Gero handik partiturik Zipre beherera io genezan, zeren haize kontreak baitziraden. Act 27, 4. Haize kontrak garabiltza luietan, / Ezin ardiatsiz portu nahia doloretan. EZ Man II 147.
azpisarrerakoSense-107.2
b) (Adv.). Contra el viento.
Haize alde, nor nahik egin dezake auzapez baten lana. [...] Bainan haize kontra doanak mila sare, [...] eta ateka baditu iragaiteko. HU Aurp 89. [Ikusi ditugu] onerat egiten, eta egunerik egunera finkatzen on hartan, gero-ta barnago, haize kontra. Ib. 152s. Ez dukete orok ahantzia, nola zerk emana zion gogora, deputatu-gei agertzea. Kasik azken egunak ziren eta nehor ez nahi, haize kontra, lanetan ditaken idorrenari lotu. Ib. 103.
azpisarrera-108
HAIZE-KONTRAZ.
Contra el viento.
Hara huna ziabillak haize kontraz luietan / Eztuk, ordean sekulan galduko uhiñetan. EZ Man I 30.
azpisarrera-109
HAIZE-KORRONTE ( haize-kurrenta L ap. Lh). Corriente de aire. v. HAIZE-LASTER.
Ez dau ezek gatx geijago ekarten bustijak eta axe <asse> korrontiak baño. Ur Dial 77 (Dv haize lasterrak ). Aize-korrentan egotea, oso txarra. Zendoia 186.
azpisarrera-110
HAIZE-LAN. "Aizelan (S), [...] travail inutile" Lh.
azpisarrera-111
HAIZE LARGO. Viento largo.
Ioan behar du hamabi brasetarat eta handik hartu behar du haize largoa eta marea. INav 136. Arrantzu-lanak nekerik bazeukan [...]. Onetarako estuasunen batean aize largoa deritzanak maitaro jotzen bazitun [...]. Elizdo EEs 1925, 247.
azpisarrera-112
HAIZE LARRORI. "Aize larhoi (S; Foix), vent froid et vif" Lh.
azpisarrera-113
HAIZE-LASTER (c. sg. A). Corriente de aire. "Aire corriente o corriente de aire" A. v. HAIZE-KORRONTE.
Deusek ere ez du gaitz geihago ekhartzen bustiak eta haize lasterrak baino. Dv Dial 77 (Ur axe korrontiak). Izertu ondoan ez da yarri behar hunelako haize lasterrean. Ib. 77 (Ip aize lasterrean; Ur onelako korrontian). Ni sartu naizenean, aize-laister aundia zan ate nagusian. BAtaun Y 1934, 29. Gain hartan, bethi ber haize-lasterra zen. GAlm 1934, 33. (ap. DRA, s.v. hotz-bero) Haize-lasterra senditzen hasia nihan. Herr 8-3-1962, 4.
azpisarrera-114
HAIZE-LAURDEN. Rumbo, cada una de las 32 direcciones comprendidas en la rosa de los vientos. v. supra (2), laurden (3) .
Segidan dire guardak ea zer denboretan edo zenbat egunen buruan haize laurden batez tardatzen duben. INav 159. Egunak partitzen tut 32 haize laurdenez. Ib. 159. Oren hauk partitzen tut 32 haize laurdenez. Ib. 159.
azpisarrera-115
HAIZE-LEKU (V, G, AN-larr, L). Ref.: A (aizeleku); Asp Leiz 332; Etxba Eib (aixe-leku); Elexp Berg (aizeleku); ZestErret. (Lugar) batido por los vientos. "(V, G, L) hondonada en que se arremolina la nieve" A. "Lugar castigado por los vientos" Asp Leiz 332. "Punto batido por los vientos. Izua, aixe-leku aundixa, Izua, lugar de mucho viento" Etxba Eib. "Lugar donde corre mucho el viento. Elgetako arkupia, munduko aizelekuik aundiña" Elexp Berg. Cf. Izt C 58: "Aizeleku esaten zaion mendian".
Teilatuak ja ustelduak dituzte eta dena itaxur eginak; [...] sukalde gelak zirrituen gatik aize-leku merexi bailuke izena. Herr 24-12-1959 (ap. DRA ). Toki garbia bada ta aize-lekua ez, urteko landarea ona dezu. Munita 60. Aize-lekuan aurkitzen den arbola batek zapaldu ederra artzea, ziñez ezta arritzekoa. Vill Jaink 120. Haize lekua balinbazen urrietako hego basa batzuetan, hobe zen harri bat edo bigaren pean segurtatzea espala haizearen gatik. Larre ArtzainE 60.
azpisarrera-116
HAIZE LEUN. Brisa. Cf. EEs 1928, 61: "Aize leunena lez, Zu zabaldu zera".
