Euskararen Gramatika

42.17. DMen eta juntagailuen arteko harremanak eta bereizkuntzak

42.17a Hemen DMentzat sail berezi bat sortu badugu ere, badakigu sarritan arazoak gerta daitezkeela DMen eta juntagailuen arteko bereizketa egiterakoan. Hor bilatu behar da juntagailuen sailean beste hainbat hitz eta partikula sartu izana euskal gramatiketan. Esanahiaren irizpideari jarraikiz egin izan da hori batez ere, eta ez, hitz edo partikula horien egitekoa benetan perpausak “juntatzekoa” ote den aztertuta. Horrela, juntagailutzat hartu izan dira maiz inola ere perpausak juntatzeko zeregina betetzen ez duten hitz asko. Bi bidetatik gertatu da hori.

42.17b DMen kasua dugu, hasteko. Hauek, izan ere, berez testu mailako elementuak, hau da, perpausetik perpauserako loturari ñabardura jakina emateko erabiltzen direnak badira ere, juntagailutzat hartu izan dira inoiz, esanahiari dagokionean juntagailuen pareko eta baliokide izan daitezkeelako. Baina juntagailuaren baliokidea da, esate baterako, ordea diskurtso markatzailea, biak aurkaritzari baitagozkio. Horregatik, ez da harritzeko gure gramatiketan juntagailuen sailean aurkitzea.

42.17c Batzuen eta besteen egitekoa desberdina da, ordea. DMek (aitzitik, aldiz, bada, berriz, hala ere, ordea, etab.) berez perpaus diferenteen artean dagoen loturari marka berezi bat ezartzen diote. Berariaz ez dute, juntagailuek bezala, perpaus elkarturik osatzen, jadanik juntatuak dauden nahiz lokabeak diren perpausen arteko erlazioari ñabardura bat ezartzen baizik. Eta, horrexegatik, juntagailuak metatu ezinak diren bezala, DMak erraz etor daitezke juntagailuen arrimura, debeku handirik gabe, haiek indartzeko edo: *eta baina, *baina edo eta horrelakoak arruntean ezinak diren bezala, eta aldiz, eta ordea, baina halere, eta beraz, eta gisa horretakoak onargarriak dira guztiz: Mikel zintzoa dela esan didate. Zu, aldiz, bihurri samarra zarela mundu guztiak daki; Mikel zintzoa da eta zu, aldiz, bihurri samarra.

Azken adibide horretan aldiz DMak ez du juntadura burutzen. Hori, izan ere, eta juntagailuak egiten du. DMa horren arrimura etorri da, aurkaritzari dagokion ñabardura eranstera. Era berean, alborakuntza hutsez juntaturiko perpausetan ere erabil daiteke lokailua: Mikel zintzoa da, zu, aldiz, bihurri samarra; Zaharra da, arin dabil hala ere.

Baina horrelakoetan ere DMa ez da juntagailutzat hartu behar, ez baita bera juntadura gauzatzen duena. Hori alborakuntzak egiten du, gorago esan bezala. Eta alborakuntzaren arrimura etorri da DMa, aurkaritzari dagokion ñabardura eranstera. Guztiz pareko zeregina betetzen du, beraz, diskurtso markatzaileak bi perpausetan.

42.17d Perpaus bakunaren barnean lekua har dezaketen hitz edo partikula batzuk ere hartu izan dira inoiz juntagailutzat. Bai, ez (errepikaturik ageri direnean), baizen, baizik, ere, eta horrelakoak, alegia. Hauek, ordea, perpaus bakuneko elementuak izan daitezke, baiezkoaren edo ezezkoaren markagarriak batzuk eta erreferentzia munduaren zabalgarri edo murrizgarriak besteak: Badator trena; Ez dator trena; Etsaia ere maite behar duzue; Familiakoak baizik ez dituzte onartzen.

Juntaturiko perpausetan ere erabil daitezke hitz eta partikula horiek, noski: ez, ordea, perpausak juntatzeko zereginetan, perpaus bakunari eransten dioten ñabardura bera eransteko baizik: Garaia da eta badator trena; Garaia da, badator trena; Garaia da, baina ez dator trena; Egunez betea egoten da eta gauez ere jende asko ibiltzen da; Egunez betea egoten da, gauez ere jende asko ibiltzen da; Jende asko joan zitzaien ate joka, baina lagunak baizik ez zituzten onartu.

Partikula hauen egitekoa ez da, bistan denez, perpausak elkartzea, juntagailuen edo alborakuntzaren bidez juntaturiko perpausei bere ñabardura eranstea baizik. Azkeneko hiru adibideetan, esate baterako, ere eta baizik partikulek erreferentzia mundua zabaldu eta murriztu egiten dute, hurrenez hurren, perpaus bakunetan bezala. Alde bakarra dago: konposatuetan erreferentzia, bakunean ez bezala, zehaztua dagoela: aurreko perpausak mugatzen du erreferentziaren esparrua.

42.17e Ohart gaitezen, bidenabar, DMtzat jo ditugun hauetariko batzuk perpausen arteko lotura menderakuntzazkoa denean ere gerta daitekeela. Pentsa, bestela, ere adberbioaren kasuan.

Ere-k (§ 42.19.2) agertzen den perpausetik kanpo bidaltzen gaitu nolabait. Hori perpaus bakunean gertatzen bada, inguruan duen testura bidaliko gaitu edo, testurik ez bada, zerbait presuposatzera behartzen gaitu: Nik ere hori egingo dut esaten badut, horrek aurretik izan dezake honako perpaus hau, adibidez: Joseba zinemara joan da. Testuinguru horretan ere-dun perpausa ulertzeko ez da inolako oztoporik: ‘ni ere zinemara joango naiz’ esan nahi du.

Testuinguru hori ez bada, nolabait honelako zerbait pentsatu behar da, perpausa zentzuzkoa izango bada: ‘X-k zerbait egingo du’.

Baina goiko adibideak erakusten diguna da perpausetik irten beharrik ez dagoela ere horri zor zaion interpretazioa emateko. Perpaus elkartu batean aski da behar den aurrekaria mendeko perpausean izatea. Dena den, hau behar bada ere elementuaren ezaugarri berezi bat dugu, zeren gorago esan den bezala, honen zeregina dagokion izen sintagmaren erreferentzia mundua zabaltzea denez, perpaus bakunean ere ager daiteke, inolako aldez aurretik emandako perpausen presentzia beharrezko ez delarik.