Euskararen Gramatika

42.8. Perpausen arteko harremanak

42.8a Koherentzia duen testu baten barnean kokatuak dauden perpausen artean ere gertatzen dira harremanak, ez bakarrik perpausen barneko elementuen artean. Esan dugunez, harreman hori juntagailuen edo menderagailuen bidez gertatzen bada, lotutako perpaus horiek perpaus elkartu bat osatuko dute: perpaus bat, nolanahi ere, eta perpaus den neurrian, gramatikaren aztergai izango da.

Baina perpausen artean gerta daiteke beste mota bateko lotura ere, solas mailakoa, gorago aipatu duguna bezain hertsia ez dena. Hau da, hain zuzen orain aipatu nahi dugun lotura, solas mailakoa, alegia.

Sarritan perpausek bere eskuko izaten segi dezakete, nahiz ager daitekeen elementuren bat —diskurtso markatzaile deituko dugu⁴⁵⁹— perpaus horiek elkarrekin duten lotura semantikoaren berri ematen diguna. Zernahi gisaz, diskurtso markatzaile horiek perpaus elkartuetan ere ager daitezke, bereziki juntagailuren baten arrimuan.

Jatorriz bestelakoak izanik, gerora zeregin honetara erakarritako hitzak edo esapideak dira diskurtso markatzaileak gehienetan. Adibidez, berehala ikusiko dugun gisan, bestela eta ordea diskurtso markatzaileak dira, baina izatez, kategoriari dagokionez, adberbioak dira. Eta hori gertatzen da gehienekin.

42.8b Gramatikako beste kategoriak ez bezala, diskurtso markatzaile deitzen ditugun elementu hauek gramatika baino urrunago doan diskurtsoaren eremuari dagozkio. Gramatikan aztertzen diren kategoriak lexikoak izan daitezke (izena: etxe; adjektiboa: eder; aditza: ikus…) edo funtzionalak, kategoria txikiak ere deituak zenbaitetan (determinatzailea: -a, hori…; inflexioa: -tzen, -tu(ko), l-, -ke…; postposizioak: -tik, -ra…; konplementatzaileak: -n, -la…; juntagailuak: eta, edo…). Horiek guztiak perpausaren barnekoak dira, perpausak markatzen baititu, perpausaren lehengaia denez, nolabait esateko, gramatikaren mugak: Peru lasterka atera zen etxetik, geltokira joan zen eta han Madrilgo autobusa hartu zuen. Hiztunak hitz horien esanahia zein den baldin badaki, eta baldin hitz horiek duten zentzuaz zuzen jabetzen bada, arazorik gabe eta modu egokian kodifikatuko du perpausean ageri den informazioa. Hitzak (etxe, lasterka, atera, geltoki, joan…) gure eguneroko esperientzia eta kulturarekin daude lotuak: hola, etxea ez da gauza bera euskaldun batentzat, inuit batentzat edo Afrikako basamortuan bizi den norbaitentzat, norberak munduaz dituen esperientziak, bizimoduak eta kulturak oso desberdinak baitira batzuen eta besteen artean. Hemen berean, gure inguruan, etxea ez da gauza bera baserritar baten kasuan edo hiriko kale batean bizi denaren kasuan.

Perpausa da beregaina den osagai sintaktikorik txikiena eta enuntziatu bat osatzen du, hau da, hitzen bitartez predikaturen bat duen proposizio logiko baten, eskaera baten, agindu baten… edukia adierazten du. Perpausaren azterketa da gramatikaren zeregina. Gramatikak, hortaz, Peru lasterka atera zen etxetik, geltokira joan zen eta han Madrilgo autobusa hartu zuen eta horren gisako perpausak aztertzen ditu. Holako perpausak, labur esanda, hiztegi batekin eta osagaien arteko loturak agintzen dituzten gramatika arauez baliaturik interpreta daitezke bere osotasunean. Hizkuntza ez dute gramatika arauek bakarrik osatzen, hizkuntzaren bereizgarri nagusia gramatika bada ere.