Aizeleun ozkirrian [egurastu] . "Fresca brisa" . Zink Crit 240.
azpisarrera-117
HAIZE-MALDA (L-ain, BN-ciz-mix; Dv). Ref.: A (haizemalda); Gte Erd 148. "Lieu abrité contre le vent. Zaude haize-maldan, restez en lieu abrité contre le vent" Dv. "Abrigo contra el viento" A.
[Kofoinak] iguzki-aldeari begira, haize maldan dira hobekienik. Dv Lab 295.
azpisarrera-118
HAIZE-MAHOMA. Torbellino, ciclón.
Noiz-eta-ere haize-mahoma edo tiriitu xirimola batek khentzen eta erematen baitaroku gure etxea. Prop 1894, 63. Haize mahoma edo tiriritiak khendu zarokun [karrosaren zinkezko estalkia] . Prop 1904, 232.
azpisarrera-119
HAIZE MEHAR.
azpisarrerakoSense-119.1
a) Viento frío, cortante. v. HAIZE MEHE (b).
Ezin esan leike aize medar artan, otzak [...] bi lagunen biotzak zer zioten. JAIraz Bizia 49.
azpisarrerakoSense-119.2
b) Viento suave.
Ai Zu, aize mea, nola zer aize mei ta medarra; nola ukitzen gaituzu ain mearo, Iainko-Seme itza. Or QA 182.
azpisarrera-120
HAIZE MEHE.
azpisarrerakoSense-120.1
a) Viento suave, agradable.
Badator azkenean aize mee leun bat. Mb IArg I 368. Aize mei baten ufakoaz zerura lasai sartuko dire. Or Mi 125. Aize mei ta medarra. Or QA 182. Aize me, legun eta goxagarri bat zebillen. Etxde JJ 10.
azpiadiera-1.1
Ez eban sargori-antzik bapere izan; aize meetxu batek igurtzia [...]. Erkiag Arran 7.
azpisarrerakoSense-120.2
b) (AN-5vill, S). Ref.: Lh (aize-mehe); Gte Erd 148. Viento frío, cortante. "Bise cinglante" Lh. "Ezpainak ebaki nahi ditu aize mii onek (AN-5vill)" Gte Erd 148. v. HAIZE MIN.
Aize otz da meiak. Ag Kr 77. Haize bat heldu zitzaioten aldiz, haize mehe figura bat, Joanesi sudurra ereman nahi baitzion tenore batez. Barb Piar II 83. Atheka batzuetarik haize mehe bat heldu zen. Hezurretaraino sartu nahi zuen. JEtchep 98. Hotzak zurbildua zuen aurpegia. Noizean behin, haize mehearen hotzikarak inarrosten zuen. MEIG IX 94.
azpiadiera-2.1
Bainan, bet-betan, oharturik haize meheño bat firurikan heldu zautala ipharretik, beldurrez eta hotzak iragan, banoa ohe gainera, neure soinekoekin hala hala. Barb Sup 13.
azpisarrera-121
HAIZE MIN (G-azp ap. Gte Erd 148). Viento frío, cortante. "Viento frío (AN; Darric)" DRA. "Haize miña dago (G-azp)" Gte Erd 148.
Arteketarik hixtuz iphar aize mina. Ox 65. Zakuen azpian, / mendiruntz, artzaiak, / otz eta nekedun aize miñak baiño / joranak joago. Gand Elorri 198. Txingorra ta aize miña leiotatik intzirika sartzen ziran. NEtx LBB 64. Egun-sentiko aize miña artzeko. Ib. 62.
azpisarrera-122
HAIZE MONZOITAR. "Monzón, viento firme hacia una parte, aize monzoitarra" Lar.
azpisarrera-123
HAIZE-MOTA. Clase de viento.
Begira irakiten / dagoan paziak / zein aisa eramaten / dituen ontziak, / naiz izan bere kontra / aize-mot guztiak. It Fab 101s. Beingo batean atera zan aize mot izugarri bat, agertu ziraden olatu batzuek mendiyak bezelakoak. Apaol 56.
azpisarrera-124
HAIZE-MUTUR. Punto cardinal.
Bialduko ditu Aingeruak, eta lau aize-muturretatik bilduko ditu zerurakoak. Or Mc 13, 27 (Lç laur haizetarik).
azpisarrera-125
HAIZE-HODEI (Pl.). El viento y las nubes.
Irrikiz oldartzen ta bultzatzen dira gaur haize-odeiak ortze urdin gorenean. Mde Pr 305.
azpisarrera-126
HAIZE-OIHAL (V-m ap. Zubk Ond; aizoial Zam Voc ). Vela. "Aize-oial, ontziak aizearen mende erabiltzeko belak" Zubk Ond. v. HAIZE-ZAPI, haizehun, oihal (7). Tr. Documentado sólo en autores meridionales del s. XX.
