Euskararen Gramatika

42.3. Perpausa, gramatikaren lehengaia

42.3a Gramatikak, solasalditik abiatuz —gogoan izan hau dela egiazki gauzatzen den errealitatea— eta abstrakzio eginez, perpaus kontzeptua asmatu du. Baina, arestian esan bezala, perpausek elkarren arteko erlazioak dituzkete, esaldiek dituzten bezalaxe. Har dezagun, esaterako, honako adibide hau:

Testu hori, idatzia den arren, solasaldi baten zati ere kontsidera daiteke. Solasaldi hori zenbait esaldiz josia agertzen zaigu. Hain josia non horietako esaldi asko nekez agertu ahalko bailirateke bere kasa. Izan ere, badituzte elkarren artean halako lotura sintaktikoak eta semantikoak: erakusleak agertzen dira, juntagailuak, aditzondoak eta abar, esaldi batetik bestera garamatzatenak. Testu hori, gramatikariaren ikuspegitik, perpausez osatua legoke eta perpaus horiek ere elkarrenganako atxikimendua erakusten dutela agertzen zaizkigu.

42.3b Testu batek koherentea behar du izan, eta koherentzia hori zenbait faktoreren gainean oinarritzen da. Adibidez, solasgai desberdinen artean nolabaiteko erlazioa izan behar da. Gai batetik besterako pausuak, adibidez, ezin dira nolanahi eman, eta abar. Faktore horien artean, gainera, batzuk gramatikari dagozkion elementuak dira. Beste batzuk, berriz, ez. Hor dugu, esaterako, anafora. Anafora batek aurrekari bat eskatzen du. Aurrekari-anafora erlazio horiek sarritan perpaus berean gertatzen badira ere, beste askotan perpausaren mugak gainditu egiten dituzte. Pentsa, esaterako, goiko adibidean (§ 42.3a) agertzen diren haren, horrelaxe, hura eta antzekoez. Horrelaxe garabiltza bizitzak perpausa, adibidez, osoa da egituraz, baina ulertuko bada, testuan gora joan behar da horrelaxe horrek zehazki zer esan nahi duen jakiteko.

Adibidetik irten gabe (§ 42.3a), hor ikusten dugu dena den bezalako esapidea ere. Honen antzekoak sarri erabiltzen ditugu esaldiak lotu nahi ditugunean: behar denean, dena den erabiliko dugu, eta beste batzuetan, beste esapide batzuk: nolanahi ere, hala ere, bestalde, gainera eta abar, bakoitzak bere balio berezia duela.

Fenomeno hauek perpausen mugak gainditu egiten dituzte. Perpausak ezin du, horregatik, askotan zentzu “osoa” beregan izan. Horregatik, hain zuzen, zentzu osotasuna sarritan aipatua izan bada ere gramatiketan perpausa definitzerakoan, bistan da ezin garela horretan oinarritu perpausa definitzeko. Hala ere, perpausa da gramatikak bere azterketarako erabiliko duen unitatea. Perpausa da gramatikak aurkitzen duen muga. Hortik gora nekez abiatuko da.

42.3c Baina solasean, hizketan, ari garenean, esaldi asko jaulkitzen dira, bata bestearen ondoren eta erlazionaturik. Esana dugu gramatikak solasaldi horretan perpausak bereizten dituela, besteak beste. Baina perpausetik goragoko analisirik ez du egiten gramatikak, perpausa kontsideratzen baitu gramatikak deskribapenerako unitaterik handiena. Baina, zer dela eta ezartzen dio gramatikak bere buruari perpausaren muga, eta albora uzten ditu hortik gorako azterketak? Alegia, ez al da posible perpausak bere osagaietatik abiatuz aztertzen diren bezala testua ere aztertzea, testuaren osagaiak perpausak direlarik? Testu-Gramatikak, hain zuzen, horixe du helburu. Baina delako testu-gramatika honek eta perpausaren gramatikak metodologia eta oinarri teoriko desberdinak eskatzen dituzte.

42.3d Dena den, bada arrazoi funtsezko bat ohiko gramatikaren zeregina perpausera mugatzeko. Izan ere, pentsa liteke perpausari berari ere gainerako hizkuntza unitateei aplikatzen zaien analisi distribuzionalaren parekoren bat aplika lekiokeela. Baina —eta hemen dago arazoa— perpaus baten osagaiek —izen sintagmek, aditz sintagmek eta abarrek— edo hemendik beheragoko osagaiek, —morfemek, adibidez— zer nolako distribuzioa duten erabakitzea oso erraza da. Hizkuntza elementu baten distribuzioa elementu hori ager daitekeen testuinguru desberdinak dira. Horrela, testuinguru beretan ager daitezkeen elementuek distribuzio bera dutela esango dugu eta distribuzio bera duten elementuek kategoria bat osatuko dute. Horrela, neke handirik gabe, asma daiteke perpausak duen egitura —hierarkia erakusten duen egitura— zein den. Baina perpausekin ezin dugu era berean jokatu. Perpausa gramatika unitate bat dugu, baina bere osagai guztien artean mugapen eta lotura distribuzionalak ezar daitezkeen bitartean, bera, berez, ezin daiteke goragoko klase distribuzional batean sartu. Alegia, perpausez osatutako perpaus ez den beste goragoko “kategoriarik” bilatzen ezin gara hasi. Zenbait perpausez perpaus elkartuak osatzen badira, jakina, arazorik ez da perpaus elkartu hau ere aztertzeko, baina perpaus desberdinek osatzen duten testua perpausa ez bada, perpaus segida bat baizik, ezin dugu perpausari aplikatu diogun analisi-metodoa aplikatu. Distribuzio nozioa trukagarritasunean oinarritzen da eta ezin zaie aplikatu perpausei. Izan ere, perpausa, bestelako ezein forma gramatikalen barruan ez dagoen modu edo eratze linguistiko askea da distribuzioari dagokionez. Hor bilatu behar da gramatikak bere buruari ezarri dion muga horren zergatia. (Ikus Bloomfield 1933: 170).

Gure helburua, hortaz, ez da testua aztertzea, perpausa baizik. Baina sarritan perpausetan nolabait aurreko perpausari, edo ondokoari ere bai zenbaitetan, erreferentzia egiten dioten elementuak —aditzondoak, gehienetan— aurkitzen dira. Elementu hauek perpausaren barruan agertzen direnez, gure gramatikak jaso egin behar ditu.

42.3e Perpausetik beherako elementuak ez dira bere eskuko unitateak, haren osagaiak baizik. Osagai mailakatuak, gainera. Goitik behera abiatuz, perpausa izen sintagmaz eta aditz sintagmaz osatua dagoela esan genezake, aurrena; gero, hauen osagai diren izena, izenlaguna, adjektiboa eta gainerako mugatzaileak alde batetik, eta aditza, adizlagunak eta gainerako izen sintagmak bestetik. Eta horrela aurrera, azken osagaietaraino iritsi arte. Ikus dezagun, esaterako, honako adibide hau: Liburu bat emango dizut.

Perpaus horren lehen osagaiak honako hauek dira: _IS[nik] _AS[liburu bat emango dizut]

Izen sintagma —adibidean isilpean dagoena— bere aldetik ni izenordainak eta -k ergatibo markak osatzen dute. Aditz sintagma, berriz, liburu bat izen sintagmaz, emango dizut aditzaz eta isilpean utzitako zuri izen sintagmaz osatua legoke. Eta azterketa ez da hor amaitzen: azken hauen osagaiak ere berezi daitezke… Guztiarekin ere, perpausaren osagai dira denak, zein bere mailan.

42.3f Gorago esandakoaren arabera, gogoan hartu behar da, perpausa bera ere beste perpaus zabalago baten osagai izan daitekeela. Errekurtsibotasunaren baliabideak eskatzen duen aukerari zor zaio hori. Aukera horren arabera, izan ere, maila jakin bateko unitateak bata besteari erantsiz edo bata bestean txertatuz maila bereko unitate zabalago eta konplexuagoak osa daitezke. Edo bestela esan: unitate jakin baten osagaien artean maila bereko beste unitate batzuk ager daitezke. Perpausaren kasuan ere gauza bera gertatzen da: bere barnean beste perpaus batzuk izan ditzake, osagai gisa, perpaus bat izateari utzi gabe. Aldera ditzagun, esandakoaren argigarri, honako perpaus hauek: Egia esan digute, batetik, eta Trena berandu iritsiko dela esan digute, bestetik.

Adibide horietan ageri diren perpausak ez dira berdinak: lehenbizikoa perpaus soila da, eta bigarrenean perpaus bat beste perpaus baten barnean, osagai gisa, ikusten dugu: _P[_P [Trena berandu iritsiko dela] esan digute].

Dena den, bi perpausek maila batean egitura bertsua dutela berehala ohartzen gara: batean objektu zuzena egia izen sintagma da, eta bigarrenean, paper hori berori betetzen baitu, trena berandu iritsi dela perpausa da objektu. Hortaz, batean egia izen sintagma perpausaren osagai den bezalaxe, bigarrenean ere perpaus txertatua da osagaia.

42.3g Izen sintagmak eta aditz sintagmak perpausa osatzen duten bezala, perpausetik gora, lehen esan dugu, testua dago, hots, perpaus mailako unitatea osatzen ez duten perpaus diferenteen hurrenkera luze edo laburragoa. Hurrenkera hori, ordea, perpaus den goragoko katerik osatzen ez duen neurrian, ez da, zuzenean bederen, perpausaren gramatikari dagokion aztergaia. Baina azterkizun dira, maila horretako loturak —testu mailako harremanak, alegia—, hala nola anaforak, elipsiak, diskurtso markatzaileak eta horrelakoak.

Demagun, konparazio batera, honako testu hau: Atzo ekarri zuten Mikel etxera. Hori jakin bezain laster, bisitara joan nintzaion. Ez zidan, hala ere, askorik eskertu.

Bigarren perpauseko hori erakusleak aurreko perpausean esandakoari egiten dio erreferentzia. Mikel da, bestalde, bigarren perpaus horretan isilik utzitako nori sintagma berreskuratzeko bide ematen diguna. Eta hirugarren perpauseko hala ere diskurtso markatzaileak aurreko perpausarekiko aurkaritza adierazten du. Horiek, ordea, esan bezala, testu mailako harremanak dira, ez perpaus mailakoak. Hor, izan ere, hiru perpaus diferente ditugu, hiruren artean goragoko perpausik osatzen ez dutenak: (i) Atzo ekarri zuten Mikel etxera. (ii) Hori jakin bezain laster, bisitara joan nintzaion. (iii) Ez zidan, hala ere, askorik eskertu.