Euskararen Gramatika

42.19.6. Behintzat (eta segurik)

42.19.6a Hasieran esan dugu emendiozko diskurtso markatzaileak bi sailetan banatzen ditugula. Orain arte ikusi ditugu lehenbiziko multzokoak, nolabait ere ‘neutroenak’ direnak edo. Gaineratze hutsa egiteko erabiltzen ditugula aitortu dugu sarreran. Orain ematen diogu hasiera bigarren multzoari: baldintza estuagoetan erabiltzen ditugu DM hauek. Eta hauen artean behintzat dugu lehenik aztertuko duguna. Forma aldetik, eta DM honen historia kontuan hartzen baldin bada, ongi ikusten ahal da behin adizlagunak eta -tzat destinatiboan eta prolatiboan ageri den atzizkiek osatzen dutela DM hau. Idazleen artean aldaera bat baino gehiago izan du, ohitura den bezala anitzek ez baitute tarteko ‘h’ hori erabili eta beste batzuek ‘-tzat’ horren ordez ‘-zat’ nahiago izan baitute: beintzat, behintzat, beinzat eta behinzat, ageri dira lekukoetan. Zenbait euskalkitan behin bera bakarrik ere erabiltzen da: Honek behintzat, ez dio berriz ere sartuko eskua zakurrari letaginetan; Honek behin, ez dio berriz ere sartuko eskua zakurrari letaginetan. Literaturan ere ez dira holakoak falta: Patar gaixtoetan, arbolak du ematen hobekienik; hastapenean ongi artatuz, oihana nagusiarazten bada. Semeak. Gaur behin erran didazu xitxuriak egin behar duela (Duvoisin); Itsasoa ez ote dugunez, hemen ere ikusi gabe utzi behar? Hala luke iduri, behin (J. Etxepare).

42.19.6b Bestetik, hitz hau biltzen duen kategoria eta ere hitza biltzen duena, kategoria bera ez bada, oso hurbilekoa dela esan dezakegu. Biek egiten diote erreferentzia ‘beste’ zerbaiti, aurreko perpausen batean baieztatu nahiz ukaturiko zerbaiti alegia. Horrela, ni ere joango naiz esaldian ‘beste norbait’ joango dela baieztatzen ari gara. Honen antzera, ni behintzat joango naiz baldin badiogu, berriz, ‘beste norbait’ez ere ari gara, norbait hori ez dakigularik joango den ala ez, dudan jartzen baitugu ekintza hori. Baina ekintza bera dudan jartzen dugun arren, behintzat diskurtso markatzaileak berarekin darama erreferentzia horren egitearen ezinbestekotasuna. Hau da, bi kasuetan (ere-rekin eta behintzat-ekin) erreferentzia hori nahitaezkoa da: halako tasunak dituen multzo batean sartzen naizela ni, diogu batean, ere darabilgunean; behintzat-ekin, berriz, ez gaudela ziur bestea multzo horretan ere sartzen den ala ez, baina ni bederen, ni hor sarturik nagoela kontu segurua da.

42.19.6c Funtzioari dagokionez, esan denari buruz nolabaiteko muga jartzeko erabiltzen du hiztunak behintzat diskurtso markatzailea. Esanahiaren aldetik bederen, behinik behin, segurik edo bederik DMen baliokide da gehienetan. Izan ere, zenbait kasutan, aurrerago ikusiko dugun moduan, eta batez ere harridurazko esaldi mota batzuetan, behintzat bakarrik erabiltzen da, ez gainerakoak. Azken urteetan aski zabaldu den gutxienez DMa ere sail berekoa da, baina honen erabilera batez ere zenbatasuna adierazten duten sintagmetara mugaturik ageri da literaturan: Gurutzean josirik zegoela ere, hiru hitz gutxienez otoitzezkoak izan ziren (Inza); Ez ziren zentzatu, gehienak behintzat, aginte honekin ere, eta agindu behar izan zuen berriro elizak, komulga zitezela gutxienez urtean behin, pazko loratuan (Agirre Asteasukoa).

42.19.6d Esanahiaren aldetik diskurtso markatzaile guztiok oso hurbil baldin badaude ere elkarren artean, distribuzioari dagokionez, euskalkiak hartu behar dira kontuan. Ondoko lerroetan esango denez, oso esanahi zabala har dezake DM honek, nolakoa den testuingurua. Maiz aski, perpausean adierazten den ekintzaren baiezkotasun edo ezezkotasunean, markatzailearen aurrean biltzen diren sintagmei halako muga bat jartzeko erabiltzen du hiztunak behintzat, horri kontrajartzen zaion informazioa isiltzen dugula adieraziz edo: Koldo eta Jone behintzat etorri dira.

Hain zuzen ere, adibide horretan, Koldo eta Jone (Koldo eta Jone bederik, Koldo eta Jone behinik behin) etorri direla adierazten dugu, gainerakoen etortzea zalantzan jartzen dugun bitartean. Gure adibidearekin segituz, Koldo eta Jone etorri direnen multzokoak direla ari gara esaten, multzo horretako besteak nor izan daitezkeen, baldin badira ere, berdin zaigula.

Adibide hori izan daiteke agian diskurtso markatzaile honen erabilerarik zabalenaren ispilu. Orain arte ikusi ditugun gainerako DMekin gertatzen den moduan, testuinguru egokia izan gabe nekez erabil daiteke DMa, esan nahi baita, ez garela gure solasean besterik gabe hasiko DM hau barnean daukan perpaus batekin zuzen-zuzenean, beste zeozer presuposatzen ez dugun bitartean behintzat. Goiko adibide horretan hiztunak badaki norbait etorriko dela edo jendearen esperoan dagoela, nahiz agian une horretan ez den ziur jende guztia azkenean agertuko denentz. Horregatik baieztatzen du Koldo eta Jone gutxienez baietz, horiek etorri direla, perpausaren galdegaiaren baiezkotasuna azpimarratzen delarik hor. Esaldi hori honako galdera honen erantzun egokia litzaieke: Etorri da norbait?

42.19.6e Ekintza horren ezezkotasuna markatzeko ere berdin-berdin erabil dezakegu diskurtso markatzaile bera: Koldo eta Miren behintzat ez dira etorri. Adibide horretan egoera desberdina dugu: badirudi Koldo eta Miren, besteak beste, espero genituela baina oraingoz hauek ez zaizkigula agertu. Ez dakigu ziur besteak etorri diren ala ez, baina badakigu Koldo eta Miren ez daudela hemen. Ekintzaren baiezkotasun eta ezezkotasun hau dela-eta ez da harritzeko diskurtso markatzaile honen ondoan bai eta ez (edo baiezkotasuna nahiz ezezkotasuna adierazteko erabiltzen ditugun bestelako partikulak) ere agertzea. Horixe da, hain zuzen ere, literaturan behin eta berriz ageri zaiguna: Herriari gebendu zaion hura lurperatzeko asmoa al dun? Hura behintzat bai, neba baitut, baita hik ere, nai ez badun ere (Zaitegi); Gizon guztiak, Kain bezala, izandu ziren gaiztoak? Gehienak behintzat bai (Ubillos); Hori duk-eta, astotxu! Honetan behintzat baietz neu nagusi izan! esan zuen otsoak, pozaren pozez dantzan hasten zala (F. Bilbao); Ikusiko duzu beti diharduela euren buruak garbitzen. Txerriak behintzat ez (Uriarte); Egun denetan daude sarturik elizan, / abadien aurrean santu baten gisan; / gero ikusi behar zer moduz dabiltzan, / zintzo asko orain arte behintzat ez da izan (K. Enbeita).