42.8c Ikus dezagun orain beste perpaus hau: Peru, hala ere, lasterka atera zen etxetik, geltokira joan zen eta han Madrilgo autobusa bederen hartu zuen. Aurreko perpaus bera da, baina bi osagai (hiru hitz) azpimarratu ditugu testuan: hala ere, batetik, eta bederen, bestetik. Hitz horiek badute berezitasun bat aski markatua, gainerakoekin erkaturik: ingurune horretan zer esanahi duten jakin nahi badugu, perpaus horretatik kanpo, beste perpausen batean, dagoen informazioa hartu behar dugu kontuan, bestela ezin baitira interpretatu. Euskaltzaindiaren Hiztegiak hola definitzen du hala ere esapidearen esanahia: “Aurreko perpausetik espero denaren aurkakoa gertatzen dela adierazteko erabiltzen den esapidea”. Beraz, definizio hori egokia bada —ez baita ezinbestekoa zehatz-mehatz “aurrekoa” izatea perpausa, askotan ez da hala, baina aurretik dagoena bai— hiztunak hala ere (eta berdin gertatzen da bederenekin) esapidea biltzen duen perpausaren esanahiaz zuzen jabetzeko perpaus horretatik kanpora behatu behar du. Ez da hori gertatzen, ordea, perpauseko beste hitzekin.

Koka dezagun testu hori ingurune zabalago batean: Ez zen ohartu aurreko gauean iratzargailua jarri behar zuela, Toledoko autobusa garaiz hartzekotan. Esnatu zelarik ohartu zen gaizki ibiliko zela, dagoeneko berandu zela, eta bidaiak huts egingo ziola baldin berehala beste konponbideren bat aurkitzen ez bazuen. Tentatua egon zen ohean gelditzekotan. Peru, hala ere, lasterka atera zen etxetik, geltokira joan zen eta han Madrilgo autobusa bederen hartu zuen.

Orain bai: orain uler daiteke zuzen perpausa. Nahiz berandu esnatu, Peruk etxetik ateratzea deliberatzen du, eta hola Madrilaino gutxienez iritsiko dela segurtatu. Handik errazago egingo zaio Toledora joatea. Gure jardueran, hitz batzuen esanahia perpausa baino zabalagoa den inguruneak bakarrik argitzen du. Diskurtsoak berak argitzen du perpaus horretan dauden markatutako hitz horien esanahia. Holako hitzak erabiltzen ditugu perpausak eta pasarteak elkarren artean lotzeko edo erlazionatzeko. EGLU-III liburukiak lokailu deitu zituen holako hitzak.

42.8d “Edukiari dagokionez —esaten du EGLU-III liburukiak sarreran—, lokailu deitu ditugun zer gramatikal batzuk ditu aztergai. Ez dakigu asmatu ote dugun izen honekin. Baina hor zehar perpausen artean, testuari lotura ematerakoan perpaus batetik bestera eraman behar izaten den hariari eusten laguntzen diguten hainbat hitz eta esapide berezirentzat lekua bilatu nahi izan dugu geure gramatikan. Hemen aurkituko diren hitzak askotan perpausen arteko zirrikitu horietan kokatuak ikusten ditugu, sarri ez dakigularik zein den garbi beren gramatika kategoria” (EGLU-III: XIII).

Lokailuek ez dute berez kategoria bat osatzen, gehienetan adberbioak dira, esan bezala. Baina adberbio horiek batzuetan perpausaren barnean hartzen dute esanahia, zuzenean (Mikel orduan etorri zen; Mikel berriz itzuli zen unibertsitatera), edo perpausetik kanpo dagoen ezinbesteko informazioaren arabera interpretatzen ditugu (Orduan, Mikel etxera etorri zen; Jone etxera joan zen; Mikel, berriz, unibertsitatera itzuli zen). Bigarren kasuan bakarrik betetzen dute lokailuen funtzioa.

42.8e Testu edo diskurtso mailako zer horiek ez ditugu hemen lokailu deituko, baizik diskurtso markatzaile (DM) besterik gabe, berehala argituko ditugun arrazoi batzuk direla eta.

Testua osatzerakoan, perpausak nolabait elkarrekin ‘josi’ egiten ditugu, horretarako diskurtso markatzaile deitzen ditugun gailu gramatikal batzuez baliatuz. Diskurtso markatzaileek nolabaiteko ñabardura ezartzen diote perpaus batek bestearekin duen erlazioari: Saia zaitez lanean, gizona, bestela, miseria gorrian biziko zara beti; Igandea zela bazekien. Lan egin behar, halere.

Kasu hauetan, perpaus lokabeak ditugu begien aurrean: Saia zaitez lanean, gizona. Bestela, miseria gorrian biziko zara beti; Igandea zela bazekien. Lan egin behar (zen), halere.

Baina perpaus pare horietako bakoitzeko bigarrenean ageri den diskurtso markatzaileak (bestela eta halere) perpaus horrek aurrekoarekin nolabaiteko lotura, erlazioa, duela esaten digu. Solas mailan perpaus horrek aurrekoarekin nolako lotura duen adieraziko digu, hortaz, diskurtso markatzaileak. Horregatik hautatu dugu diskurtso markatzaile (zenbaitetan DM ere deituko dugu hemen) izena bera ere, testu batek behar duen lotura, koherentzia, bideratzeko tresnak baitira.

