Harremana

    OEH - Bilaketa

    344 emaitza fama bilaketarentzat

    Sarrera buruan (3)


    Sarrera osoan (341)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    xuxen.
    tradizioa
    Tr. Documentado ya desde Leiçarraga en textos septentrionales y navarros, en el s. XX tbn. lo hallamos en algunos guipuzcoanos. Los autores septentrionales emplean la forma xuxen (xuzen en algunos ejs. de Chourio (III 33, 1) y Etchahun). En autores meridionales se documenta principalmente txuxen (hay txuzen en AltsAuz y en Gamiz yxuxen en Samper, Hualde, F. Irigaray e Izeta). En DFrec hay 41 ejs. (27 septentrionales) de xuxen y 1 de txuxen.
    sense-1
    I. (Adj.).
    azpiadiera-1.1
    1. (AN, L, BN, R, S; Volt 74, SP (in m. , sin trad.), Arch VocGr , VocBN , Gèze (xü-), Dv, H, VocB , ZMoso 67); txuxen (V-m, G-to-bet-nav, AN-5vill; Lar); txusen (Lar, VocZeg 287); txuzen Ref.: A (xuxen, txuxen); Lh; Lrq; Iz R 313.
     Recto, derecho. "Derecho, no torcido, zuzena, txuxena" Lar. "Perpendicular, zuzena, txusena" Ib. "Droit. Hemendik da bide xuxena, la route directe est par ici" Dv. "1. [...]. Makhila, bide, zuhaitz xuxena, bâton, chemin, arbre droit; 2. direct. Bide xuxena, chemin direct, en droite ligne, le plus court" H. "Derecho, vertical" A. "Droit, direct" Lrq. v. zuzen.
    Hire Spirituak bide xuxenera gida gaitzala. Lç ABC B, 1r. Eta bideska xuxenak egin ietzezue zuen oinei, maingu den gauzá bidetik aldara eztadinzát. Lç He 12, 13 (He, TB bide xuxen, Dv eta zuen oinei eragiozuete urhatsa xuxen). Bainan ikhusi ukhan nuenean ezen etzabiltzala oin xuxenez, Ebanjelioko egiaren araura [...]. Lç Gal 2, 14 (He ez zebiltzala xuxen). Eta finean salbamenduko bide xuxenean <juge-> ezarri nauzu. Mat 244. Leinua xuxenago liña bano edo thindaria bano. Saug 36. Etxeraño egiozu othoi bide xuxena. EZ Man II 118. Bide xuxenetik gare bazterrera berezi. Ib. 140. Zangoak behar ditu xuxenak, makurren eskarniatzen ari denak. O Pr 532. Ontasun guzien ithurrirat gidatuko nau bide xuxenean. Gç 50. Herioaren memoria, onsa hiltzeko, erremedio segura, bide ona eta xuxena. Tt Onsa 27. Pinoa deithatzen den zuhaintze gora, handi, eta xuxen harganik. Tt Arima 20. Nik irakatsiko darotzut zeiñ den bide xuxena, eta nola izan ahal zaitezken ene gogarako. Ch III 4, 3 (v. tbn. bide xuxen en SP Imit III 56, 1, He Gudu 33, Lg I 375, Dh 97, Jnn SBi 168, HU Zez 82, Etcham 72, Zerb IxtS 51, JEtchep 14 y Mattin 89; bide xüxen en Mst III 25, 3, Egiat 262, Ip Hil 173 y Casve SGrazi 48). Sudurra eder ta txuzen, espanak gorri. Gamiz 204. Bethiere atxiki dezagun zerurat daraman bide xuxena. Dh 87. [Gizonek sortzean] behar dute troxetan egon, ixter xuxenik izatekotz. Hb Egia 10. Horra Budda, bigarren Yainko izartu nahi dutena Kristorekin. Badute berga xuxenik asko izkiribatzailek! Ib. 65. Zer makhila dudana, / mizpira finik-finena, / hesian zen xuxenena! (In Arb Igand 44). Bainan ez baitzen bide xuxenez itzultzekoa Japonialat, ez dezakegu erran lur-ikara hori gertatu denean, bere xedera heldua ote zen, ala ez? HU Zez 16.
    ( s. XX) Zoin da perfekzionerat heltzeko biderik laburrena eta xuxenena? CatJauf 94. Nork egundaino izan du holako galtzarik? Zer plegu xuxena, zer pontuak, zer sakelak, zer botoinak! Barb Sup 42. [Hortzak zituen] xuriak, legunak ia bezen xuxenak. Ib. 101. Kokotsa biribil; arpegi xuxena; kolorez beltxaran gorri. Ox 192. Auritzetik Orriagarako bide zabal xuxen artan. Zub 77. Bidezabal-ertzetako makal txuxenak. Markiegi (in Ldi IL 8). Portugaleko erregek zuen bidali Frantses Javierekoa aipatu ditugun leihor berrietarat [...] portuges itsasturiak berak urrats xuxenean zitzan atxik. JE Ber 68n. Landara txuxen, lerden, mardo ta zuta. Erkiag Arran 82. Ez da ez begi-bakarra, ezta konkorra ere, Guadarramako irule-ardatza bezain xuxena baizik. Berron Kijote 64. Lepondo-ordeka, sudur-motza, begi bat oker ta bestea ez oso xuxena. Ib. 173. Gaiñeko ariaren markak eta azpikoak, plomarekin txuxen jarri. BasoM 63. Urritz-makil pinttarrak [...], txuxenak eta legunak. AZink 167.
    azpiadiera-1.1.1
    (Con reduplicación intensiva).
    Makila hura! [...] mizpira legun eta xuxen xuxen batetarik egina! Barb Sup 179. Egiten du orga bat egur, sagar-ondo xuxenen xuxenenetarik. "Avec les pommiers les plus droits". Barb Leg 127.
    azpiadiera-1.1.2
    Lana eskaini edo bilhatu ondoan, aitamen lekuko bezala begia atxik lezokete, nahigabetan lagunduz, makurretik xuxenera bidatuz. JE Bur 210.
    azpiadiera-1.1.3
    Directo.
    Arren, bada, Semearen / eskuñean zaudena, / haren gana zaren, bada, / ararteko xuxena. EZ Noel 144. Oietaz ere zerbait esan bearko yunat, ik ere ango berri xuxenik ez baitun yakingo, zabaldu diran gezurrekin. Or QA 54.
    azpiadiera-1.2
    2. (AN, L, BN, R, S ap. A ; Gèze (xü-)); txuxen; txuzen.
    (Aplicado a personas). Recto, honesto, justo. "Juste" Gèze. "Probo, justo" A.
