Euskararen Gramatika

43.5. Birformulazioa eta birformulatzaileak

43.5a Atal honetan azalduko da, labur bada ere, zertan den birformulazioan gauzatzen den eragiketa diskurtsiboa, zer egitura duen eta zehazki nola eta zer markatzaileren (birformulatzaileren) bidez gauzatzen den.

Ikuspegi teoriko desberdinetatik aztertu izan da birformulazioa. Terminoa Gülich eta Kotschi-ren (1983, 1987, 1995) lanetatik dator; hots, ahozko hizkuntzaren azterketatik eta testuaren hizkuntzalaritzatik eta pragmatikatik (ikus Garcés 2009: 18). Autore horien ikuspuntutik, hiztunak uste duenean aurretik adierazitakoa ez datorrela guztiz bat adierazi nahi denarekin, lehengo ideia horretara itzultzen da, baina hura bestelako hitz batzuekin adieraziz; hots, ideia birformulatuz.

43.5b Egokitasunaren (relevance. Gaztelaniazko itzulpenetan relevancia itzuli izan da, baina Portolés-en (2007: 19) irizpideari jarraituz egokiagoa litzateke pertinencia —fr. pertinence, it. pertinenza— itzultzea, ez baita garrantzi kontua, ezpada egokitasun kontua) teoriaren ikuspegitik, zeinak kontuan hartzen baititu enuntziatuak interpretatzeko behar diren prozesu kognitiboak, Blakemore-k (1993, 1996, 1997, 2002) dio aurretik adierazitakoa birformulatzeko erabakia honi zor zaiola: hiztuna konturatu da bere aurreko adierazpena ez dela behar bezain egokia bere helburu komunikatiboak betetzeko eta jakitun da aurretik adierazitakoa birformulatu beharra daukala bere helburu komunikatiboekiko egokitasunik beteena lortuko badu⁴⁶⁷.

Hartzaileari edo solaskideari aurreko diskurtso atala egokiro interpretatzen laguntzeko gauzatzen den diskurtso eragiketa bat da birformulazioa⁴⁶⁸. Alegia, diskurtsoa berrinterpretatzeko prozedura bat da birformulazioa: haren bidez hiztuna aurreko diskurtso atalera edota aurreko enuntziazio-ekintzara itzultzen da, hura berrinterpretatzeko edo bestelako ikuspegi batez aurkezteko (Garcés 2009: 17). Birformulazioa, beraz, diskurtsoan lehenago adierazitakoa bestelako hitzez berradieraztea edo birformulatzea da. Hiztunak bere diskurtsoaren kontzientzia hartzen du eta —egin duen formulazioa guztiz gogobetegarria iruditu ez zaiolako, edo nahita diskurtsoa hala antolatu nahi duelako eta efektu diskurtsibo jakin bat lortu nahi duelako— beste hitz batzuen bidez edo ustez argiagoa den formulazio baten bidez saiatzen da adierazten hartzaileari adierazi beharrekoa.

Alde horretatik, birformulazioak funtzio desberdina bete dezake (Blakemore 1993) diskurtso planifikatu gabean (ulertze-arazoak konpontzea) eta diskurtso planifikatuan (testuinguru-efektu berri batzuk sortzea).

43.5c Hiztunak berak jar dezake abian (Garcés 2008, 2009) birformulazio prozesua, autobirformulazio deritzo prozesu horri: [Duela bi urte, 2007ko otsailean], Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa «transgenikorik gabeko eremu» izendatu zituen Jaurlaritzak; alegia, pertsona edo abereentzako elikagai izan zitezkeen landaketa transgenikoen aurka agertu zen (Berria).

Edo beste hiztun edo solaskide batek eraginda gerta daiteke birformulazioa (erabilera dialogikoa). Holakoetan, B solaskideak A solaskidearen adierazpena birformulatzen du, eta orduan ‘heterobirformulazioaz’ mintzatuko gara: [Laukizuzena, gero; bi informazio behar dira hura zehazteko. Gero, erronboa, paralelogramoa, trapezioa.] Eta, hara, ia-ia ahaztu zaizkit, haiek izanik ugarienak inondik ere: nolanahikoak! Ezer nabarmenik ez dutenak. -Alegia —sartu zen tartean Jonathan—, matematikan lanerako sekula erabiltzen ez direnak (Jon Muñoz).

Adibide horietan ikus daitekeenez, zeregin horretarako, besteak beste, birformulatzaileak baliatzen ditu hiztunak. Hona hemen zer atal bereizten diren ohiko birformulazioetan. Birformulakizun deitzen da hemen birformulagai den testu atalari (Larringanek —1996— adierazpen birformulatu deritzo gauza berari). Bestalde, atal birformulatzaile erabili dugu birformulazioaren “bigarren zatia” izendatzeko (Larringanek —1996— adierazpen birformulatzaile deritzo gauza berari). Berariaz birformulakizun eta atal birformulatzaile terminoak erabiltzea erabaki genuen, beste formula batzuen anbiguotasuna saihesteko.