42.8f Perpausak, beraz, askotan, aurreko perpausekiko erlazioa markatzen duen hitz edo partikularen bat eramaten du. Horrela, elkarren segidan datozen perpausek perpaus elkartua ez osatu arren, bien arteko lotura adieraztera dator DMa.

Baina DMak deitzen ditugunak bere eskuko izaten segitzen duten perpausen artean ez ezik, perpaus elkartuetan ere ager daitezke, perpaus juntatuetan bereziki: Joxepak astoa nahi zuen eta Anttonik, berriz, autoa eskatzen zuen.

Hemen agertzen den berriz horrek eta juntagailuz juntatutako bi perpaus horien arteko nolabaiteko kontrakotasuna markatzen digu. Hain zuzen, DM hori faltako balitz, adieraziko ez litzatekeena:

_P[ _P1[Joxepak astoa nahi zuen] _juntg[eta] _P2[Anttonik, berriz, autoa eskatzen zuen] ]

42.8g Baina diskurtso markatzailea bera, bere kasa, ez da gauza perpaus elkartu bat osatzeko, honako adibide honetan ikus daitekeen bezala: Joxepak astoa nahi zuen. Anttonik, berriz, autoa eskatzen zuen. Hor bi perpaus lokabe baititugu.

Hortaz, perpausak juntatuak badaude, adibidean bezala, juntadura aurrera eramaten duena ez da guk DM deitzen dugun hori, eta juntagailua bera baizik. Horrek esan nahi du perpaus elkartu bat osatzeko juntagailuren bat behar dela (oroitu, zernahi gisaz, lehenago defenditu dugun bezala, alboratze hutsa bera juntagailurik gabeko juntadura da, edo nahiago bada, Ø juntagailuz lortzen den juntadura). Juntagailu horretaz gainera DMa agertzen bada, DM hori zerbait gehitua izango litzateke. Juntagailurik ez bada —alborakuntzako Ø juntagailua barne—, DMa gorabehera, perpaus lokabeak izango ditugu.

42.8h Baina berez juntagailu direlakoek berek ere izan dezakete leku perpaus lokabe baten hasieran, hots: aurrekoarekin perpaus elkartu bat osatzera iritsi gabe. Har dezagun, adibidez, honako hau:

Ez zen, noski, lagun arteko berriketarik, niganako agertzen zuen halako urriki hotza baizik. Eta berriz giltzapean uzteko puntuan, honelako zerbait esan zidan:

—Beno, beste bat arte. Ez zekiat ze arraiogatik sartzen zareten horrelako istiluetan. Ea jasoko duan urte mordoxka hori ez den gehiegizkoa gertatzen. A, lehengoa ahaztu zaidak, jakina, eta haren kondizionala…

Eta hitz biluzi hauek gelditu zitzaizkidan, egun haietako irain eta zakarkeria guztien ondoren, gogoan josiak (Mitxelena 2011, OC XIV: 65-66).

Hor —idazleak hautatu duen idazteko moduak aski nabarmenkiro erakusten digunez— eta-rekin hasten diren bi perpausak, elkarren artean nola-halako lotura badute ere, ez daude perpaus elkartu bat osatzeko moduan. Testuaren hariak behar ez den etenik izan ez dezan, horrelakoak beharrezko gertatzen dira askotan. Eta, eta bezala, beste zenbait gailu —askotan “makulu” ere gertatzen direnak— erabili ohi ditugu.

42.8i Ez esanahiaren aldetiko harreman nahi bezain estuak ez are juntagailuaren erabilerak berak ere, ez dute, hortaz, besterik gabe, perpaus elkartua dagoenik ziurtatzen. Perpausak nola lotu dituen hiztunak, hortxe dago kontua. Hona hemen Axularrek eskaintzen dizkigun mila adibideetariko bat:

[…] Lehenbizikorik arima haren ondoan zebiltzan Deabruak musikatzein ditu, eskarniatzein ditu, irriz jokatzein ditu.

Eta gero hartzen du arima hura, besarkatzen du, Iainkoaren aitzinera eramaiten du, erraiten diola Iainkoari: Jauna, hona non den zuk gomendiotan eman zenidan arima: manatu ninduzun begira nezala: begiratu dut, sendorik eta salburik bihurtzen dizut. Errezibi ezazu bada, eta emaiozu honi zure loria, eta niri ere, neure trabailluaren golardoa, eta pagamendu.

Ordea baldin arima hura ilkitzen bada, […] orduan uzten du bere Aingeru begiraileak… (Axular).