Mastea: Aize-oial edo belak jasoteko abea. Ag Kr 78n. Bekian noiz da ze aizegaz ipiñi mastetan olango edo olango aize oiala. Ib. 82. Trauskoak oñetan da belakizko (aize-oialezko) gonea jantziarren. Ib. 102. Aizea egoaneko, eukan aize-oial edo bela ederra. Echta Jos 114. Ontzi andiak be euren belak edo aize-oialak zabalduta. Ib. 28. Zuzenbidea aldatu, aize-oialak geittu edo gutxittu, urreratu edo urrundu. Ib. 265. Batuten ebezan gorengo aize-oialak. Ib. 266. Ontzi kaxkar bat, aizoial (bela) txiki bat eta arraun batzuek. J. Azpiazu JBDei 1921, 69. Lokarri estutzen, aize-oial edo bela zabaltzen. Lh Yol 26. Ontzixka batean, arraunik eta aize-oialik bage. Or Mi 28. Aize-oial puztuaren indarrak ugin-artean ontzia labainka zeramakin bitartean. TAg Uzt 224. Lokatu dira zure unamak, eta ez dute tantaia sendo idorotzen, ezta aize-oiala ere zabalik eukitzen. Ol Is 33, 23 (Ker aize-oiala; cf. Ol Act 27, 17 y 27, 40 zapia ). Aize-oialez eta arraunketan aldi luzean joan eta joan egin bear izaten eben aro artan. Erkiag Arran 77. Makiñaz ibilten ziran itxasontziak sortzeak, aize oialez eta erramuz ibilten ziranen amaia ekarri eban. Etxabu Kontu 116. Jaso zituzten txopako haize-oihalak eta, haize biguna lagun, hurbildu ziren hondartzara. IBk Act 27, 40 (Ker, IBe oi(h)al ).
v. tbn. Anab Poli 34. Aizoial: Zait Gold 74s. S. Muniategi in Onaind MEOE 752.
azpisarrerakoSense-126.1
Aiz-oialpe urgaña estaltzen. "Debajo de las velas desaparece la mar" . Gazt MusIx 97.
azpisarrerakoSense-126.2
( Haize-oihaltxo ).
Añ laster arraunean, añ laster aize-oialtxo jasoaz. Ag Kr 152.
azpisarrera-127
HAIZE-OILAR. "Aize-ollar (S; Foix), girouette" Lh. v. HAIZE-ORRATZ.
azpisarrera-128
HAIZE-OLA (aizeola Zubiau Burd). "Ferrería de monte o en seco" Zubiau Burd. v. agorrola.
azpisarrera-129
HAIZE-OLATU. Ráfaga de viento. v. HAIZE-BOLADA.
Alako batean dator aize olatu ain portitz ta gogaitkarria, non da ausi zuen gerri gerritik gure pagotzarra. VMg 80. Aize-olatu apur bat, bere indarrez belaren laguntza be ondo etorkioela, eta Santa Kataliñatik urrundu barik eldu yakoen eguerdia. Zubk AGuzur 88.
azpisarrera-130
HAIZE ONEAN IZAN. "Haize onean izan, estar de buen humor (Herr Erran-zahar)" DRA.
azpisarrera-131
HAIZE-ONTZI. Barco de vela.
Aize-ontzi batean sartu zan eta zazpi urtez eta egun batez orron ibilli zan. TAg GaGo 42. Arraun-aize-ontzi argal bat / osiñera daramate, urez ur / itsumustuan doala. "Leño de vela y remo" . Gazt MusIx 137.
azpisarrerakoSense-131.1
( haize-ontzitxo ).
Kaiera dakar bultzaka aizeak / aiz-ontzitxoa. Jaukol Biozk 36.
azpisarrera-132
HAIZE-ORRATZ (G-goi ap. Inza), AIZORRATZ (Zam Voc ), AXE-ORRATZ. Veleta. "Aize-orratza bezin itzul-inguru (G-goi)" Inza Eusk 1972, 94. Cf. A (s.v. orratz): "Hay quien ha puesto a la veleta el nombre de aizorratz, imitando éste de la brújula; pero de voces nuevas entienda la futura Academia". v. HAIZE-OILAR.
Axe-orratza baxen ederra da. "As a weathercock" . Altuna 9. Aizorratz berriak jiraka zituzten tellatu urdiñak. Txill Egan 1956 (2), 28. Kanpatorreko aize-orratz andiak [...] bira-egin eban. Erkiag Arran 162. Zororik dagoen haize-orratz batekin. Arti OC II 84 (ap. ELok 29).
azpisarrera-133
HAIZE-OSIN. "Aizeosiña (AN-5vill), [...] remolino de viento" A.
