Euskararen Gramatika

43.9. Birformulatzaile laburbiltzaileak

43.9a Birformulatzaile laburbiltzaileen bidez aurreko diskurtso atalean adierazitakoa laburbiltzen da atal birformulatzailean. Gaztelaniazko lanetan egin diren sailkapenak kontuan hartuta, euskarazko laburbiltzaileak sail bitan banatu ditugu: a) laburbiltzaile hutsak (“recapitulativos”); b) berraztertzaileak (berrausnarketa adieraztekoak, “de reconsideración”).

Birformulatzaile laburbiltzaileak

43.9b Laburbiltzaile guztien balio nagusia laburpena edo sintesia egitea da eta laburbildu nahi den horri egiten diote bide: testu oso bati, testu zati bati, paragrafo bati, esaldi bati edota egitura laburrago bati. Bi multzoen arteko desberdintasuna honetan datza: birformulatzaile berraztertzaileen bidez sintesitik harantzago doa esataria eta, hausnartu ondoren, beste ikuspuntu batetik aurkezten du lehenago (birformulakizunean) adierazitakoa.

Nolabaiteko baliokidetza orokorra dago sail bateko eta besteko birformulatzaileen artean. Alegia, alde batetik, baliokide dira, oro har, laburbiltzaile hutsak (hitz batean, hitz gutxitan, labur esanda…); eta, beste alde batetik, baliokide dira, oro har, berraztertzaileak (azken batean, azken buruan, azken finean).

43.9.1. Birformulatzaile laburbiltzaile hutsak: balioak, kokagunea, sintaxia…

43.9.1a Oinarrizko balioa. Birformulatzaile laburbiltzaile hutsen bidez aurreko atalean (birformulakizunean) eman diren azalpenak kontuan hartzen dira, eta aurreko atal horretan esandakoaren ildoari jarraituz bideratzen dira inferentziak atal birformulatzailean. Oro har, bigarren zatian (hots, atal birformulatzailean) laburpen gisa aurkezten den informazioa nabarmentzen da laburbiltzaileen bidez:

Aldaeretan ere mendebaleko eta erdialdeko euskalkiekin egiten dute bat sarri: ahaztu (Hondarribiko portuan ahantzi ere bada), belarri (ez beharri, begarri), bildur (ez beldur), bultzatu (ez bulkatu), esan (ez erran), gutxi (ez guti, gutti), hamaika (ez hameka), ikuttu (ez ukittu), itxi (ez hetsi, hertsi), izu (ez izi), jantzi eta erantzi (ez jauntzi/erauntzi), orain (ez orai, guai)… Laburbilduz, Oiartzun eta, batez ere, Hondarribia eta Irun “tarteko” eremuan sartu ditugu, eta erdialdeko euskalkiaren eta euskara nafarraren arteko lotura ez ezik, nafar-lapurtarrarekin ere egiten dute batasuna. Aldiz, Lezo eta Errenteria ia erabat lerratu dira erdialdeko euskalkira. Hondarribi aldera dagoen Lezoko Gaintxurizketa auzoan gorde dira ondoen ekialdeko ezaugarriak (Zuazo).

43.9.1b Diskurtsoan lehenago —birformulakizunean— luzeegi edo xehetasun gehiegirekin aurkeztu den informazioa laburbiltzera dator atal birformulatzailea. Izan ere, atal birformulatzailean informazio ahalik eta funtsezkoena laburbiltzen da.

43.9.1c Bestalde, birformulazio prozesuetan beste balio batzuk bideratzeko erabiltzen dira sarri laburbiltzaileak (laburbilduz, labur esanda, hitz batean…): bereziki, informazio argigarria gaineratzeko (2), eta ondorioa bideratzeko (3):

Nahiz eta Sky Blue Sky ez den Yankee Hotel Foxtrot oinarrizkoa bezain osoa, nahiz eta ez daukan rock disko batek izan dezakeen hasierarik onena —A Ghost Is Bornlaneko At least that’s what you said itzela— disko honek azalera ekarri du, beste behin, gaur egun ez dagoela iparramerikar musikaren eremuan Wilcok bezainbesteko pisu eta, orain bai, egonkortasun daukan talderik. Hitz gutxitan esateko, disko berria lasaia da, baketsua; ez dago bertan aurreko laneko Spiders/Kidsmoke haren moduko asaldatzerik (Berria).