    Bihotzez xuxen izanen direnér manifestaturen atzaiela eta malignoak [...] itsuturen dituala. Lç ABC B, 2v. Ain txuzena naiz ni nola zu. "Tan drecho soy". AltsAuz 317 (el sdo. es ambiguo; se trata de palabras de un tuerto al que se ha llamado oker). Philotea, zaude iustu, xuxen eta berdin zure akzionetan. SP Phil 385 (He 389 zuzen, garbi eta yustu). Adiskide egiñ zaite humillekiñ, sinple eta xuxenekiñ. Ch I 8, 1. Gizon senzilloa, txuxena ta Jangoikoaren beldur dena (13). LE-Ir. Kristio sendo txuxenak (225). Ib. Errege, honegi zira. / Zure errelijioniak / egiten zitu xuxen sobera. "Vos scrupules sont voir trop de délicatesse". Arch Fab 205. Bainan kasik bethi zira sortzen / uraren ondoetan, / aiziaren lurretan. / Natura zuretzat ezta xuxena, / egiazki, baina bai amaizuna. "La nature envers vous me semble bien injuste". Ib. 93. Gogoz xüxen, xahü eta aphal zirener. Ip Hil 96. Langileek, xuxenak diren ber, beren onari jarraikiak, sustatzale makurrer ihardukitzeko aski bekokiarekin. JE Bur 202. Debotetan badüzü emazte xüxenik / saldun agitzen düzü zonbait okher denik. Xikito 9. Errebolüzioneko gizonak oraiko Errepüblikakuak beno xüxenago ziren; bazien hoiek beno kontzentzia haboro. Const 23. 28 urte, eskolatua, [...] ederra, xarmanta, goxoa, ona, xuxena, otoduna, [...] bere iduriko neska gazte bat ezagutu nahi luke ezkontzari buruz. JEtchep 90. Xuxenak gera asitakuan / gu alkarri erantzuten, / al dan guzia saiatu gabe / iñundik ez gera juten. (Interpr?). Lasarte (in Uzt Noiz 115).
    v. tbn. Egiat 226 (xü-).
    azpiadiera-1.2.1
    (Ref. al corazón, al alma, a la voluntad).
    Eztuk hik parterik ez heretajerik egiteko hunetan: ezen hire bihotza eztuk xuxen Iainkoaren aitzinean. Lç Act 8, 21 (He, TB xuxena; Dv zuzena). Jende prestu eta bihotz xuxenak. EZ Eliç 323. [Justuak] baituzue arima garbia eta bihotz xuxena. Gç 44. Zein bihotz garbi eta xuxen iduki duten Iainkoa gana. "Puram & rectam intentionem". SP Imit I 18, 2 (Ch zer xede xuxen). Bihotz xuxen, arrazoinezko eta erregeri dagokan bezalako batez. SP Phil 385 (He 389 zuzen). Arima garbia, sinplea, xuxena. Ch I 3, 3. Bihotz sinple eta xuxen batekiñ bethi bilha nazazu. "Simplicitate cordis". Ch III 4, 1. Jauna, nitzaz egizü plazer düzüna, ene boronthatia zureganat xüxen eta fermo egon dadin ber. Mst III 17, 1 (Ch baldiñ ene borondatea bethi zure baithan fermu badago). Amuriua orotrat so egile da, aphal da eta xüxen. Ib. 5,7 (SP, Ch xuxena). Ta arima xüxena da hen egongia. Egiat 226.
    v. tbn. Tt Arima 20.
    azpiadiera-1.2.1.1
    Bizitze penitent eta xüxen batez. Ip Hil 200.
    azpiadiera-1.3
    3. txuxen (V-m, G-to-bet-nav,, AN-5vill-egües-olza); txujen (AN-ilzarb) Ref.: Bon-Ond 155; A (txuxen).
     Correcto, como es debido; justo, conforme (a la justicia, los preceptos religiosos...).
    Kanoniko deitzen dira zeren [...] hetan Iainkoaren egiaren regla xuxen bat eta egiazko bat emaiten baitu. Lç ABC I 4r. Batzutan zuhurgabeen begiei iduri zaielarik eztela xuxena [ene iujeamendua] . SP Imit III 46, 4 (Mst xüxen; Ch iustua). Ezpaitzuen intenzione xuxena. SP Phil 322 (He 323 xede ona). [Ene iuiamendua] xuxena da. Ch III 46, 4. Ezi desirküntiak oro eztütüzü espiritü saintiaganik, zunbat ere gizonari xüxen eta hun üdüritzen beitzaitzo. Mst III 15, 1. Berak plega erazitzen dütü hurak, arrazu xüxenaren maniala. Mst I 3, 3 (Ip arrazu xüxenaren). O jaun aphezküpü ezinago argitarzünez betherik zirena, zure bizitze xüxenian [...]. Mst II. Hobena da hoien arrandan ezartia; ez diharütan, bena bai bihitan. Diharütako arranda neke da beretzen eta ezta xüxen. Ip Dial 64s (Dv ez da zuzena, It ez da justoa). [Eria] uste baino hobeki khausitzen dute, burua oso, izpiritua xuxen eta erne. Laph 250. Eta baldin, aldi bat edo bertze, ez balitz kausitzen gure gogoetari dohakon hitz garbi xuxena, baldin entsegaturik ere ezbalethor hitz hori [...]. Arb Igand 14. Haurretik mainaz galdu, / gero gazte xoro, / gure seme alaben / haizu dire oro. / Burhaso'ta nausien / indarrak akhabo. / Beraz bazter xuxenik / gerokotz badago. (Interpr?). Zby RIEV 1909, 107. Norbait haren izpiritu handiaz edo eskasaz, hark duen memorio on edo ingrataz, yuiamendu xuxen edo makhurraz [mintzatu] . Elsb Fram 165. Badea, baditakea, ez bakarrik eskuaran, bainan edo zoin mintzaitan ere [...] hori baino hitz xuxen eta zuzenagorik, hots! garbiagorik. HU Zez 188. Abokatak asko bertze ateraldi xuxen eta sarkorren artetik hau du gure arabera jalgi, orotarik handiena. Ib. 134. Gu, Frantziako Eskualdunak, lehenik Eskualdun girelakotz gero Frantses giren bezala bardin. Ezta hau ele ahula; da xuxena. HU Aurp 207.