Aize-osiñ beltz batek / erauntsiz, bide erditik ondoa / joaz, ala bearrez / nere lira maitea / autsi baitut, baitare egoa. "Un torbellino traidor" . Gazt MusIx 115.
azpisarrera-134
HAIZE-PALA (aizepara V-arr ap. A). Pala para aventar el trigo.
azpisarrera-135
HAIZE-PARRASTADA. Ráfaga de viento, de aire. v. HAIZE-BOLADA.
Egoaize zorangea dabil [...]. Mutillari ao begietara yatorkoz aize parrastadak. Erkiag BatB 111.
azpisarrera-136
HAIZE PEKO. "Aize [...] peko, [...] vent du nord" Gèze. v. PEKO HAIZE (s.v. behe).
azpisarrera-137
HAIZE PENATU. "Aize-phenatü (S), vent lugubre qui souffle sous les portes" Lh.
azpisarrera-138
HAIZE-PILOTA (H (+ a-); aize-pelota G-azp ap. Gketx Loiola; aizapelota Lar (+ -pillota)). "Pelota de viento" Lar. "Pelote, paume rempli d'air" H. "Aize-pelota, pelota o pelotón de aire; balón. Anka-pelotan aize-pelotakin jokatu" Gketx Loiola.
azpisarrera-139
HAIZE-PIRRINTA (T-L). Ráfaga. "Risée de vent, aize-pirrinta" T-L. v. HAIZE-BOLADA
Ta itsaso bildurti kizkurrean, aize-pirrinta laisterra. 'La rafale' . Or Mi 130. Aize-pirrintak biguin jo dio / bekokia Araba-aldetik. "El viento Oeste" . Or Eus 312.
azpisarrera-140
HAIZE-PUTZ. v. haizeputz.
azpisarrera-141
HAIZE-PUZKADA. Soplo, ráfaga de viento. v. haizeputz.
Osorik etedaukez / erremu ta belak? / euren gallardeteko / lau mila puntadak / etedituz azkatu / iru aize-puzkadak? Azc PB 228. Ondarroan sortu zan / aize puzkadeak / Eleizan sartu aldituz / Castroko abadeak, / eskatuten Santa Ana / ta San Pelayori / minean emoteko / indarra Castrori. Ib. 229.
azpisarrera-142
HAIZERA, HAIZERAT. Al aire; al viento. "Eri zirenean eztuzu haizerat joan behar, ne vous exposez pas à l'air lorsque vous êtes malade" Lh.
Begira-ezazu lurraren lau bazterretara: begira aizera, begira itsasora, ta alde guztietara. AA III 348. [Usokumiak] biar dan eraz jantzita gero, / aixera ibilten urteten dira; / Ibiltaldi bat egin ondoren, / Atzera datoz euren abira. Enb 202. Eundaka, millaka euskal-eskuk yaso-aal bageneza aizera nork-bere iekitxoa erabiltez igatu, xaartu, koipetua. Markiegi ( in Ldi IL 14 ). Ta beko zapia aizera edaturik, ondartzara ziyoazan. Ol Act 27, 40 (Lç haizeari altxaturik, Dv, IBe haizeari emanik, Ker aizetara jasorik).
azpisarrera-143
HAIZERA HARTU. "Aizera artu, tomar a mal (B); 2.º no tomar en serio" A Apend.
azpisarrera-144
HAIZERAKO. Para el aire.
Egin zittuan egaztiak aizerako ta arraiak uretarako. Inza Azalp 44.
azpisarrera-145
HAIZERENGO. Por barlovento. v. haizeraka.
Lau barku gatoz alkarren atzetik. Geure enbarkaziñoa dator aizerengo. Gure patroia radiotik berba egiten asi da aizebeetik datozan barkuakaz. "Artxanda" dator aizebeerengo. Berriat Bermeo 388.
azpisarrera-146
HAIZERIK EZ DEN URTEAN. El año que no haya viento (en contextos en que se difiere un pago, una obligación...).
Noiz pagatuko nazu bada? --Noiz? Aizerik eztan urtian. Iraola Kontu 16. --Aurki biurtuko diat. --Bai, aizerik eztan urtean. --Biar edo etzi. --Edo etzidamu: Jaungoikoa zartu baño len. Ag G 132. Eta kontuba? --Gero kontatuko diazu. --Bai zera! --Noiz bada! --Aizerik eztan urtian. EgutTo 28-1-1920 (ap. DRA ).
azpisarrera-147
HAIZE-SARDE (aizesarda A). Horquilla para aventar el trigo. v. haizegile (2) .
azpisarrera-148
HAIZETAN.
azpisarrerakoSense-148.1
a) En el aire; por el aire. v. HAIZEAN, AIRETAN.