Kostuak murrizteko neurriak proposatu, beren moduluetako materialak kudeatu, produktuaren kalitatea zaindu eta diseinu- eta garapen-ahalmena izango duten hornitzaileak arrakastatsu suertatuko dira. Hornitzaile nagusi hauek automobil fabrikatzailearen bazkide bihurtuko dira eta hauekin negoziatuko dituzte produktuaren lehiakortasunarekin lotuta dauden puntu guztiak, preziotik osagaien diseinuraino. Horrelako neurriak hartuz, General Motors eta Wolkswagen-ek bilioi erdi pezeta baino gehiago aurreztea lortu dute eta noski, horrek, enpresa handien interesa ziurtatzen du. Laburbilduz, Moduluka Egindako Automobila planteamenduak fabrikatzailearen eta hornitzailearen arteko harreman-esparru berri bat definitzen du. [Harreman- esparru berri honek, aldi berean kontenplatu behar diren aparteko lau arlo biltzen ditu bere baitan; ondokoak dira: […] (ZTC, I. Aranburu).

43.9.1d Aurreko adibideetan ikus daitekeenez, kokaguneari dagokionez, berraztertzaileak, gehienbat, atal birformulatzailearen hasieran agertzen dira (4); batzuetan, tartekatuta (5); eta bakanago, atal birformulatzailearen amaieran (6):

Bere merkantzien prezio merkea da Txinako harresi guztiak eraisteko, tribu barbaroen atzerritarrarenganako gorroto setatiena errendiarazteko erabiltzen duen artilleria astuna. Behartu egiten ditu nazio guztiak burgesiaren produkzio-modua berenganatzera, hondoa jo nahi ez badute; behartu egiten ditu beren baitan zibilizazioa onartzera, hau da, burges izatera. Hitz batean, mundu bat sortzen du bere irudi propiora (X. Mendiguren Bereziartu).

Kamerungo ipar-mendebaldeko nekazari txikiak teknika zaharrak ari dira erabiltzen izurrite eta gaixotasunei aurre egiteko. Pestizida kimikoak, labur esanda, eskuragaitzak dira urruneko lurralde haietan, garestiak ere badira eta gaur egun badakigu ingurugiro eta osasunerako zer-nolako arriskuak dituzten. Askotan, tokian-tokirako garatutako metodoak dira nekazari txikiek duten irtenbide bakarra, baina horretarako, nork sustatua behar dute eta metodoak zientifikoki frogatu beharra dago (ZTC).

Eta une gaizto batez esatekotan egon nintzaion, baietz, galdera hark bazuela erantzun zehatza; alegia, aitaren sena eta, oro har, gure izana, aitak berak oraindik estuki heltzen zion poltsa koloredun hartan bertan zegoela. Bai, poltsaren barrukoaren parekoa ginela, hitz gutxitan. Ez nion ezer esan, baina. Poltsa zabor-edukiontzi batean ezarri ondotik, isil-misilka itzuli ginen etxera; nork bere pentsakizunetan murgilduta, nork bere ezinegon pisutsua ahalik eta arinen bizkar gainean eramanez, senik gabeko gorputz haren beso banari helduta (EPD, Azkona).

43.9.1e Sintaxiari dagokionez, gehienetan perpaus bat (lokabea, koordinatua, mendekoa…) sartzen dute laburbiltzaileek (laburbilduz, labur esanda, hitz batean…). Dena dela, zenbaitetan sintagma bati ere laguntzen diote, hurrenez hurren ondoko adibideetan:

Ez nuen, ordea, Angeloren etxera itzuli nahi, orduak eta orduak bertan bakarrik egiteko aukerak ez ninduen-eta asetzen. Hirira jaitsi eta kafesne bero bat hartuko nuen. Egunkariren bat erosiko nuen. Paper-dendaren batean sartu eta, postalen bat erosteko aitzakian, italiera praktikatuko nuen dendariarekin. Hitz gutxitan: orduak entretenituko nituen. Edozer gauza, etxera bildu eta han neure buruari galderak egiten eta neure barruko harren lardaskan egotea baino. Kalean alde batetik bestera, ez nuen lortzen kezka eta iluntasuna gainetik kendu eta kontu arruntagoak pentsatzea; baina etxe zuloan sartuta, zailagoa izango nuen (Lertxundi).