    ( s. XX) Ele on eta tzar, xuxen eta makur, orotarik erran du. Ib. 81. Lege xüxenek. ororek badütie [...] bermiak. ArmUs 1906, 80. Apezen ahotik ikas ditzaten semenario handietan, ederki; xuxen zauku xuxen baino baitezpadakoago. JE Bur 54. Beren ohiko urhatsetik ez zauzkitzu aldaratuko tuntik, hura delakoan bakarrik xuxena, eta ona, ustez. Ib. 165. Zeren gainean finka ditake gure adimendu xumea [...] jujatzeko hau xuxena dela, hura makurra, hunek gauzak alde dituela, harek kontra? Ib. 108. Gizonaren neurri xuxenerat aphaldurik gure burua mendiak, gogoa bildua ginoazin. Ib. 161. Huna beraz hiruak astoaren jabe / [...]. Hirur egunetarik, osoki, dena den, / astoa du bakotxak beretzat ukanen. / Joko xuxenagorik deusik etzitaken! Ox 94. Olakoetan ez daiteke lan xuxenik egin. Zerbeit egin dezakena eri-handiaren onerako, bere arronteko aitorlaria izango da. FIr 185. Atx! azken pondu hori ez bide da iduri luken bezain xuxen! Lf (in Zait Plat XVI). Gauz seguroena eta xuxenena da billete oiek arrapatzea. Or bai eztutela iges egiterik, or galduko dira. Izeta DirG 50. Jakin ukan du beti kasik nun zen egia [...] eta haren begi ukaldia izan da, gehienetan, xorrotz bezain xuxena. "Ausi juste que pénétrant". Ardoy SFran 300. Oraiko meza aberatsago / ainitz iduri zait eni, / ez dea xuxen Jaunaren hitza / denek dezagun konpreni? Xa (in Mattin 117). Bizia-rekin ongi joanarazi nahiz, erran du horrek hiltzia, hiltzea delarik hitz xuxena. Poto egitea baino lotsagarriago zaut eni hori. Xa Odol 59. Hunek dionaz zakurra ere / erbiaren parrean zen; / nere ustez arrazoin horiek / ez direla hoin xuxen, / hain hurbil izan balitz erbiari / ausikian lotuko zen. Mattin (in Xa EzinB 120). Errepostua xuxena nuen bainan erraiteko moldea arras eskoila eta moldegaitza. Larre ArtzainE 188.
    azpiadiera-1.3.1
    Justo, exacto.
    Behar naiz ere hitzetan hersiki xuxen kausitu, hala non hitz bat ere sobera erran eztezadan. SP Phil 359 (He 361 neurrirekiñ eta yustutasunekiñ mintzatu behar naiz). Behar da emanen dudan kolpea hain xuxen den, non eztezadan erran ez geiagorik ez gutiagorik, dena den baino. Ib. 359 (He 362 haiñ yustukoa). Ez, lakhetan eta gaitzeruetan makhur gehiago da phisuetan baino. [...] Horrengatik ez da deus ere phisua bezain xuxenik. Dv Lab 64. Ahal dioteguke bederen ethorkizunean, ogi eta arnoa bere ordu xuxenetan emaiten gure erieri. Prop 1899, 181. [Andrea] elizaren tanga bezain xuxen behar litake lanetan, / bainan orena ez den bezala, ixilik arrotz barnetan! Ox 177. Behar diela aitzinara / hire ardiek khuntü xüxen. 'Que tes brebis dorénavant / doivent atteindre le nombre exact'. Casve SGrazi 94. Huna, hor oren xuxena: iguzkia Munoaren gain gaineratzearekin eguerdi berri, 12ak. Larre ArtzainE 44.
    azpiadiera-1.3.2
    De gran precisión.
    Ardura ekartzen zaungun [peludo] bat edo bertze [...] aitaren koinat batek. Aldi bakotx aitak, arduran elhe guti zuelarik, ixiltzerik etzuen osaba haren begi xuxenaz. JE Bur 14. [Pilotariek] hain dituzte oinak zalhu, hain xuxen eta zorrotz behakoa, joa hain erne. Ib. 28. Beso zalu, xuxen eta indar-neurri onekoa baitute bai aitak bai semeak. JE Ber 83.
    azpiadiera-1.3.3
    (Hora, día...) fijo, determinado. "Ohera joaiteko oren xuxenik baduzia? (BN-arb)" Gte Erd 123. "Aldika aldika egun jakinetan bilduko dira (G-goi), egun xuxenetan joaiten dira (BN-arb)" Ib. 255s.
    Edozein ofiziotan ere bere lan eta oren xuxenek hertsatzen dute langilea. Larre ArtzainE 192.
    azpiadiera-1.3.4
    Puntual. "Orrek badaki orduak errespetatzen (G-azp), [...] ori orenetan xuxen da (BN-lab), [...] tenoretan xuxen da (S), bethi tenorez xuxen ibiltzen da (BN-lab)" Gte Erd 265.
    azpiadiera-1.3.5
    Bisaia gorri bat, begi grisekin. Gizon alegera, etzen kantutik ixiltzen. Boza xuxen aphal bat. Ox 196.
    sense-2
    II. (Adv.).
    azpiadiera-2.1
    1. (S ap. Lrq ; O-SP 229, Urt I 438, Dv, H); txuxen (Lar).
    Directamente, sin desviarse. "Derechamente" Lar. "Xuxen goatea, aller droit" Dv. "Directement, en droiture. Hemendik zoaz xuxen, vous allez droit par ici" H. "Directement" Lrq.