Aizetan gelditzen den kea. Mb IArg I 320. Aizetan trillariak darabillen lasto zatikatu agotza bezala. Ib. 204. Ikhusten dudala zait iduritzen / espantotx bat zoinen erranak / hanitz beitu hitzemaiten, / eta zoinen lan eginak / aizetan beitira joaiten. Arch Fab 173. Au gaitik Jaunak gero zugatzai [...] bialtzen deutse / Iparrik eztitsuena; / Bere arnasa me ta leunean / ze poza orritxoena! [...] pozgarri ez da euren zarata / aixetan eiten dabena? AB AmaE 466. Amaika torre aizetan / egiten ebazan. Azc PB 155. Arrano gaiztoa / azke axetan. GMant Goi 87. Keiaren agiri ugariak dagoz aizetan. Erkiag BatB 119. Kanta zoliak ta deadar entzungarriak aizetan. Ib. 146. Ikurrin gorri aundiak aizetan zabal erakusten ditue. Ib. 145. Lañoak aizetan dabiltz bide luzeak egiten. NEtx LBB 383. Egun hona bihar hara ibiliko gara, horbela haizetan bezala. MIH 321.
v. tbn. Gand Elorri 106.
azpiadiera-1.1
Al aire libre. v. AIRE HANDIAN, AIRE ZABALEAN.
Aginduten badau [medikubak] etxetik ez urteteko, axetan ez ibilteko, [...] bertatik isten da. Astar I 117. Ezteila axetan ibili, au da, ezteila jolas, danza, erromerija eta beste leku pellebu[ru]tsubetara juan [...]. Ib. 117. Bota berritan 1070 metro kub, zana, aizetan legortuta, 600 m.k.; labean legortuta, 435 metro kubiko. Munita 73.
azpiadiera-1.2
(Ref. a plantas). Sin plantar, con las raíces al aire.
Muntegitxo oiek sail bat edo beste ateratzeko bakarrik egin oi dira; eta landarea bearko dan toki-inguruan gañera, lurretik aterata aizetan asko erabiltzerik ez bait-du nai landareak. Munita 149.
azpisarrerakoSense-148.2
b) Bajo el viento, al viento. "Aizetan (c), al viento" A Morf 582.
--Bai, jauna; bañan ez beiyela emen aizetan egon. --Aizerik bai al dabill bada? --Beti're. Alkandora emango diyot aldatzeko. Sor Bar 33s. Kalean ibilli zan, batetik bestera, aizetan, alako gogoetak berotasun larregi egin bai leutsen. Erkiag BatB 90. Gurmatan galdu zan gizona, andrea aizetan ebillan artean. (V-m). EZBB I 138.
azpisarrerakoSense-148.3
c)
Beti aurreraka, bere indarren haizetan katiatua zabaltzen zaigu. " Progresa, se propaga por encadenamiento y proyección de sus fuerzas" . MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
azpisarrera-149
HAIZETARA.
azpisarrerakoSense-149.1
a) (Cambiar el tiempo) a viento, a ventoso.
Eguraldie aizetara nai euritara aldatu bear dan egunetan [...]. A BGuzur 154.
azpisarrerakoSense-149.2
b) (Salir...) afuera, al aire libre.
Gonbidatu zituan bere lagunak, umore onian arratsalde on bat elkarrekin, [...] igarotzera. Eztai gisako lege au igaro onduan irten ziraden aizetara. Bv AsL 33. Egun illuna. Euria da barlara aizetara joateko. Erkiag BatB 194.
azpiadiera-2.1
( Kanpoko haizetara ). Afuera, al aire libre.
[Espetxeratuok] kanpoko aizetara doaz geroago, erreskada luzeetan. Erkiag BatB 193.
azpisarrerakoSense-149.3
c) (Echar...) al aire.
Ezpel-ardeak aizetara yaurtitzen ziñan gari-odeia usu ta arin. Or Mi 104. Arkaitz garaipean kimatzailleak bere abestiak aizetara jaurtiko ditu. Ibiñ Virgil 32. [Landareak] aienak aizetara eraikitzen dituenean. Ib. 89.
azpisarrerakoSense-149.4
d) Al viento.
[Jel-ikurriña] dana axetara / zabal jarri dabenian, / didar ein dabe: Gora Euzkadi. Enb 35. Eta oial nagusia aizetara jasorik, ondartzara yoiazan. Ker Act 27, 40 (Lç haizeari bela altxaturik, Dv, IBe haizeari emanik, Ol aizera edaturik, Ker aizetara jasorik ).
azpisarrera-150
HAIZE-TENPESTA. Galerna.
Odeiak dira jaikiren, / Eta koleran jarriren, / Aize tenpesta eta euriz / Orrokots eta ihortziriz. UskLiB 217.
azpisarrera-151
HAIZE-TIRRITIA (BN-lab ap. Lh; a-tirriti BN-lab ap. A). "Aize-tirriti (BN-lab), [...] remolino de viento" A (s.v. aizeosiña). v. tiruritia, HAIZE-ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO.
azpisarrera-152
HAIZE-TOKI (G-azp; axe-toki V-gip). Ref.: Vill (comunicación personal); Gte Erd 148. (Lugar) batido por el viento. v. HAIZE-LEKU.