42.19.6f Perpaus galdegaiaren baiezkotasunaz eta ezezkotasunaz aritu gara: ez da beharrezkoa, hala ere, galdegaia perpausaren baiezkotasuna nahiz ezezkotasuna izatea, galdegaia beste zerbait ere izan baitaiteke: Rahab emakume galduaren izenekoa zen: hala ere, edo bere bizitza gaiztoa utzita zeukalako, edo Jainkoak ordu hartan bihotzean ukitu ziolako, Israeldarrei behintzat, txit arrera ona egin zien (Lardizabal); Eta neure buruaz baino urrikiago nintzen nire nagusi gaixoaz, zortzi egunez ez zuen ezer ahora eraman-eta. Etxean behintzat, ondo egon ginen jan barik. Nik ez dakit nondik zebilen eta zer jaten zuen (Orixe).

Adibide horietan behintzat-en ezkerraldean ageri dena mintzagaia den arren, galdegaia gauza anitz izan daiteke: txit harrera ona eta ondo.

42.19.6g Oso arrunta da behintzat diskurtso markatzailea zenbatasuna adierazteko erabiltzen ditugun adberbio eta zenbatzaileen inguruan agertzea: Zazpigarrena, prestaera ederrarekin hartzen duenaren bihotzean isurtzea, askotan behintzat, bere gozotasun miragarriak, arimako bakea, eta atsegin- kontentu garbiak (Agirre Asteasukoa); Bai, hamar… edo asko behintzat, ardi, behor, moxal eta otso denak nahastean, batabestearen atzetik lehiaz, garo sailetan aurrera itsuturik, otarietan barruna zarrapaztaka… (Agirre).

42.19.6h Esan dezagun laburtzeko, bada, behintzat DMa pareka daitekeela batzuetan segurik-ekin eta bederen-ekin ere: adibide horietan edozein DM jar daiteke. Dena dela, azkeneko honek baditu behintzat-ek biltzen ez dituen esanahiak.

42.19.6i Diskurtso markatzaile hauen erabilerak, beti bezala, zerikusi handia du hiztunaren eta entzulearen presuposizioekin. Esaldi bera gerta liteke onargarri edo ulertezina, hiztunaren presuposizioa ere aldatzen denean. Horrela, jo dezagun ondoko hau: Nahiko bat behintzat aterako du.

Hor ulertzen dugu, gure presuposizioa da, nahiko baino gehiago ere atera daitekeela, bestela ez bailuke zentzurik perpaus horrek. Ikus dezagun beste honako hau: Bikain behintzat aterako du.

Egoera arrunt batean ulertezina litzateke perpaus hori. Jo dezagun, ordea, ikasketak bukatu berri dutenen artean aukeratzen ditugula hoberenak eta haien artean banatu nahi ditugula sariak. Eta sari horiek bi direla: “Ikasketen Sari Berezia” (hoberenentzat) eta “Bikain”, besterik gabe (bigarren gelditzen direnentzat). Orduan, testuinguru horretan (Bikain baino sari hoberik onartzen dugulako presuposizioan), goiko esaldi hori zuzen legoke. Ez dezagun ahaztu, norbait edozein azterketatara aurkezten denean ‘zero behintzat’ seguru daukala. Ber gauza suertatuko zaigu bestela ere: Everest behintzat igoko du.

Guretako, segur aski ere, normalean Anbototik edo Gorramenditik pasatzen ez garenondako, ez du ez, perpaus horrek zentzu gehiegirik. Hala ere, gu izan beharrean Himalaia aldera abiatu den mendizale batek esaten baldin badigu, eta mendizale horren asmoa baldin bada Everest-ekin batera Lhotse eta Annapurna ere igotea, orduan, eta orduan bakarrik, perpausa bere tokian egongo litzateke.

42.19.6j Behintzat, ordea, ez da euskalki guztietan ezaguna eta diskurtso markatzaile honen lekuan zenbait euskalkitan segurik da erabiltzen dena, horrela bereizten direlarik mendebaldeko (behintzat) eta ekialdeko (segurik) euskalkiak: Hortaz, goiko adibide horietan berdin-berdin erabil daitezke bi DMak, bata zein bestea, pare-parekoak direlako: Koldo eta Miren behintzat etorriko dira; Koldo eta Miren behintzat ez dira etorriko; Koldo eta Miren segurik etorriko dira; Koldo eta Miren segurik ez dira etorriko.