    Iarreki zakitza beti here bide handiari zoaz xuxen nihurat itzuli gabe. Volt 141. [Izarrak] Ierusalengo hirira / xuxen ditu gidatu. EZ Noel 65. Gaixtoak egonen dire / larri buruz behera, / iujeari ez ausartez / xuxen begiratzera. Ib. 127. Egotu ziñen Iaunaren / bethi legean xuxen. Ib. 156. Bide hei xuxen iarraikitzekotz, zu zerroren lagunzaren beharra du. Harb 21. Utzi nahi badigu konzientziari, bera da asko, errebelatzetik begiratzeko, artez eta xuxen erabiltzeko. Ax 421s (V 273). Beti, zu zaren lekura / so xuxen ari / naiz. O Po 12. Makur izanagatik egiteia, xuxen epaiten du lastogeia. O Pr 306. Xuxen darabila / bere urrats guzia. Hm 119. Bakearen egiazko bidean xuxen zabiltza. SP Imit III 25, 3. Afekzione hek, Philotea, xuxen ioiten dute debozionearen kontra. SP Phil 81 (He 83 xuxen-xuxena). Eta bide hark gidatuko zitu xuxen eta segurki paradusiaren erdiala. Tt Onsa 12s. Nahi baduzu muillatu Concorrionen zoaz xuxen aborreko bururat. INav 15. Zergatik deitzen dütüzü teologalak? --Jinkoari xüxen sogiten derielakoz. Bp I 48. Zaude fermu zure deliberazione onetan, eta zure xedea xuxen idekazu Jainkoaren alderat. Ch III 6, 3. Bazohazen bethi aitzinat [...] bethi xuxen, behinere hartu gabe, ez eskuin ez esker. Lg I 259. Blasfemia Jangoikoaren kontra txuxen botatzen delaik. (20). LE-Ir. [Oro gure famillan] oker dabilltzan pontutik / nahi duzu bada ni nabillan xuxen? Gy 270s (dicho por un cangrejo). Tantaiak adar hartara ekharriz bere indar guzia, luzatzen da goiti xuxen eta zur ederra eginen da. Dv Lab 351. Fan zren xuxen arengana. Hual Mt 8, 28. Zelüko izarren bidia / nik baneki, / han niro ene maite gaztia / xüxen khausi. '(Tout) droit je la trouverais'. ChantP 230. Jainkoa maitatuz gogotik / zerurat xuxen doatzinak. Zby RIEV 1908, 610. Bertze egiteko guziak bazterrerat utzirik, kaperara doha xuxen. Arb Igand 128. San Paulok eman ziozkan eskerrak Jainko Jaunari, zeren hain xuxen ibilarazi zuen egoitza maite hartarat ethortzeko. Jnn SBi 114. Letra heldu, xuxen, bere xedera. HU Aurp 100. Zer dire berthute theologalak? berthute theologalak dire, Jainkoari berari xuxen behatzen direnak. CatJauf 92. [Ostoak] girtainetik xuxen mozten dituzte haixturrez. JE Bur 82. Inguru hetako zazpi herrietan ez zen golde-nabarra harek bezain xuxen eta barna erabiliko zuenik. Barb Sup 9. Peko etxe hoitarik xuxen doa khea. Ox 83. Idiek deramate herrestan goldea, / haziarentzat xuxen idekiz bidea. Ib. 150. Meza entzuten, / handikan xuxen / etxeraino jiten. Ib. 158. Barkua txuxen eraman zuen / desio zuen tokira. Tx B II 80. Berriz abiatzen gira, mendealerat buruz xuxen. JE Ber 74. Egin dutan bidea onontza xuxen egin banu, aspaldi aundian emen nintxinan. Or QA 49. Aita ta osaba berandu elduko dira peritik ta Jaungoikoak daki txuxen ala okerka. Etxde JJ 29. Bidea xuxen emanez / hel gaitezen zerura. Xa EzinB 31. Nik ere nahi nüke eman / bi püntü xüxen edo okher. 'Quelques pas, bien ou mal'. Casve SGrazi 28. [Lur lantzean] txuxen ez banijoan, zer oiuak! AZink 28. Xahako izigarri batetik airean xurruxta ttipi bat ahora xuxen johan ikustean. Etchebarne 77.
    v. tbn. Gç 114. Ch III 58, 10. Egiat 201 (xü-). Dh 153. TB Act 21, 1. Jnn SBi 74. Etcham 183. Or Poem 529. Mde Pr 80. Etxde JJ 23. Larre ArtzainE 54. Txuxen: Ataño TxanKan 227.
    azpiadiera-2.1.1
    (H).
    (con reduplicación intens.). v. XUXEN-XUXENA.
    Untziak xuxen-xuxen han gaindi ibiltzeko, bertze itzuli handi hura egin gabe. HU Zez 45. Eliza saintaren / legian arabera / bazuazte xuxen-xuxen / ifernu zolala. PierKat 53. Andik teillatura; gero xuxen xuxen zerura bidean. "Derechamente". Or Poem 522. Xuxen-xuxen eta ezeren okerrik gabe porturatu gaitezen. Berron Kijote 166.
    azpiadiera-2.1.2
    (Con verbos como ibili, joan..., empleado con sentido moral). "Au moral, droit, sans dévier du droit chemin. [...] Xuxen ibili beharko haiz, il faudra te comporter droit" H.
    Xuxen ibill nadin zure / begien aitziñean. EZ Eliç 301. Gure aingürü begiraliari: Espiritü ene xüxen ibil eraziteko [...]. Bp I 130. Ez balitu prudentziak / gure oinak gidatzen, / maiz gintezke eroriak: / noiz ginabilzke xuxen? Monho 96 (v. tbn. 54). Aphez zinen denboran etzüzün erresuman / xüzenago zabilanik, haiek behar erreglan. Etch 604. Umek burhasoekiñ / ikhasten dute bizitzen: / xuxen edo oker ibilltzen. Gy 271. Ikusi ditugu lehenago [deputatu] xuxen zoazinetarik asko makurrerat lerratzen. HU Aurp 152. Ez da oraikoa, makur dabilanak xuxen doana higuin, hastiro ukaitea. HU Zez 99. Eskualdun seme, lur langileak / bethi xuxen ibil diten, / beren ama, zuk eman lurra, / bihotzez maite dezaten. Ox 138. Xuxen ibiliz guk tugu bertzer / irakaspenak emanen! Ib. 163. Lagun totalaren xuxen ibilarazteko ere gai izanen duk. Barb Leg 61. Etxe baten xuxen ibilarazteko diteken emazte hauta. Zub 87. Soldadoz eta hirizainez ebroa etzaikuia atheratzen zoko guzietarik! Xuxen ibiltzeko duke hemen gizonak, nor-nahi izan dadin. JE Ber 85.
    v. tbn. Hm 98. Etcham 205. Xa in Mattin 70.
    azpiadiera-2.1.3
    (Hablar, responder...) directamente, sin rodeos. "Droit, franchement, sans détour. [...] Xuxen mintzatzea, parler droit, sans détour" H.
    Galdetzen bazioten zerbait hartaz, etzuen nihoiz xuxen ihardesten, bainan itzuliak hartuz. Hb Egia 68. Mintza zazkit beraz xuxen; eta ele alferrak utzirik, erradazut garbiki, nor den gizon hura. HU Aurp 58. Goazin mintza xuxen, eta itzul gure solaserat, nahiz ezkiren hanbat urrundu. Ib. 199. Erran behar da egia xuxen. Ib. 185. Horra zertako apailatzen ari duten erreferendoma bat, jendeek erran dezaten zer nahi duten xuxen. Herr 8-2-2001, 2.
    azpiadiera-2.2
    2. Correctamente, como corresponde, como es debido; justamente, conforme a la justicia; rectamente, honradamente. "Droit, sans se tromper. [...] Xuxen asmatzea, deviner droit, sans se tromper" H.