Elurrak eta aize gogorrak kalte aundia egin oi diote. Lur bizkar eta aize-tokietan aldatu-aurretik, ondo begiratu. Munita 59. Aize-tokia bada, ez luke kalte izango eusgarritzat makilatxo bati lotzea. Ib. 42.
azpisarrera-153
HAIZE TTIPI. "Austellus, hegoatxoa, hegoa ttipia, hegoa xúmea [...] eguberdiko haizetxoa, eguberdiko haize ttipia, xumea" Urt III 217.
azpisarrera-154
HAIZE-TURUPILA (det.). "Aize-turupila (G-bet, AN-gip), remolino de viento" A (s.v. aizeosiña). v. HAIZE-ZIRIMOLA, HAIZE-ZURRUNBILO.
azpisarrera-155
HAIZE TXAR.
azpisarrerakoSense-155.1
a) Mal aire. "Aizetxar, humor enfermo" Garate Cont RIEV 1933, 95.
Ekusten omen dira inguruetako emakumeak, taldez, edari bizien etxean sartzen: irteten dira andik, batzuek begietako lausoarekin, besteak alfereziaren aize txarrak ukituak. AA I 137. Aize txar batek eroan eustan [senarra] / neuk iakin barik goiz baten. Azc PB 173. Aize txar edo gaitz batek arrapatu eta elbarri gelditua da. MMant 155.
azpisarrerakoSense-155.2
b) Gas intestinal.
Baiña ondo egositakoa, dana dala. Bestela, urdaillerako aize txarra du. Zendoia 183.
azpisarrera-156
HAIZE-TXISTU. Silbido del viento.
Sutunpada ta turmoiak ziran / nasten aize txistuakin. Otag FrantzesB II 128. Aize-ziztuak ixildu ditu / arrandiak ezpaiñean. "El silbo de aquel viento" . Or Eus 387 (QA 58 aize-ziztu). Aize-txistua bizitu ta itsasoa txoil nastu zan. Anab Poli 61. Aizeak txistu. (Entzun bedi aize-txistua...). NEtx LBB 155. Berak diñonez, "belarri-xokoetan zorrozki sar oi dan" aize-xistu ori. Gazt MusIx 169.
azpisarrera-157
HAIZE-UFA, HAIZE-UFADA, HAIZE-UFAKO. Soplo de viento.
Oi munduko gauzak gauza hutsak zirela. Hango handitasunak, hango larderiak, haize ufako enulak! Dv LEd 227. Oraino kulunka gabiltza ugiñetan, ukaldi lazgarriengatik. Baina baretzen dire atzenik ontzi argal aurrean, aize <aixe>-ufa batez. "Un souffle" . Or Mi 131. Edozein aize-ufak eragiten dien milazkak. Ib. 143. Gogoko zitzaion aurpegiari ere aize-ufadaren esku-atseginka biguna. TAg Uzt 86.
azpisarrera-158
HAIZE-UKALDI. "Aize ukaldi, golpe de viento (BN-baig)" Satr VocP. v. HAIZE-KOLPE.
azpisarrera-159
HAIZE-URKILA (aize-urkula A). Horquilla para aventar el trigo.
azpisarrera-160
HAIZE-HUTSUNE. "Bache del aire. Aize-utsuneetan aideplanuak zabu aundiak egiten omen dituzte" Gketx Loiola.
azpisarrera-161
HAIZE XUME. v. HAIZE TTIPI.
azpisarrera-162
HAIZEZ. Por el aire.
Egaizkin edo aeroplanuen eroan dituez. Baia, dana dala, eurek goitik, aixez, yuen dira. Kk Ab II 66. Gurutze Gorriaren eritegiak oñez, zaldiz, berebillez, urez eta aizez jardun ditezke. "Aéreas" . EAEg 1-6-1937, 1742.
azpisarrera-163
HAIZE-ZAHAGI. Persona altiva, orgullosa.
Eta hau onela dala, obe dezute alaba txukun hori ezkondu emengo tratalari aberas batekin, ezen, ez Gastelako, eta besteetako aize-zagi galbardun askorekin. Lar Cor 153.
azpisarrera-164
HAIZE ZABAL (En casos locales de decl. sing.). (En, etc. el) aire.
