Euskararen Gramatika

42.21.8. Alta, alabaina, alabadere

42.21.8a Alta, alabaina, eta alabadere aurkaritza adierazteko erabiltzen diren diskurtso markatzaileak ditugu, eta elkarren artean duten kidetasunagatik sartu ditugu multzo berean: aurkaritza balioaz beste, balio esplikatiboa ere badute hirurek eta batez ere ekialdeko euskalkietan erabiltzen dira, alabaina mendebaldean ere ezaguna den arren.

Alta ekialdeko euskalkietan erabiltzen da, esan bezala, eta XIX. mendearen erditsutik honako testuetan ageri da. Balio bikoitza erakusten du. Gehienetan aurkaritza adierazten du inolako zalantzarik gabe: Joan zen beraz… eta ez zuten hil. Alta egia ederrik entzun zuten (Narbaitz); Eta horra Beloken berean ikusten nuela; zer ari ote? pilota-plazaren erdian, galtza beltz eta atorra xuriekin, pirripitaz nola ibil ikusten iduri. Alta! Bazukeen orduan Aitzol-ek pirripitan ibiltzeaz bertze kezkarik… (Iratzeder); Argiago ikusi nuen hori eleberriak eta Diary idatzi ahala, eta are eta bistakoagoa egin zitzaidan irakasten hasi nintzenean. Alta, emakumeen eta gizonen sexuarekiko jarreraren arteko aldea nabaria izan arren, oraindik ere ez genekien horri buruz nola idatzi (Arrula).

Harridura perpausetan ere erabiltzen da maiz alta. Horrelakoetan enfasi edo indar berezia ematen dio perpausari: Txantxetan ari zara beti, alta ez da momentua! (Mestrot).

42.21.8b Aipatzekoa da, azkenik, bada-ren laguntza izaten duela sarritan, baita aurkaritza adierazten duenean ere, alta bada —edo alta… bada— forma hartzen duela: Denei ohore zitzaien josteta hortan baltsatzea. Alta bada bertso-alde luzeak bazituen gogoz ikasteko antzerkilari bakoitzak (Lafitte); Egia erran, lehen aldikoz entzuten nuen afera hartaz mintzatzen, alta bada, eztabaidak eta auziak zortzi urte lehenago hasiak omen ziren (Landart).

Bigarren perpausaren hasiera-hasieran hartzen du toki gehienetan alta-k, aurreko adibideetan ikus daitekeen bezala. Ez du debekurik, hala ere, inoiz edo behin perpausaren barruan tartekatzeko, zati luze edo laburrago baten ondoren: Bertze solasik nuen alta egungotzat gogoan (Hiriart-Urruti).

Aurkaritza diskurtso markatzaile gehienak ez bezala, badirudi alta ez dela juntagailuekin batera erabiltzen. Aski bakanak dira lekukotasunak: Eta alta, alabak berak erraten nau, hark hola egoten da, hartu liburu bat eta beharbada gau osoa pasatuko du hark hura irakurtu arte (Oxandabaratz).

Zenbaitetan, aise gutxiagotan hala ere, bigarren perpausak aurrekoari nolabaiteko azalpena ematen diola adierazteko balio du: Beraz, ez naiz gure arrazan ni lehena bertsotarako gogoa izan dudana. Aita zena ere, alta, kantari gaitza genuen (Xalbador). Horrelakoetan, izan ere, bada edo horrelakoen kide dela esango genuke.

42.21.8c Alabaina diskurtso markatzaileak balio bikoitza du, baina ez guztiz berdin euskararen eremu osoan. Aurkaritza DM gisa Iparraldeko testu zaharragoetan ageri da batez ere; balio esplikatiboan, berriz, geroago ageri da Hegoaldeko testuetan eta Iparraldeko batzuetan. Holakoetan aurkaritza adierazten du: O zein labur, zein gezurrezko, zein desordenatu eta itsusi diren plazer guziak! Alabaina gizonek haietaz horditurik eta itsuturik, ez dute hori ezagutzen (Pouvreau. Aurkaritza balioan); Ereile gaiztoetan dago azaro txarra, eta gero uzta soila eta hutsa. Alabaina gutxik daki bere jaioterriko Euskararen erdia […] (Larramendi. Balio esplikatiboan).

Batzuetan biziki zaila da, zernahi gisaz, aurkaritzako balioa eta balio esplikatiboa dutenen artean zuzen bereiztea: Oinazea nagusi nuen kopeta guztian, betazaletan eta sudurrean. Orobat ezker belaunean, ezker eskuan eta ezker besoan. Oinazea ez zen makurrena, alabaina (Epaltza); Nork erranen zuen bizitzak horrelako ezustea eskainiko zidala? Etsaia etsaia zen alabaina eta gure kulturan zurubirik ez zen zilegitzen (Borda).

Inguruak adierazten du zein den markatzailearen balioa. Aurkaritza balioa duenean, bizkitartean eta horrelakoen parekoa da: Askotan arratsa erdiesten da goizeko otoitza egin gabe. Eta alabainan otoitza da zeruko laguntzen eta grazien erdiesteko bidea (Duhalde); Ez dakit emaztearen berririk eta alabaina ez naiz birjina (Axular).

42.21.8d Perpausaren hasieran kokatzen da maizenik alabaina adbertsatiboa, adibide horietan ikusten den gisan. Dena den, ez dira gutxi diskurtso markatzailea perpausaren barruan daramaten perpausak, hala ere-ren inguru bertsuetan: Nire otoitzek lagun egingo dizute. Hauxe da nire burubidea. Badituzu, alabaina, Euskal Herrian ni baino bereter jakintsuagoak, ugari (Azkue).

Ez dirudi, azkenik, oso maiz erabiltzen denik diskurtso markatzaile hau juntagailuekin batera. Dena den, eta-rekin erabiltzen da inoiz: Inoiz ez nuen neure ama ezagutu, eta alabaina bararenganako nire maitasunak jarraitu egin zion betikotasunean (Martínez de la Cuadra).

42.21.8e Aurrekoak baino askozaz maiztasun urriagokoa da alabadere diskurtso markatzailea. Aurkaritza balioan, alabaina, bizkitartean eta horrelakoen parekoa da: Biblia ez da mintzo emazteen adinaz, salbu Sara, Judith ta Anarenetzaz; baina Evarenaz hitzik ez du aipatzen, alabadere dakigu guziak erausturik daudela, gu ere halakaturen garela (Egiategi).

Balio esplikatiboan ere erabil daiteke DM hau, izan ere-ren pareko: Heldu da ordua, eta orain da, non egiazko adoratzaileek izpirituz eta zintasunean baitute adoraturen Aita; alabadere Aitak holako adoratzaileak ditu galdatzen (Duvoisin).