Horien parekoa dugu, geroago ikusiko dugun moduan, bederen DMa ere (§ 42.19.7) eta behintzat bezalaxe erabil daiteke, nahiz, literaturan ikusten denez, ezezko perpausetan maizago ageri diren beste bi DMak: Koldo eta Miren bederen etorriko dira; Koldo eta Miren bederen ez dira etorriko.

Zernahi gisaz, honek ez du adierazi nahi behintzat eta bederen berdin-berdinak direnik. Bi diskurtso markatzaile horiek alor semantiko diferenteak dituzte, eremu handi eta zabal batean (handienean) bat egiten duten arren: bederen DMak badu besteak ez duen baldintzazko kutsua. Beherago itzuliko gara puntu honetara.

42.19.6k Behintzat diskurtso markatzaileak baditu beste bi erabilera aipagarri: harridurazko zenbait perpausetan ageri zaigunean, eta lehenik edo horrelako zerbait adierazi nahi duenean. Jakina, DM hau perpaus arrunt guztietan aurkituko dugu (adierazpen perpausetan, baldintzazkoetan, aginte perpausetan eta abar). Zernahi gisaz, badira literaturan harridurazko perpaus berezi batzuk: Jasoko dute deabruak, eta hondatuko dute behingo-behingo baten ifernuko sugarretan. O zori-gogorreko bekatuak behintzat! (Añibarro); Zu zara ene odola eta ene gauza guztien gainetiko gauza. O odol estimagarria beintzat! (Añibarro); Inaziok, Santa Teresak, San Joan Kolunbanok, beste mila ta mila askorekin batera, egiaztuko dute nik diodan gauza hau. Bai beintzat, liburu santuak dira zeruko su ederra bihotzean pizteko su-harri ta kaltzeru alazokoak (Uriarte).

Halako kasuetan, ikusten denez, behintzat jarri baldin badu ere idazleak, aski argi dago hor ez dela segurik edo bederen erabiltzen ahal. Egun, hau esango genuke, besteak beste, hor: bai noski, bai horixe, bai eiki, bai segurki, bai phürü (euskalkien arabera, eta ezezka ere gauza bera).

Ohart gaitezen, bide batez, segurki diogula hor, eta ez segurik. Beraz, behintzat eta segurik parekoak izanik ere, harridurazko esaldiotan idazle bakan batzuek behintzat erabili arren, ez dugu guk horrelako adibiderik aurkitu segurik-ekin. Aldiz, oso arrunta gertatzen da segurki halakoetan.

42.19.6l Idazleen arabera, behintzat leku askotan ageri zaigu perpausean. Perpaus hasieran, esaterako: Kondairatzaile adituenek, goian jaio zala diote […] Behintzat sala-nagusi izandu zen atalburuban kanpoko aldetik eta ondoko sala-aurrearen etxe-goian irakurtzen da honela (J. I. Arana); Gaixoren bat zeharo gaizkitu zaio-eta. Azpiletako gizona. Beintzat, ez zigula hitz egin nahi bazirudin. Lehenago ez zen honelakoa (Labaien).

Kontua da, ordea, behintzat-ek, perpaus hasieran jartzen dugularik, beste esanahi bat ere izan dezakeela, hiztun askoren ohiturari harrigarri egin baldin badakioke ere: Jorratzeak bi on dakarzke. Behintzat, hiltzen ditu belar gaixtoak, zeinek irensten baitute lurrak ogiari eman behar lukeen gozoa, eta horrengatik premia dira jorrak, bereziki belar tzarrak hazitzen hari direnean edo aintzintxean (Duvoisin).

Badirudi hitz honen esanahia bestelakoa dela hemen. Aurreko zerbaitekin lotura adierazten du, bai, baina beste era bateko lotura, adibide horietan guztietan ‘hasteko’ edo ‘lehenbizikorik’ edo horrelako zerbait esan nahi baitu: Hasteko, hiltzen ditu belar gaixtoak…; Lehenbizikorik, hiltzen ditu belar gaixtoak…

42.19.6m Halako kasuetan, badute lekurik bederen eta behinik behin diskurtso markatzaileek ere? Antza denez, zenbait hiztunek behin bederen erabil dezake (zentzu honekin, hain zuzen): Behin bederen hiltzen ditu belar gaixtoak…

Bestetik, behinik behin ere erabili izan da adiera honekin: Hiru gisatara hutsegin daiteke gai honetan. Hutsegin daiteke behinik behin baldin apaintzen bada bat duen adinari ez dagokion eran (Agirre Asteasukoa).

Testu horretan ikus daitekeenez, ‘hasteko’ edo halako zerbait esan nahi du. Berriro ere ohartzen gara zein hurbil dauden elkarren artean hiru DM hauek: behintzat, bederen eta behinik behin.

42.19.6n Orain arteko adibide gehienetan diskurtso markatzailea perpausaren hasieran aurkitu baldin badugu ere, arruntean, hasiera-hasieran agertu beharrean, tartean agertzen zaigu, hiztunak formula bat baino gehiago erabili ohi duelarik, adibideetan ikusi den moduan. Esana dago hauxe dela agian maiztasunaren aldetik gehien erabiltzen dena: Salatu behintzat, salatu zituen.

Diskurtso markatzailearen ezkerrekoa, aipatu bezala, mintzagai hanpatua da sarritan. Bide batez, esan dezagun mintzagaiaren eta aditzaren arteko erlazioak modu askotara gerta daitezkeela. Goiko adibideak erakusten duen bideaz gain, beste honakook ere ez dira falta: Salatu behintzat, salatu zituen; Salatu behintzat, egin zituen.

42.19.6o Esan dezagun, azkenik, diskurtso markatzailea perpaus amaieran ere agertzen ahal dela: Baina… zuk ere egin behar duzu nik agintzen dizudana, nik egin ahal nezakeena bada behintzat (B. Mokoroa); Ondo ulertu du eskabidea? Gulangokoekin berorren burua bat egitea, Zeuek gura baduzue behintzat (Agirre); Etxerako zerbait inguratu behar. Eta onik al dira gizona ta semea? Oheak hozten ditugu, behintzat (Etxaniz).

42.19.6p Edo koordinazio juntagailu hautakariarekin ere agertzen da noizean behin: Bigarren dohaina: Apaizari dagozkion gauzen jakiundea, edo behintzat hartarako gogotsua, eta arretaduna izatea (Agirre Asteasukoa); Bada sarritan egindako konfesioarekin oso paga zenezake bizitza honetan, edo behintzat atera zenezake zorren zati handi bat (G. Arrue).

Oharño gisa esan dezagun, azkenekoz, DM hau aurreko sintagmari (edo dagokion perpaus zatiari) loturik ematen dugula hizkera doinuan, etenik gabe gehienetan. Hori dela-eta arruntean ez darama komarik aurreko aldetik idazteko orduan, baina komadun adibideak ere aski ugari eta arruntak dira literaturan: Israeldarrei, behintzat (Lardizabal); Afaria, behintzat (A. M. Zabala).

42.19.6q Laburtzeko, hortaz, honela geratzen zaigu DM honen distribuzioa:

a) behintzat, bederen, behinik behin, gutxienez (zenbatasuna), segurik

b) behintzat (harriduretan): segurki, jakina, noski

c) behintzat: hasteko, lehenbizikorik, behin bederen, behinik behin

d) bederen: kontzesio kutsua

Hitz batean: behintzat diskurtso markatzaileak balio du beste lauak ageri diren tokian jartzeko (‘bederen’, ‘behinik behin’, ‘gutxienez’ eta ‘segurik’); behintzat DMa, harridura berezi hori adierazten duenean, ‘segurki’, ‘noski’, ‘jakina’ eta halakoez ordezka daiteke, euskalkien arabera; behintzat DMak beste esanahi bat ere biltzen du, ‘hasteko’ edo halako zerbait adierazi nahiko lukeena: literaturan ‘behin bederen’ eta ‘behinik behin’ ere ageri dira esanahi berarekin inoiz. Azkenekoz, bederen kontzesio kutsuarekin erabiltzen dugu maiz.