Usotxuba egan lez / axe zabalian. Enb 65 (v. infra HAIZEAN). Txori-aldreak aneika egaz / or duaz abarrotsian, / aixe zabalan arin-arinka / bata bestien atzian. Ib. 45. Azke-azkerik, / alai bixi zan usua, / eragozpenen / apurrik barik / aixe zabalan / jolasten zala naikua. Ib. 170. Orra Poli aize zabaleko txoria bere buruaz kaiolan sartuta. Anab Poli 40. Ontaz bazkaria bukatuta, basamortuko aize zabalean atsegiñez janda gero, oraindik beste puxka batean egon giñan atseden artzen. Anab Aprika 80.
azpisarrera-165
HAIZE-ZAINKETAN (Ines.). Vigilando el viento.
Lenago, Gabon gabaz, aize zainketan egoten ei zian, Gabon gabeko aiziak ba, arek irauten euela Martsorarte ta, urrengo kuarta tenporak arte irauten euela ta. (V-gip). Eusk 1956, 209.
azpisarrera-166
HAIZE-ZAPI (aizapi Lar, H). Vela. "Trapo, velamen del navío" Lar. "(A todo) trapo, con eficacia y celeridad, aizapi guziaz" Ib. "(A) velas tendidas, bela beteaz, aizapi beteaz" Ib. "Aizapi betez, à pleines voiles; aizapi guziz, à toutes voiles" H. v. HAIZE-OIHAL.
Aize-zapiya teinka jarrita / egazti baten antzera / bizkor, lenbailen iritxi zale / ipar-aldetik onera / zuengan pozez urbildutako / mariñel gaztiak gera. EA EEs 1916, 41. Aize-zapi eso belak aizetaratzen. Lh Yol 37.
azpisarrera-167
HAIZE-ZAPIDI. "Velaje, conjunto de velas en el navío, belajea, aizapidia" Lar.
azpisarrera-168
HAIZE-ZAPIZTATU. "Velejar, usar de las velas, belaztatu, aizapiztatu, belairatu" Lar.
azpisarrera-169
HAIZEZ BETEKO. Casquivano. v. haizeburu.
Arinkerizale ta aizezbetekotzat eukan Madalen, berba zuur, itz eder ta ele zentzunezkoduna zala auturtu bear izan eban mutillak. Erkiag Arran 161.
azpisarrera-170
HAIZE-ZIRIMIRI. Soplo de viento.
Firi firitxo dator / aixe zirimiria / zizpuru bigunakaz / esnatzera orria. AB AmaE 383.
azpisarrera-171
HAIZE-ZIRIMOLA (BN-baig ap. A; H (h. xirimola)). Torbellino, remolino de viento. "Viento arremolinado" A. v. HAIZE-ZURRUNBILO. Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos y en Zaitegi.
Eta egin zen lakhua gaiñean haize xirimola bat hain handia, non urez bethetzen baitzen barkua. He Lc 8, 23 (Leon haize zirimola; IBk haize-ekaitz). Eta egin zen haize xirimola handi bat, eta jauzarazten zituen uhinak untzi barnera. Dv Mc 4, 37. Tenpestaren erdian, [...] haize zirimola batek bidea hautsarazten batio eta galarazten. Laph 222. Haize zirimolak du / bihurriki jotzen. Zby RIEV 1908, 772. Hedoi izigarria heldu zen beraz, haize zirimola batek hartu eta zeramala alderdi orotara. Barb Sup 141. Gizagaixo muthikoa! Haize-zirimola berak hartzen du hantxet eta brixtakoan eremaiten su-phizkiari goiti. "Le même tourbillon" . Barb Leg 141. Aize-zirimol, uri ta elur [...]. Iratz 52. Bil zuen gogo kartsuen aize zirimol arraia. Ib. 50. Salbatore eguerditan, uri eta aize zirimola izigarri batek inharrosi gaitu. Herr 6-6-1957, 2. Uste gabetarik zurrumiloak porkatzen dira, ala haize zirimolen gatik ala lurpeko hare edo salbea mugitzen delakotz. Herr 7-8-1958, 2. Suaren lenengo aldaketa omen da itsasoko ura, ta ur orren erdia lur bilakatzen omen da, ta beste erdia aize zirimola. Lurra, ur, ura, su bilakatzen omen da. Zait Plat 32.
v. tbn. Haize-xirimola: Arb Erlis 33.
azpisarrera-172
HAIZE-ZISKU. "Aize-zisku (V-ple), remolino, ciclón, torbellino de viento" A. v. HAIZE-ZIRIMOLA, H.-ZURRUNBILO.
azpisarrera-173
HAIZEZKO.
azpisarrerakoSense-173.1
a) De viento. "Qui est de vent. Haizezko ihara, moulin à vent" Dv.
Eta iauts zedin haizezko tormenta bat lakera. Lc 8, 23 (He egin zen haize xirimola bat, Dv haize-buhunba, Leon haize zirimola, Or aize-zurrunbilloa ).
azpisarrerakoSense-173.2
b) De aire; (fig.) vano. "Haizezko solasa, discours vains, parole vide" Dv.