    Gaitz baita obra baten alde guztiz xuxen <jugen> nehork ezin arbuia dezakeien bezala egitea. Mat XXV. Iainko handi Salomoni xuxen irakatsia, / alzifretik hisopara belhar guztien berria. EZ Man II 81. Bethi xuxen eta bozik / bizi dira prestuak. Hm 64. [Gure Iaunak] xuxen iuiatuko duke, / mundu herri guzia. Ib. 66. O Iainkoa, zu pobluak, / leialki laudatzeko: / bai poblu guzia zuri / xuxen gomendatzeko. Ib. 90. Ienkoaren legiaren pian xuxen, eta ferme egon eraziteko. Tt Onsa 44. Natüra hura bera, zuñ zützaz untsa, eta xüxen egin izan beitzen. Mst III 55, 2. Gizonen [...] merezimentiak phezatzen beitütü, eta gaizak oro aitzinetik xüxen ezartzen, bere haitatien salba eraziteko. Mst I 13, 6. --Nola santifikatzein tügü gure apairiak? --[...] xüxen aizineti Benedicite orazionia erranez. CatLan 109. Ordre horik xüxen / etseküta itzazü. 'Fidèlement'. Xarlem 662. Haren lege saintiaren / xüxen obserbatzia. 'Strictement'. Ib. 166. Baiña abisu zenbait behar hindudan nik, / eman, huntara hi prepara-razteko! / Orduan nitian xuxen kausituko, / testamenta sinatua, / illobasoa ezkondua. Gy 169. Kontuz bere nausiaren / lekzioak oro xuxen, / zituen ahalaz hartzen. Ib. 268. Gauherditan sar athera bat egiten zuen eriteian, gauzak xuxen othe ziren. Laph 234. Hire gain uzten diat ene arthaldea. / Bildotsen bai ardien xuxen alhatzea. Zby RIEV 1908, 603. Jainkoak egin gauzak / xuxen dire denak, / handienak bezala / berdin ttikienak. Ib. 761. Eginen du erregek manatzen diona ahalik xuxenena eta lasterrena. Jnn SBi 126. Eskual-mintzaian hau hola, hura hala, hau hemen xuxen, hura makur. HU Aurp 190. Ahal dugun bezala mintzo gira frantsesez; halere, uko gaudela derasatenak bezen gogotik eta xuxen. Ib. 205. Irrintzina, salbai garrasia delako hura? Hura eta bera. Ba naski! [...] Baditake hor beharria xuxen eta burua oso dituenak bertzerik erran lezaken. Ib. 207. [Ezpata sartu dio] ez bertze harek bezala [...], bainan dueleko erreglamendu guzien arabera, xuxen. HU Zez 23. Akabo haren ohorea! Ez duelakotz nahi izan xuxen ari, ahalgez urturik hil beharko da. Ib. 22. Behar dire indulientzien irabazteko markatuak diren kondizioneak xuxen bethe. CatJauf 127. Kalapitarik gabe [...] denen onetan xuxen egin izan da, ordu batez, hanitz mila liberakoren tratua. JE Bur 173. Ezartzu laborari edozoin, apezaren jaunzturaz apaindurik, ea meza xuxen emanen duenetz? Ib. 193. Galdegin zioten herriko gizoneri, beren eginbidea xuxen bethe zezaten eta girixtinoki. Barb Sup 2s. Beren lana egiten zuten bere tenorean xuxen, ixil eta zalu. StPierre 23. Ederki zuek, eskualdun haurrak, xuxen zaizte gudukatu. Ox 62. Jinkoaren legea xuxen segitzeko. Etcham 137. Langile bat balinbaduzu, pagatuko duzu xuxen. Zerb IxtS 61. Ahalaz beti maite izan dut / gauza xuxen jujatzia. Mattin 81.
    v. tbn. Const 38 (xü-). Txuxen: Anab Poli 18.
    azpiadiera-2.2.1
    Exactamente, con exactitud, con precisión. "Badakizu xuxen zonbat izar diren zeruan? (BN-ciz-arb)" Gte Erd 188. "Ze tenoretan heltü zen xüxen (S), [...] zer ordutan torri zen xuxen (B, BN-ciz-arb-lab)" Ib. 306.
    Nekhe da hori xuxen jakitea, ez baita errex ezagutzen. Dv Lab 50. Begia, eskua, makhila hain dabiltza xuxen [billartean], non partida guzia aralde batez baiterama [Iñaziok][Iñaziok]. Laph 118. [Iguzkiak, ilhargiak] beren itzuliak hain xuxen egiten dituzte; eguna eta gaua [...] bere denboretan, behinere huts egin gabe, ekhartzen derauzkigute! Arb Igand 147. Nehork ez daki xuxen noiz, nork, nondik ekharria den eskuara toki hautarat. Ib. 16. Zure elheak bethi xuxen adosturen dire, hala-nola ehaile trebearen eskuetan irazkia eta bilba elkharrekin trebeskatzen baitire. Ib. 15. Ote dakite gero berek ere xuxen, zertako? HU Zez 99. Delako jaun horri behar ziozkatela konduak xuxen galdatu; hau zela, hura zela. Ib. 46. Hil izan da bet-betan, iragan ortziralean duela xuxen zortzi egun. HU Aurp 63. Egiaren erraiteko, lantu du bertze orduz bersu hoberik, nahiz hok ere neurtuak diren xuxen. JE Bur 144. --Bainan, Martin, othe dakizu ontsa, zer den anpallatzea? --Xuxen, ez, jauna. Barb Sup 10. Jainkoak zakik xuxen nor den on, nor den tzar. Ox 38. Larrun inguruetako / kondaira ederrena / agertu nahi ginuke / ahalik xuxenena. Ib. 34. Zoin urthez ez nakike orai xuxen. JE Ber 7. Biziki garbiki, ederki kasik, mintzo zaiku eskuaraz emazte gaixoa; [...] ezin xuxenago heltzen daukute adimenerat mihiak, ezpainek, jabearen gogo-erabakia. Ib. 30. Aspaldi. Etzekiñat xuxen zer urtetan. Or QA 62. Franzisek egin zuen bere azken agurra Leblancen Bazkunari, kontu guziek xuxen eta ongi antolatu ta ondoan. Izeta DirG 110. Iruditu zitzaidan euskerara itzuli zitekela xuxen, eta ez traduttore traditore antzean. "Se podían traducir fielmente cosas difíciles". Or (in Gazt MusIx 10). Jainkoak daki bakarrik xuxen horren gora-beheren berri. Larz Senper 118. Horrek zer erran nahi zuen, nork daki xuxen? "Qui la connaît au juste?". Ardoy SFran 52. Bazuen denbora puska bat [...] finkatuak zirela Doniane Garazin. Noiz xuxen? Ib. 34s. Ez naiz orroitzen xuxen zoin urtez zen. Xa Odol 292. Xurikan, makhila gorrian / habelekin xüxen joiten / xedezaliekin ari / dira guriak ikhasten. 'À frapper juste à la fronde, / voilà ce que nos instructeurs / leur enseignent'. Casve SGrazi 148. Bazuen [Egan aldizkariak], "jakinlariek" xuxen esaten duten bezalaxe, halako "kolaboratzaile produktuaren" fama. Txill (in MEIG I 256). Beren egajean txuxen asko ezagutzen zizkiteken [pagausoak] . Ataño TxanKan 165. Ez nakiela xuxen zer grado zuen. Etchebarne 119.
    v. tbn. Zub 53. Lf Murtuts 21. Zerb Azk 30. JEtchep 69. Larre ArtzainE 87.
    azpiadiera-2.2.1.1
    Cf. XUXEN-XUXENA.
    Esku batek paretako bi taula eztiki [...] khentzen ditu. [...]. Eta xuxen ordukotz gauaren ilhunpeak arhindu ziren, eta teilatuko berinatik argi gutibat emaiten zuen ilhargiak. Arb Igand 77. Biderditan bezalatsu, ibaia bat bada eta xuxen egun hetan uria jauts-ahala ari, urak gaindituak dire [...] eta khordokatzen dute bazter hetako zubi bakharra. Ib. 102.
    azpiadiera-2.2.2
    Puntualmente. "Orrek badaki orduak errespetatzen (G-azp) [...] ori orenetan xuxen da (BN-lab), [...] tenoretan xuxen da (S), bethi tenorez xuxen ibiltzen da (BN-lab)" Gte Erd 265. Tr. Documentado en autores septentrionales, en Orixe e Izeta.
    Urthearen inguruak / zu bedinkatzen zaitu, / sasoñak xuxen ekhartzen / zeren baitiotzotzu. EZ Eliç 353. Xuxen pagatzak hamarrenak, / paga xuxen primiziak. Gç 215. Paga beitez xuxen hamarren primiziak. Harb 9. Egin leialki hark manatu duena, eta bihur xuxen kofesatzerat seinalatu duen denboran. Dh 62. Egun guziez zioen oillo batek leialki / urrezko arroltze bat xuxen erroten yabeari. Gy 93. Illean pagatzen xuxen diodala / zikiro baten grabela, / kanpaiña guzian libre / gogara ni banabilke. Ib. 323. Hek eginen dituzte zorrak bazterretan, / zuk pagatuko xuxen aditu artetan. Hb Esk 208. Aditzera eman zarotan hameketakoa zela gauza bat egiten zena, ez bethi xuxen hameka orenetan, bainan ahal zenean. Elzb PAd 30s. Ez zen hek bezala oinez jina ez [...] komisario Miarriztarra. Han zen hatik, bere xarpa soinean holako lan zar guzietan, beti xuxen han den bezala. HU Zez 128. Erretretatuz geroz beti jarraiki dela meza horri [...]; eta alabak bazterretik: bezperetarat ere bazoala gogotik noiztenka, on zeno. Pazkoak, urte guziez, xuxen. HU Aurp 184. Eguarditarako (apaiza bezain xuxen) Urdanibiko maian zeuden. Lh Yol 10. Astelehen guzietako merkatuetara bazoan xuxen, itzuli bat egin beharrez bere zordunen harrotzeko. Barb Sup 167. Etzakala ahantz Landesetako apezpikua eguerditan xuxen ematen dela mahainean. Zerb Ipuinak 663. Aski diat elhe guti / jana, idor ala busti, / xuxen ukaiteko bethi. Ox 104. Esnatu gaitzatela xuxen eta tiñel olako ordutan. Or QA 112. Naiz igandea izan, Claudet yauna beti bezala xuxen xuxen goan zen bere ofizinara; eta bere morroiak ere agertu ziren bear zen tenorean. Izeta DirG 55. Orduko gaztigetu zabezten Soziedadeko buruzagiei; eta xuxen xuxen an bildu ziren denak. Ib. 33. Zortziak eta erditako zuen galdea eta tenoreko xuxen nahi zuen lekuan izan. JEtchep 81s. [Bildots merkatua] hasiko da 8 oren zaharretan xuxen. Herr 11-1-1962, 3. Badakit, norbaiten letrak bethi xuxen errezebitzen ditutzula! Nik zuri bialdueri, ez zinuen arrapostarik ere egiten! Larz Iru 106. Bai txuxen asko ordaindu ere. Ataño TxanKan 267.
    azpiadiera-2.2.2.1
    Hara ikhazketariek duten girua; / bonetaren kaskoan xuxen zilua, / phuntuz bildua. "Sur la crête du berret [= béret] il y a toujours un trou". ChantP 94.
    azpiadiera-2.2.3
    (Dv, H).
    (Ref. a hablar, decir, responder...). "Xuxen mintzatzeko, pour parler exactement. Xuxen mintzatzera (Dh), à proprement parler. [...] Xuxen mintzo ziren (Lg), ils disaient vrai. Xuxen mintzatzea, parler raison" Dv. "Droit, franchement, sans détour. [...] Xuxen ihardestea, répondre sans mentir" H.
    Erran zuten hiri hura hain lazdura handian gerthatzen zela, non [...]. Xuxen mintzo ziren: hiri hura ikharan emana zen. Lg I 189 (II 157 tbn. xuxen mintzo). Nik ere zuer ordainez / [...] xuxen dautzuet erranen, / alha-pide onak non diren. Gy 89. Ongarrietan gelditzen dira asko marmutzen haziak, edo xuxen mintzatzeko, marmutzen arroltzeak. Dv Lab 27. Hori egia ote da, ala ez?Hala ez bada, zoazi adiskidea; errozu Aita Sainduari, ez dela xuxen mintzo. HU Zez 19. Deus etzuen erraten garbiki eta xuxen, ikusi edo entzun bezala. Ib. 54. Ez dakit haatik erranen ditudanez denak xuxen, edo nere baitharik ez dutanetz ezarriko zerbeit. JE Bur 182. Xuxen mintzo zira. Abantail horiek ez ditut ukatzen. JE Ber 81. Bainan, iduri zitzautan [...] xut xuta banuela halako molde xuri bat, ez jende, ez lanho... nik dakita zer, xuxen erraiteko. Barb Leg 149. Ez dezakegu xuxen erran zenbat sari irabazi zituen urtetik urterat. Zerb Azk 73. Nola zuen xuxen erraiten Oztibarreko Mixelek. Larre ArtzainE 16. Horra zertako apailatzen ari duten erreferendoma bat, jendeek erran dezaten zer nahi duten xuxen. Herr 8-2-2001, 2.
    azpiadiera-2.3
    3. (H); txuxen.
    (Usado tbn. como predicativo). Rectamente, de modo erguido, derecho, tieso. "2. droit, redressé. Ago xuxen, tiens-toi droit, tiens-toi debout; 3. droit, sans flexion ni courbure. Idukak burua xuxen, haria xuxen, tiens la tête droite, le fil droit, sans courbure" H.