Beraz, honelakoa da birformulazioen egitura (Garcés 2009: 23):

43.5d Atal birformulatzailea, bestalde, enuntziatu zati bat zein enuntziatu oso bat izan daiteke, eta askotariko kategoria sintaktikoetakoa (perpausa, izen sintagma, aditz sintagma, izena, aditza, adberbioa…). Birformulakizuna, berebat, enuntziatu zati bat zein enuntziatu oso bat izan daiteke (eta are enuntziatu batzuk ere: esate baterako, laburbiltzaileen kasuan). Birformulazio esplikatiboetan, sarri egoten da kidetasun edo paralelismo funtzionala bi atalen artean. Bereziki, birformulazio partzialetan; hots, birformulakizuneko enuntziatuaren zati bat birformulatzen denean.

Gehienetan agerian daude diskurtsoan birformulazioaren bi atalak (birformulakizuna eta atal birformulatzailea), baina kasu batzuetan —bereziki, birformulatzaile urruntzaileekin— isilean geratzen da birformulakizuna. Hala eta guztiz ere, pentsa daiteke birformulatzaileek beti betetzen dutela lokailu zeregina (Garcés 2008: 25-26); izan ere, ageriko atalak lotzen dituzte gehienetan eta batzuetan isildutako enuntziatu batera bidaltzen gaituzte.

Egia esan, ez da beti ezinbestekoa birformulatzaileak erabiltzea birformulazioa gauzatu dadin, baina, edozein modutan, atal honetan ez dira aztertuko birformulazio ‘inplizituak’, hots, diskurtso markatzailerik gabe gauzatzen direnak. Birformulakizunaren eta atal birformulatzailearen artean dagoen erlazioaren arabera, errazagoa, zailagoa edo are ezinezkoa izan daiteke birformulatzailea ezabatzea (Garcés 2009: 24-25). Birformulatzaile esplikatiboak, esaterako, errazago ken daitezke baldin eta bi atalen artean baliokidetasun semantikoa badago; ezin dira ezabatu, ordea, inferentzia-erlazioa egonez gero. Birformulazio parafrastikoan errazagoa da birformulatzailea ezabatzea. Hala, bada, birformulazioa birformulatzaileen bidez edo birformulatzailerik gabe gauzatzen den kontuan harturik, autore batzuek bi birformulazio parafrastiko mota bereizten dituzte: birformulatzailerik gabe gauzatzen den ‘funtzio diskurtsibo parafrastikoa’; eta birformulatzaileen bidez bideratzen den ‘eragiketa diskurtsibo parafrastikoa’ (Garcés 2009: 19). Bestelako birformulazio motak (laburbiltzailea, urruntzailea, zuzentzailea) adierazten dituzten birformulatzaileek, ostera, agerian egon behar dute eskuarki, osterantzean diskurtsoaren interpretazioa ez baita berdina.

Lehenbiziko adibidean, esate baterako, alegia birformulatzailea kenduta ere berdin-berdin ulertuko genuke bigarren enuntziatua: hots, ez genuke arazorik izango konturatzeko bigarren enuntziatuan nolabaiteko azalpena datorrela, edo, bestela esanda, ez genuke arazorik izango bigarren enuntziatua aurreko enuntziatuaren azalpen edo birformulaziotzat ulertzeko. Alde horretatik esan daiteke birformulatzaileak diskurtsoaren norabideaz edo orientazioaz hobeto jabetzeko bide-seinale moduko batzuk direla: gure adibidean, bigarren enuntziatuaren hasieran mugarri gisa agertzen den alegia birformulatzaileak —azalpenezko birformulatzailea baita— argiro adierazten dio hartzaileari ondoren nolabaiteko azalpena edo berrinterpretazioa datorrela.

43.5e Bereizketa bat egin beharra dago birformulazioaren edukiaz. Gehienetan birformulakizunaren edukiari edo adieraziari dagokio atal birformulatzailean egiten den formulazio berria. Baina batzuetan enuntziazio-ekintza bera —esatea bera— bihurtzen da birformulazioaren helburu: horixe gertatzen da, esate baterako, hobeto esanda, hobeki esanda eta antzerako birformulatzaile zuzentzaileak edota labur esanda moduko birformulatzaileak erabiltzen direnean.

Azpimarratzekoak dira birformulatzaileek diskurtso markatzaileekin partekatzen dituzten ezaugarriak:

a) prozesatze-esanahia izatea eta, beren ezaugarri semantiko eta pragmatikoen arabera, hartzailea inferentzietan gidatzeko funtzioa izatea;

b) perpausean funtzio sintaktikorik ez betetzea;

c) aldagaitzak izatea;

d) agertzen diren diskurtso atala aurreko diskurtso atalarekin lotzea.

Baina zein dira birformulatzaileen bereizgarriak? Hona hemen bereizgarri nagusietako batzuk (Garcés 2008: 81-85):

a) Aurreragoko diskurtso atal bat —agerikoa nahiz isilekoa— berrinterpretatzeko prozesu batean parte hartzea: kasuan kasuko erlazioaren arabera eta birformulatzaile motaren arabera baliokidetzatik zuzenketaraino joan daiteke berrinterpretazioa.

b) Gainerako diskurtso markatzaileekin alderatuta, izaera polifonikoa (hots, askotariko ahotsak agertzea) da birformulatzaileek parte hartzen duten egituren bereizgarrietako bat (Garcés 2008: 82-83). Izan ere, zerbait birformulatzean atzera egiten dugu diskurtsoan lehenago adierazitakoa berrinterpretatzeko, eta atzera itzultze horretan ikuspuntu berri bat sartzen dugu, birformulakizunekoarekin bat etor daitekeena edo ez. Esaldi honetan, adibidez, esatari bat eta bi enuntziatzaile bereizten ditugu: Berandu etorriko dela esan du. Alegia, ez da etorriko. Polifoniari buruzko teorian (Ducrot 1984) hiru kontzeptu hauek bereizten dira (Garcés 2008: 82): a) hiztuna (gazt. “hablante”), enuntziatua ematen duena; b) esataria (gazt. “locutor”), esaten denaren erantzulea; c) enuntziatzailea (gazt. “enunciador”), enuntziatuetan agertzen diren ahots edo ikuspuntuen erantzulea.

c) Birformulakizunaren eta atal birformulatzailearen artean berdintasunezko erlazio hierarkikoa izatea edo menderakuntzazko erlazioa izatea. Menderakuntzazko erlazioa izango dugu, baldin birformulakizuna eta atal birformulatzailea alderantzikagarriak ez badira eta, beraz, diskurtsoaren jarraipenerako atal birformulatzailea jotzen bada baliozkotzat. Aldiz, bi segmentuen artean baliokidetza semantikoa badago eta alderantzikagarriak badira esanahia aldatu gabe, berdintasunezko erlazio hierarkikoaz hitz egingo dugu (Garcés 2008: 83-84).

d) Birformulatzaileen esanahi berezia. Alde batetik, aurreko enuntziatua edo diskurtso atala ikuspuntu berri batetik berrinterpretatzeko jarraibideak ematen dizkigute (birformulatzaile bakoitzak, alde batetik, esanahi jakin bat edo batzuk izan ditzake, eta, beste alde batetik, testuinguruaren arabera har ditzakeen askotariko zentzuak). Bestalde, informazio-egiturarekin zerikusia duten jarraibideak ematen dizkigute birformulatzaileek: mintzagaiaren jarraipena edo aldaketa (Portolés 2007: 122-123).

e) Mugikortasuna da diskurtso markatzaileen beste ezaugarri bat, baina birformulatzaileen kasuan banan-banan aztertu behar da kokagunea. Dena dela, autore gehienek azpimarratzen dutenez, birformulazio mota guztietan informazioaren ikuspegitik diskurtsoan beti geratzen da nabarmenduta atal birformulatzailea.

⁴⁶⁷ Portolés-ek honela azaltzen du Egokitasunaren Printzipioa: “El Principio de Pertinencia se resume en: «todo enunciado comunica a su destinatario la presunción de su pertinencia óptima». Las personas buscamos en la relacion entre lo dicho y el contexto la pertinencia mayor; es decir, el efecto cognitivo mayor —la mayor informacion— en relación con el esfuerzo de tratamiento más pequeno” (Portolés 2007: 19).

⁴⁶⁸ “Desde nuestra perspectiva, el proceso de reformulación consiste en volver sobre el contenido de un miembro o de un enunciado anterior o sobre el acto de enunciación, para expresarlo de otra manera equivalente o distinta. Se trata de un procedimiento de reinterpretación discursiva que evidencia la intencionalidad del hablante de guiar al interlocutor para que interprete el mensaje de la manera adecuada” (Garcés 2008: 75). “Este fenómeno refleja la capacidad de los hablantes de elegir las formulaciones lingüísticas que consideran más adecuadas en cada momento para configurar el texto, según su intención comunicativa, y se muestra, además, como una guía que ayuda al interlocutor a obtener las inferencias apropiadas para interpretar adecuadamente el mensaje” (Garcés 2009: 17).
“Reformulation is to be interpreted as the process of reinterpretation, where the contents of an utterance are expressed in a different way through a re-elaboration. This is done to facilitate the understanding, and/or to narrow the specificity of an utterance. Reformulation ensures cohesion and facilitates discourse by reducing any possible communicative defects of a text” (Mykhaylenko 2009: 4).