Haren kontserbazioak ondokoa du helburu: edo mehatxatzen duten gaitzei aurre egitea, edo dagoeneko kaltetzen dutenei sendabidea topatzea. Hori lortzen bi modutan saiatu behar da: gure aurkikuntza partikularren bidez, eta gainontzeko pertsonen ikerkuntzen bitartez, beraiekin dugun elkartrukatzeak ahalmentzen duelarik horien probetxu ateratzea. Hortik sortu dira nekazaritza, medikuntza eta, hitz batean, guztiz beharrezko diren arte guztiak (Monreal).

Sarritan juntagailuekin eta beste diskurtso markatzaile batzuekin konbinatzen dira.

43.9.1f Aurreko adibideetan ikusi denez, diskurtso markatzaileekin ohikoa den puntuazio-eredua erabiltzen da laburbiltzaileekin ere (laburbilduz, labur esanda, hitz batean…). Atal birformulatzailearen hasieran doazenean, ondotik koma dutela eta aurretik koma edo puntuazio marka zorrotzago bat (puntu eta koma, puntua, bi puntu) eman ohi dira. Tartekatuta doazenean, koma artean, oro har. Eta atal birformulatzailearen bukaeran doazenean, aurretik koma jarri ohi da.

43.9.1g Batez ere hizkuntza idatzian erabiltzen dira birformulatzaile laburbiltzaileak (laburbilduz, labur esanda, hitz batean…), eta haren barruan erregistro zainduan eta bereziki azalpenezko diskurtsoari lotuta.

Bestalde, laburbiltzaile guztiek ez dute tradizio bera, ezta lexikalizatze maila bera ere: laburbilduz (laburbilduta), esaterako, ikaragarri zabaldu da egungo euskaran birformulatzaile gisa, baina ez du tradizio luzerik. Hitz bitan esateko-k ere esapide berria dirudi eta oso maiztasun apala du, are gaurko euskaran ere.

43.9.2. Birformulatzaile berraztertzaileak

43.9.2a Berraztertzaileek, berriz, birformulakizunean emandako azalpena beste ikuspuntu batetik aurkezten dute, modu partzial edo osoan aurretik esandakoa baieztatuz, sendotuz edota aurrean esandakoari kontrajarriz. Alegia, formulazio berrira pasatu aurretik, aurreko formulazioko elementu guztiak (inplizituak edo esplizituak) aztertu edota ebaluatu dira. Hala ere, horrelakoetan ere ez dago urruntze handirik bi formulazioen artean.

43.9.2b Hau da berraztertzaileen (azken batean, azken buruan, azken finean) balio nagusia: diskurtso markatzailearen bidez aurretik esandakoa (birformulakizunean esandakoa) berraztertzen da eta hausnarketa edo azterketa horri bidea ematen zaio atal birformulatzailean, azken hori behin betikotzat hartuz. Beste era batera esanda, diskurtso markatzailearen bidez diskurtsoan lehenago —birformulakizunean— adierazitakora itzultzen da esataria, baina ez bertatik funtsezkoena ateratzeko, baizik eta birformulakizunean adierazitako hori beste ikuspuntu berri batetik aurkezteko atal birformulatzailean.

Argiago mintzatu zen Le verbe basque en tableaux liburuan: Adibideak literaturako giputzetik hartuko ditut gehienetan, hura delako ezagunena, mintzatuena, landuena, eta baita aberats eta erregularrenetakoa ere, eta hura delako, azken batean, euskararen benetako ordezkaria, gutxi gorabehera toscaniarra eta gaztelania italieran eta espainieran diren neurri berean (Zuazo).

Marmolezko kaperako elkar ikustearen ondoren, arteraino ez bezalako alaitasun eta pozaldian bizi izan zen Fabrice. Bazirudien, egia esan, oztopo handiak zituela oraindik ere zoriontsu izateko, baina, azken batean, ezin handiagoa eta ustekabekoa zen gure presoaren poza, bere pentsamendu guzti-guztietan sartua zeukan izaki jainkozkoak bera maite zuelako. Elkarrizketa haren ondoko hirugarren egunean, lanpararen seinaleak oso goiz bukatu ziren: gauerdia aldera (Jon Muñoz).

Lehenbiziko adibideko birformulakizunean informazio-segida dago eta atal birformulatzailean azken batean diskurtso markatzaileak txertatzen duen enuntziatuaren ikuspuntua aurretik esandakoaren ildo beretik doa.

Bigarren adibidean, berriz, azken batean diskurtso markatzailea ageri den atal birformulatzaileak txertatzen duen ikuspuntua desberdina da birformulakizunean adierazitakoarekin alderatuta. Aurkaritza agertzen duten atalak, aurkaritza esplizitu egiten duen baina juntagailuaren bitartez loturik agertzen dira.

43.9.2c Birformulazio prozesuetan beste balio batzuk bideratzeko erabiltzen dira sarri berraztertzaileak (azken batean, azken buruan, azken finean): bereziki, azalpenak emateko, eta ondorioa adierazteko, bi adibideotan bezala:

Herrian denek ezagutzen zuten elkar eta, bidean topatzean, elkar agurtzen zuten guztiek. Hamabi familia ziren osotara, eta denek zekiten gainerako guztien historia; bazekizkiten aitatxi-amatxiren izenak, arbasoenak, lehengusuenak, eta guztiek zuten besteen ondasunen berri zehatza. Herria, azken buruan, familia handi eta bakar bat bezalakoa zen. Zutoinen gaineko etxeetan antolatuta zegoen, eta etxe azpietan kakaraka eta lurrari mokoka ibiltzen ziren oiloak eta ahateak. Agurea jabetzen da lehenaldia erabiltzen duela bere artean herriaz mintzatzen denean. Horrek minez ziztatu dio bihotza (EPD, Diaz de Ultzurrun).

Gogorra gertatzen zaio amari ordu horietan sukalderatzea, baina ohitzen hasia da. Xabi noiz esnatuko eta altxatuko den jakiteko araurik ez dago. Atzo, hamarretan jaiki zen; herenegun, zazpiak eta laurdenetan. Ez dago araurik, ez dago erregulartasunik, ez dago jakiterik hurrengo egunean zein ordutan esnatuko den, ez dago, azken buruan, ezer planifikatzerik. Alferrik da; ebazpiderik ez duen hieroglifikoa. Hieroglifiko tranpatia. Dena dela, gauza bat ziurra da, esnatzeko orduari dagokionez, amaren ordutegia Xabiren ordutegi bera da (EPD, A. Arrieta).

43.9.2d Hiru kokagune hauetan agertzen dira berraztertzaileak (azken batean, azken buruan, azken finean): atal birformulatzailearen hasieran eta tartekatuta agertzen dira maizenik; eta, bakanago, amaieran.

43.9.2e Sintaxiari dagokionez, gehienetan perpaus bat sartzen dute laburbiltzaile berraztertzaileek (azken batean, azken buruan, azken finean). Dena dela, zenbaitetan sintagma bati ere laguntzen diote. Ikus orain datozen bi adibideak:

Lagapen ordaintzaile orok bezala, lagapen horrek bi forma hauetako bat har dezake: 1) Pro soluto: lagapen bidez, lagapen-hartzaileak kreditua ordaindutzat jotzen du. Azken batean, kreditua ordainketan ematea da (L. Imaz).

Eta erabakitzeko moldeari buruz desadostasuna baldin badago, orain Espainiako Gorteen eta Eusko Legebiltzarraren artean gertatuko den bezala, Estatuak koakzio mekanismoekin egiten du mehatxu. Indarkeriarekin, azken batean (Berria).

Juntagailuekin eta lokailuekin batera ere agertzen dira maiz:

Kasu horietan aditzoinak ez du kontsonanterik amaieran, eta, beraz, ezin dugu araurik ezarri. Ondorioz, entzuten dugunak atzizkiak hiztegi mentalean duen forma garbi eta aldagabea izan behar du, hau da, d hotsa. Hizkuntzalaritza modernoaren aurkikuntza nagusietariko baten froga ederra: alegia, azken buruan ahoskatzean izango duenaz bestelako forma batean gorde daitekeela morfema bat buruko hiztegian (ZIO, G. Knörr).

43.9.2f Atal birformulatzailearen hasieran doazenean, ondotik koma dutela eta aurretik koma edo puntuazio marka zorrotzago bat (puntu eta koma, puntua, bi puntu) eman ohi dira birformulatzaile berraztertzaileak (azken batean, azken buruan, azken finean). Tartekatuta doazenean, koma artean, oro har. Eta atal birformulatzailearen bukaeran doazenean, aurretik koma jarri ohi da.

43.9.2g Tradizio zabala dute egungo euskaran hiru birformulatzaile berraztertzaileek (azken batean, azken buruan, azken finean), eta adberbio (“al final”, ‘azkenean’) nahiz markatzaile (“a fin de cuentas”) funtzioarekin jasota daude OEHn. Egungo euskaran ere maiztasun handia dute: askotariko testuetan ageri dira, baina, bereziki, azalpenezko diskurtso zainduan (idatzian zein ahozkoan).