    Gorputza duelarik / luzekara, halarik / xuxen du, et' ezta lodi, / ez mehe soberarik. O Po 31. Komuniatzerakoan nola atxiki behar da burua? --Atxiki behar da geldirik eta xuxen, aitzinatu edo gibelatu gabe eta higitu gabe. CatLav 251s (V 127; CatLan 139, CatS 117, UskLiB 92 xüxen). Jainkoaren nahia da haren zerbitzariak dauden xuxen eta tieso altxatuak zeruko alderat. Lg I 212. Burua ere saiesten da alde batera ezin egones txuxen. (275). LE-Ir. Burua xuxen. CatJauf 117. Zerbitzuko ez zen guziez, Larrondo guarda ere han zen [elizan], bethi xuxen, beharriak ernerik. Barb Sup 5. Ixkilima bezen xuxen zoazila. StPierre 19. Gero gazte zaharrek gudu bat ginuen, / eskualdun jauzietan zoinek garraituren! / Beha zoin xuxen / guziak gauden, / airos eta lerden! Ox 159. Haritz ondo gazteak, denak adin berekoak, agak bezain xuxen eta lerden. Zub 119. Nehundik ez dut bizkarra xuxen atxikitzen ahal! Lf Murtuts 37. Buruak behar ditugu xuxen atxiki. Larz Iru 124. Harrigarri zen, zinez, hoinbertze edan ondoan gizona hoin xuxen ikustea. JEtchep 97. Eta gudari bat bezain jabal bi oinak bat eta gorputza xuxen. Ardoy SFran 266.
    azpiadiera-2.3.1
    Etzen mutiko makurra. Erran ditake orduko nahasmendu berrien artean, fedea xuxen eta azkar zaukala. "Il gardait sa foi droite et forte". Ardoy SFran 105.
    azpisarrera-1
    HAIN XUXEN (H).
    Precisamente, justamente. Tr. Documentado desde mediados del s. XIX; su frecuencia crece en el XX, en especial en la segunda mitad.
    Uztarko batez haidorki matrailla hauts ezozu: / haiñ xuxen ferra berriak dakhartzu ere atzetan. Gy 38. Ain xuxen etzegoen basoa urruti. Otag EE 1882c, 510. Bere zitzia zaio / lurrerat erortzen. / Axeria hain xuxen / altxatzeko han zen. Zby RIEV 1908, 759. Hain xuxen, bertze anitz bezala, orduan hil zen, sukarra bildurik, Kaskoin pilotari famatu hura. HU Aurp 162. Haritz-xilotik gal zitekela ere behi bat, nork erranen zuen sekulan? Eta hain xuxen, Katzo, gure behirik ederrena! Barb Sup 76. Hain xuxen ardu harek zian ezari kapitanaren papua epel epela. Const 33. Hobe ginuken, gaua ereman baginu Zarauzen berean. Hain xuxen, bada hotel bat hauta, legartzari dagona. JE Ber 79. Hain xuxen presondegian baziren erregearen tropetako bi aintzindari. Zerb IxtS 26. Bainan horra nun hain xuxen heldu zaion Nafarratik berak asmatzen etzuen berria. Ardoy SFran 108. Herri batez izanen da solasa. Hain xuxen, Santa Grazi, Basabürü Ibar-exkerrekoaz. Lf (in Casve SGrazi 15). Zeren gizon hau baitzen hain xuxen tratuan arizana ardi zahar martxant batekin. Etchebarne 71.
    v. tbn. StPierre 22. Etcham 204. Lek SClar 117. Larre ArtzainE 105.
    azpisarrerakoSense-1.1
    (Con ere).
    Eleizaldek lan ori ain txuxen ere Europako guda (edo gerra) aundia baño leentxeago idatzi zun. Ldi IL 161.
    azpisarrera-2
    BEZAIN XUXEN.
    Tan pronto como.
    Seietan hogoi kilo aztaren jabe egina naizela, eta etxeko gupela ederrenaren ustaiak leherraraziko ditudala zartez, heien barnean sartzea bezen xuxen! Barb Sup 18. Erreginari manatu zion Jesus Jaunak, bere onetan, ez zadin sekulan athera jauregitik; erhiak eroriko zitzaizkola, jauregitik atheratzea bezen xuxen. Barb Leg 69.
    azpisarrera-3
    EZ XUXEN EZ MAKUR.
    "Ez xuxen ez makhur, ni directement ni indirectement, en aucune manière" Dv.
    Arren nagotzu bada, Philote guziz maitea, nihortaz gaizkirik ez erraiteaz, ez xuxen, ez makhur. SP Phil 353 (He 355 ez xuxen ez makhur).
    azpisarrera-4
    XUXENEAN.
    azpisarrerakoSense-4.1
    a) Directamente. v. XUXEN-XUXENEAN.
    Jangoikoaganik txuxenean datozinak. (9). LE-Ir. Heien bien ukaldiek [...] ezker, eskuin, gainetik, azpitik, saheska, xuxenean ala zeiarka. Barb Sup 183s. Andik sartzen zana, txuxenean bei artera ziaken. Ataño TxanKan 132. Xuxenean onera natorrek. Ib. 53.
    azpiadiera-1.1
    (Tras gen.).
    Ioan [...] thaularat eta bilha desiratzen duen eguna eta egun haren xuxenean kausituko duzu zenbat oren eta zenbat minutetan izaren den plemara egun hartan. INav 136.
    azpisarrerakoSense-4.2
    b) "Xüxenian izan (S-saug), être dans son droit" Lh.
    azpisarrerakoSense-4.3
    c) Correctamente, como es debido; exactamente, con precisión.
    Algarrekin juan gitian / mentetan haraitzinian / gure neke akhodiñak / orhitzeko xüxenian. 'Pour remémorer exactement / Nos dures péripéties'. Casve SGrazi 128. Egun batzuez ele guti eta iduri erdi-lo, baina pizten zelarik osoki entzuna eta beti hari xuxenean. Herr 22-11-2001, 8.
    azpisarrera-5
    XUXEN EDO MAKUR (Dv); XUXEN ALA MAKUR.
    "Xuxen edo makhur, bien ou mal, de façon ou autre" Dv.
    Ez beitez eman penetan ea xuxen ala makhur dabiltzan heien burasoak. Lg I 222s. Izpiritu Saindua mintzo zaizu beraz? [...] Egiguzu prediku bat, xuxen ala makhur mintzo zaren jakin dezagun. Laph 94. Bainan nik onets ez dezakedana da aditzea gazeta batek egiten duela bozak xuxen edo makur joaitearen gora-behera guzia. HU Zez 51. Han erasten dituztenak, xuxen edo makur, egun hartako kabalen, merkatuaren, hunen eta haren gainean! JE Bur 170. Ez dugu den gutieneko dudarik Hatan jaunak zartalakoan erranen zaukula nundik heldu den Azkaine [izena] . Xuxen edo makur erranen! Zerb Azk 6. Etzen orduan oraiko libururik, hango berri, xuxen edo makur, kondatzeko. "Exacts ou non". Ardoy SFran 315.
    azpisarrera-6
    XUXEN EGON.
    Estar seguro.
    Bi edo iru iardun idatzi nitun, ez nago xuxen zenbat. Or Aitork 92.
    azpisarrera-7
    XUXENEKO.