Paragrafoaren hasiera-hasieran ageri da eta juntagailua. Eta gauza bera gertatzen da ordea diskurtso markatzailearekin. Berez juntagailu litzatekeenak eta DMak, biek, funtsean zeregin bera betetzen dute, hortaz: testuari zor zaion koherentzia ematea. Beraz, biak DMak direla esan dezakegu, eta-k berak ere ez baitu lortzen —paragrafoen artean dagoen idatzizko eta doinu etena froga— perpaus elkartu bat osatzea.

42.8j Nola egituratu duen hiztunak esaldien arteko erlazioa, halako doinua erabiliko du eta halako eten-pausak egingo ditu. Perpausaren amaierari doinu jakin bat dagokio eta hori erabiliz gero, perpausa hortxe amaitzen dela esan nahi du, hurrengoarekin perpaus elkarturik sortzen ez dela, alegia. Bestelako doinua ematen zaionean, berriz, perpausa oraindik amaitu ez dela esan nahi da eta hurrengoarekin bat egiten duela. Solas doinuaren egitekorik behinenetako bat, hain zuzen ere, hizketa zein eta nolako unitateetan egituratu den markatzea da, unitate horien arteko erlazio sintaktikoen adierazgarri. Eta ez perpaus mailako unitateei dagokienean bakarrik, baita haren osagaiei dagokienean ere. Beste unitateen kasuan bezala, perpausaren amaierako muga ere hizketa doinu jakin batek adierazten du.

Hori dela eta, ondoan ematen ditugun adibideek doinu diferentea dute: aurrena bi perpaus diferenteri dagokiena da betiere, eta bigarrena perpaus elkartu bati dagokiona, zeinek bere azterketa berezia duela: (i) Egin ezazu esaten zaizuna, adiskide. Eta ez zara damutuko; Egin ezazu esaten zaizuna, adiskide, eta ez zara damutuko; (ii) Zerbait behar duzunean beldurrik gabe kasu egiteko esan dizut beti. Baina ez dut inoiz zure berririk izan; Zerbait behar duzunean beldurrik gabe kasu egiteko esan dizut beti, baina ez dut inoiz zure berririk izan; (iii) Saia zaitez ahaleginean hartutako lanbidean, gizona. Edo ekin, bestela, beste lanbide berriren bati; Saia zaitez ahaleginean hartutako lanbidean, gizona, edo ekin, bestela, beste lanbide berriren bati.

Perpausen luze-laburrak, konplexutasunak, adierazkortasunak eta horien antzekoak dira hiztunaren erabakia batera edo bestera eragiten dutenak.

Nolanahi ere, gogora etor dakiguke honako zalantzaren bat, alegia: eta juntagailu izaki diskurtso markatzaile lanetan aurki badezakegu, ez ote da pentsatu beharko berez lokailu omen direnak ere (bestela, berriz, hala ere…), perpaus juntatuetan agertzen direnean, juntagailu direla eta, horrenbestez, juntagailu/lokailu arteko bereizketa funts gabea dela? Adibidez: Egin ezazu agintzen zaizuna, adiskide. Bestela damutuko zaizu; Egin ezazu agintzen zaizuna, adiskide, bestela damutuko zaizu; Semea soldadu dauka. Alaba, berriz, ikasten; Semea soldadu dauka, alaba, berriz, ikasten.

Galdera bidezkoa da, baina erantzuna ere baduke, zeren diskurtso markatzaile direlakoek juntagailuek ez bezalako jokabidea dutela argi ikusten da: a) DMak (bestela, berriz, beraz…) juntagailuekin (eta, edo, baina…) batera ager daitezke. Gainera, berriz bezalako bat, adibidez, eta nahiz baina-rekin batera ager daiteke. Beraz, pentsatzeko da DMen zeregina testu mailan kokatzen dela, perpausekin perpaus zabalagoak osatzeko bertuterik ez dutelarik. Perpaus konplexuetan agertzen direnean ere, perpausak elkartzeko indarra juntagailuarena izango litzateke, eta ez diskurtso markatzailearena berarena. Eta b) DMek oso kokaleku librea dute bigarren perpausaren osagaien artean, juntagailuek ez duten bezala. Juntagailuak, juntagailu denean, leku finkoa du. Dena dela, mugak ez dira erabat argiak. Eta sailkatzeko orduan, zalantzak behin baino gehiagotan sortuko zaizkigu.

⁴⁵⁹ Beste izen batzuk ere proposatu izan dira: “testu markatzaile” edo “testu antolatzaile”, esaterako. Beharbada, “diskurtso markatzaile” esateak hobeki islatzen du zertan ari garen.