Gizonen haizezko solasen arabera ez jiratzea. Ch III 45, 5 (SP eta huna horrako hitz haize guziez ez itzultzea ). Alabatzen zala, lau boz edo itz oiek: átomo, eclipse, hoguera ta horizonte, iñork ere Euskeraz emango etziozkala. Aizezko arrotasuna. Cb EBO 46. Ta nerekiko aizezko, ta aizeak daraman esamesa batek geiago pisatuko du nere salbazioak baño? Cb Eg II 84 (Dv LEd 56 haizezko ). Oiek dira aizezko torre nik nerekiko egin edo jaso nituenak? Ib. 120. Lurreko errege guzien aizezko anditasunak egiazko zuen orren aldean, zer du ikusi? Ib. 84 (Dv LEd 48 haizezko, y en su dicc. traduce "les vaines grandeurs"). Ez arren permiti, aizezko onra orrek bere ondoren ni eramatea. Ib. 85. Apainzaliak edo soñoko biar baño obiaguakaz astindurik dabiltzanak mundukuen oneretsi aisezko baten billa. CrIc 114. Zure idoloa da zure griña ta pasio nagusien ori. Zure idoloa da zure andi ustea, zure aizezko puntu ori. AA III 362. Makurtu ezak ire / aizezko burua, / ez dituk agur oiek / iretzat, kaikua! It Fab 123. Gezurrik balin bada / Bertsu berri otan, / Norbaitek erran date / Aizezko bidetan. (Interpr?). Bordel 128. Zenbat iraun duten buru artan sortu eta jaso ziran aizezko torreak! Arr Orac 95. Gazte denboran neukan aizezko burua, / Illea zuritzean bete zait kaskua. AB AmaE 403. Txistu aizezko-pelota-dun bati aize emanaz. Alz STFer 133. Aizezko pelotak ziruriten. Iraola 128 (tbn. aizezko pelotak en Tx B II 145). Larri zaar baten asperen-zizpuru aizezko bat baiño ez dalako. Gand Elorri 224. Esker eman baloia / aizezkoa zenik, / bestela ez zegoen / gaur nere izenik. Zendoia 153. Eta jauntasun hortan ez dezala nehork haizezko betedura baten huskeria ikus. Larre Artzain 217.
azpisarrera-174
HAIZEZKO MIN. Meteorismo.
Hart letzake hantürako edo aizezko mina, sortzen denak belharra bustirik denian euriz edo ihitzez. "Le mal nommé empansement ou météorisation " . Arch Gram 121.
azpisarrera-175
HAIZE-ZOKO. Punto cardinal.
Ta bere aingeruak turutots ozenarekin bidaliko ditu, ta auek Aren autuak bilduko ditute lau aize-zokoetatik. Ol Mt 24, 31 (Or lau aize-zokoetatik; laur haizetarik).
azpisarrera-176
HAIZEZ PUZTURIK.
Yauregian errege izaki, gure lepotik parrez diardu aizez puzturik. 'Está engreído burlándose a la vez de nosotros' . Zait Sof 143.
azpisarrera-177
HAIZE-ZULO (V-gip). Ref.: SM EiTec1 143 y EiTec2 131; Etxba Eib. Poro de la pieza fundida. "Azkenengo labakadan eindako piezak aixe-zulua besterik etxakek" SM EiTec1 143 (v. tbn. SM EiTec2 131). "Burbujas de aire que quedan aprisionadas en las piezas fundidas. Aixe-zulua dauka pieza onek eta erreusatara botaizu, esta pieza presenta burbujas y tírala al montón de las inútiles" Etxba Eib.
azpisarrera-178
HAIZE ZURI. "Zuri, aize zuri, empuje del viento" A Apend. Cf. EZBB I 28: Haize beltz, haize xuri, nork ikusi dio kolorerik haizeari?
azpisarrera-179
HAIZE-ZURRUNBILO (a-zurrumillo V-gip ap. Elexp Berg). Torbellino, remolino de viento. "Aize zurrumilluak papel pillia aidau zeban" Elexp Berg. v. HAIZE-ZIRIMOLA.
Iparbeltza tximistarekin eta aize-zurrunbilloa, Aren eskutik arranoa bezala atera dire. Or Mi 100. Aize-zurrunbilloak nâsi du lioa. "El remolino de viento" . Or Eus 103. Bitartean aize-zurrunbillo gaitza sortu zan, itsasora yetxi ta itsaso guzia nasi zuen. Ir YKBiz 187. Neguko aize-zurrumillo beltzak galtzuak bira-biraka daramazkin bezelatsu. Ibiñ Virgil 76.
v. tbn. Erkiag Arran 161.
haize
<< hainbeste 0 / 0 han >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper