Euskararen Gramatika

18.3.1. Funtzioa eta kasu marka

18.3.1a Euskara hizkuntza ergatiboa da. Ergatibotasun hori hola adierazi dute gramatikek historikoki: perpaus intrantsitiboen subjektuak eta perpaus trantsitiboen subjektuak ez dute marka morfologiko bera hartzen. Perpaus intrantsitiboen subjektuak ez du markarik hartzen (ø), eta perpaus trantsitiboen subjektuak -k hartzen du.

Baina, aldi berean, perpaus trantsitiboen objektuak ere ez du markarik hartzen, eta horrek sortzen ditu nahasteak. Beraz, perpaus intrantsitiboen subjektuak eta perpaus trantsitiboen objektuak kasu bera dute, absolutiboa: Miren etorri da vs Jonek Miren agurtu du. Aldiz, perpaus trantsitiboen subjektua ergatiboan doa: Jonek Miren agurtu du. Absolutiboaren marka zero da (ø) (§ 18.2.2a) eta ergatiboarena -k, esan bezala. Mugagabean, kontsonante baten ondotik -e- epentetikoa eransten da -k markaren aurretik: zenbait lagun-e-k.

Esan dezagun, beraz, analisi horrek aditz askorekin balio duela, baina ez beti. Ez da arazorik etorri eta agurtu aditzen kasuan. Eta holakoak dira beste anitz ere. Baina analisiak ez du balio etorri eta eskiatu aditzak erkatzen baditugu, esaterako. Biak dira intrantsitiboak, argumentu bakarra hartzen dutelako (§ 23.2.2): Jon etorri da / *Jon Miren etorri da / Jonek eskiatu du / *Jonek Miren eskiatu du. Baina bi argumentuko aditz trantsitiboak eta argumentu bakarreko aditz intrantsitiboak erkatzen baditugu, ergatibitateaz esan duguna egokia da.

18.3.1b Marka hori artikuluaren (edo erakuslearen) ondotik jartzen da beti, edo zuzenean, sintagmak artikulurik ez badarama: Maisuak ariketak bildu ditu. Pluralean -ek egiten dugu: Maisuek ariketak bildu dituzte. Aldiz, esan bezala, artikulurik behar ez denean zuzenean eransten zaio marka hori sintagmako azken osagaiari (§ 1.4b eta § 15.2.2h): Zein maisuk bildu ditu ariketak?; Arantxak hamar urte egin ditu gaur.

18.3.1c “Ergatibo” terminoa nahiko modernoa dela esan dezakegu. Badirudi Dirr hizkuntzalariak erabili zuela lehenbiziko aldiz 1912an (Dixon 1994, 3. oharra). Euskal gramatiketan “agente” (Azkue, Lécluse), “actif” (Lafitte), eta tankera horietako hitzak ageri izan dira historian. Oihenartek nominatibo “aktibo” eta nominatibo “pasibo” erabiltzen ditu, eta Pouvreauk ere antzeko terminoak. Gaur egun, hala ere, euskal gramatika guztiek ergatibo hitza erabiltzen dute.

18.3.1d Ergatibitatea kontzeptu morfologikoa da (eta sintaktikoa ere izan daiteke), ez semantikoa, eta perpausaren barnean sintagmek hartzen dituzten marka morfologikoei eta eratzen diren erlazio sintaktikoei egiten die erreferentzia. Baina, neurri batean, neurri batean bakarrik, erlazio sintaktikoek eta semantikoek bat egiten dute. Horrela, ergatiboa egiletasunarekin lotua dela esaten dugu: Ertzainak lapurra harrapatu du. Bistan da hor ertzaina subjektu ergatiboa eta egilea edo agentea dela aldi berean. Alderantziz jarriz gero, Lapurrak ertzaina harrapatu du, funtzioa (ergatibotasuna) eta esanahia (egiletasuna) ere aldatzen dira modu paraleloan.

18.3.1e Baina hori askotan hola gertatzen bada ere, ez da parekotasun hori beti eta modu sistematikoan mantentzen: Mikelek hitz egin du / Mikelek esan du / Mikel mintzatu da. Bistan da aditz horiek (hitz egin, esan eta mintzatu) aski antzekoak direla esanahiari dagokionez, eta hirurak aktiboak direla alde horretatik behaturik, baina batean ergatiboan doa eta bestean absolutiboan. Parekoak izan daitezke arduratu (arduratu naiz… -ten/-teko), ausartu (ausartu naiz… -ten/-tera), baliatu (-z baliatu naiz/ hori baliatu dut) eta abar. Denak dira aktiboak, baina izan daramate laguntzaile, subjektua absolutiboan. Bestetik, tradizio klasikoan, eta gaurko zenbait autoretan ere ikus daiteke hori, Jainkoa deabruaz tentatua izan zen eta horren gisakoak arruntak dira. Egiletasuna ez da hor ergatiboarekin adierazten.

Oraindik gehiago, batzuetan badirudi ergatiboa agentearekin baino gehiago pazientearekin lotua dela: Umeak min hartu du; Gaixo horrek asko sufritu du. Ez du ematen hor umeak nahita eta bere borondatez hartu duenik min. Gauza bertsua gertatzen da distiratu, iraun, irakin… gisako aditzekin, horiek ez baitute agenterik, nahiz ergatiboa eskatu. Hitz batean, sintagma ergatiboak paper tematiko bat baino gehiago har ditzake: ‘egilea’ askotan, edo ‘kausa’ (haizeak atea itxi du), ‘tresna’ (giltza honek irekitzen du etxeko atea), ‘esperimentatzailea’ (Jonek gorroto ditu barazkiak) edo ‘jasailea’ (urak irakin du). (Ikus § 23.3.1).