    Recto.
    Karrika zabal, luze, ia bezain xuxeneko bat dugu aitzinean. JE Ber 77.
    azpisarrera-8
    XUXENENIK.
    (Estar, etc.) lo más derecho, (ir, tirar, etc.) lo más directo.
    Oro plazarat bilduz / hantxet beha gaude. / Bortz bortzi ari dire / bi gizon aralde, / zoinek jo xuxenenik, / bizi edo lore. Zby RIEV 1908, 93. Han dagoko lurrari ephe gabe: haren hildoa zilhatzen da lasterrenik [...] haren landareak xuxenenik ezarriak. Prop 1897, 130.
    azpisarrera-9
    XUXEN ETA MAKUR.
    "À tort et à travers" Dv.
    azpisarrera-10
    XUXEN ETA ZUZEN.
    "Xuxen eta zuzen, vite et bien. Egitekuak zuzen eta xuxen egiten ditu, il mène ses affaires rondement et franchement" Lh.
    azpisarrera-11
    XUXENETIK.
    Directamente.
    Itsasoa bera ez da zeiharka baizik ezagun, bere mutturraren erditsutan xutitzen zaion mendoiak erdi-gordetzen duelakotz, xuxenetik beha legokeonari. JE Ber 85.
    azpisarrera-12
    XUXENEZ.
    Correctamente.
    Oihamile erraiten ginion, Urdozeko bidean zen lehen bixkar horri bainan lehenago ez ote zen izan hau xuxenez Oihanbide? Larre ArtzainE 11.
    azpisarrerakoSense-12.1
    Haciendo lo correcto.
    Xuxenez hemen behar duzu egon sei ilabete, maiatzaren ondar artio. Etchebarne 140.
    azpisarrera-13
    XUXENIK.
    (Estar, etc.) derecho.
    Ba-dohazu phestera begia arinik, / arinago bihotza, gorputza xuxenik. Elzb Po 221.
    azpisarrera-14
    XUXEN-XUXENA.
    azpisarrerakoSense-14.1
    a) (Dv, H).
    Todo recto, todo derecho; directamente. "Zoaz xuxen xuxena, allez tout droit" Dv. Tr. La forma xuen-xuena se encuentra en J. Etchepare, en Lafitte (Herr 20-5-1971, 5) y en un ej. de Herria (9-1-1964, 3).
    Eta enbarkatu genenean, hetarik separaturik xuxen-xuxena ethor gentezen Kosera. Lç Act 21, 1 (He xuxen xuxena; TB xuxen). Afekzione horiek [...] xuxen-xuxena kontra jarzen zaizko. He Phil 83. Eskandalo direktoa da txuxen txuxena tentatzen delaik bat edo yago gaistakeriara. (152). LE-Ir. Lanpa batekin bazoan xuxen xuxena oherat. Gy 77. Mirakulua izanen zen xuxen xuxena elkharri buruz ibiltzea, yakin gabe batek, ez bertzeak, non nor eta zer zen. Hb Egia 11. Franzizkori buruz heldu da, xuxen xuxena haren ganat doha. Laph 215. Jendek uste zuten beraz Saindua ere erretzera zohala, bainan ohartu ziren laster garrak, goiti joan-orde xuxen-xuxena, bazterretarik zohazila. Jnn SBi 161. Gero haren ifernurat xuxen xuxena igortzeko. Elsb Fram 177. Esku bakhar batez, xuxen xuxena altxatzen du golde-nabar pisua, eta, golde-nabar harekin, erhi alimale batekin bezala, erakusten diote Lohilakatea, erranez. Barb Sup 148s. Lo zagolarik, / ezkurño batek, har gabetarik, / jauzian jautsiz, xuxen xuxena, / sistatu zion sudur gizena. Ox 117. Emazte xaharra eni so ziagoia xüxen xüxena. Const 43. Hartzen du bertze bide bat, eta xuxen xuxena badoa arrebaren ganat. Barb Leg 146. Bidea zabaltzen zaiku handizki eta beltz-beltza leuntzen, xuen-xuena luzatuz urruneraino. JE Ber 53. Bagoazi bethi, bainan ez xuxen-xuxena: [...] eskuin, ezker, andarkatzen gituzte noiz-nahi bihurguneek. Ib. 40. Pilota, galerietako zureria hunkitu-eta, huna non itzultzen den xuxen-xuxena predikariari buruz. Lf Murtuts 14. O.T.A.N.-eko indarrak iduri du Mendebalekoen arma, Rusiako armari buruz xuxen-xuxena keinatua. SoEg Herr 25-7-1963, 1. --Nun habila hemen gaindi? --Bordaletik heldu nuk, xuxen xuxena. Pentsatzen ahal duk zertako? Larz Senper 18. Tiro bat eskapatu zaut uste gabean, / xuxen-xuxena sartuz zango muturrean. Xa Odol 136. Heldu da orduan xuxen xuxena gure etxolara. Etchebarne 47.
    v. tbn. Zerb IxtS 51. JEtchep 83. Larre ArtzainE 326.
    azpisarrerakoSense-14.2
    b) Exactamente. "Ez dakit xuxen xuxena zer erran duen, je ne sais pas exactement ce qu'il a dit" Dv.
    [Tenplu hura] izan zen osatua mundua kreatu zenetik hirur milla urtheen ingurutsuan; xuxen-xuxena, egiazko Mesiaz sorthu zen baino milla urthe lehenago. Lg I 329. Isaik egortzen du Dabit bere haurridetarat yateko zerbaitekin. Hetarat zen, xuxen-xuxena, bi armadak elkharri lothzerat zohazela. Ib. 277. --Ez daiteke beraz xuxen-xuxena ezagut idien adina. --Ez, ene semea. Dv Lab 239s. Hori ongi da, bainan edozein landa ez da izanen xuxen xuxena ez goldekoa, ez bi goldekoa. Gertha daite golde bat eta erdikoa edo hiru laurdenetakoa, gutiago edo gehiago. Ib. 63. Jakintsunek bazakiten aintzinetik, ez bakarrik izanen zela, bainan xuxen-xuxena, noiz, nola, non, zer heinetan. HU Zez 93.
    azpisarrerakoSense-14.3
    c) En ese preciso momento.
    Noizbait othoiztu zuten erran zezan hark ere zakiena. Xuxen-xuxena orenak yotzen zituen hamarrak. Gizonak beiratzen dio, erranez: Egile gabetarik badela orena, / ez da ene buruak sinhets dezakena. Hb Egia 3.
    azpisarrera-15
    XUXEN-XUXENEAN.
    Directamente.
    Arengana igo zan beeko atsa xuxen-xuxenean. Berron Kijote 224.

    xuxen

    xuxen
    << xuritu 0 / 0 zabaltzaile >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper