Euskararen Gramatika

42.2. Hizketa, hizkuntza, perpausa eta esaldia

42.2a Gramatikak bere gain hartzen duen eginkizuna hiztunak hizkuntza bat dakienean, “dakien” horren berri ematea da. Hizkuntza, hortaz, “jakite” bat da, hiztun arruntak duen “jakite” edo ahalmen hori, beste hainbat giza ahalmen bezala, arruntean oharkabekoa bada ere. Baina hizkuntza oso mekanismo konplexua da eta hiztunak darabiltzan elementu desberdinak (hotsak, hitzak, perpausak…) sartzen dira jokoan. Hizkuntz gaitasunak, hizkuntza “jakiteak”, elementu horiek guztiak menderatzea eskatzen du, baina menderatze hori modu orokor eta erabatekoan gertatzen da, ez zatika edo sakabanaturik. Esan nahi baita, hizkuntza menderatzea ez da oso ebakera ona izatea bakarrik edo hitz asko ezagutzea, adibidez. Hizkuntza jakitea perpausak eratzen jakitea da, nahiz eta hitz egiterakoan bestelako “jakiteez” ere baliatzen garen. Perpausak ez dira liburuetan edo hiztegietan aurkitzen, gorderik. Aitzitik, hiztunak aldi oro sortze lanean aritu behar du, hots: hizkuntza ikasteko prozesuan barneratu zituen erregelak erabili behar ditu hotsak eta esanahiak elkarrekin lotzeko, hitz egiten dugunean hori egiten baitugu: hotsak erabiltzen ditugu esanahi bat solaskideari helarazteko. Nolanahi ere, gauza bat da hiztunak barneratua duen “jakitea” (hizkuntza, alegia) eta “jakite” hori eguneroko bizitzan erabiltzea, baliatzea. Jakite hau eguneroko bizitzan gauzatzeari hizketa dei geniezaioke.

42.2b Bestalde, perpausa aipatu dugu. Sarritan bi zentzutan —aski desberdinetan gainera— erabili izan da perpaus hitza. Alde batetik, hizkuntz ariketan —hizketari, beraz giza jokabideari, dagokion zerbait bezala—, eta, bestetik, hiztunaren gaitasunaren (hizkuntzaren) deskribapena izan nahi duen gramatikari dagokion zer teoriko gisa. Lehen esanahiaz aritzeko, gure eguneroko hizketa jardueraz aritzeko alegia, hala ere, nahiago dugu esaldi hitza erabili eta perpaus hitza bigarren zentzurako gorde (hiztunaren gaitasunaz ari garelarik alegia). Horrela, gramatika perpausez arituko da eta ez esaldiez. Perpausa kontzeptu teoriko bat genuke, hizkuntzalaritzak eta gramatikak erabiltzen dituzten beste hainbat kontzepturen gisakoa (fonema, morfema, sintagma, aditza, eta antzekoak bezalakoa, alegia) eta, horrenbestez, aldez aurretik emana ez zaiguna. Aldez aurretik emanak ditugunak solasaren barnean, hizketaren fruitu gisa, datozen esaldiak ditugu eta hauetatik abstrakzio eginez asmatu dute gramatikariek perpaus kontzeptua. Kontzeptu teorikoa denez, alferrik hasiko gara perpaus bila gramatikatik kanpo, hauek ez baitira existitzen mundu errealean, gramatikan baizik. Mundu errealean, eta gizakion jokabidean aurkituko ditugunak esaldiak izango dira, hiztunek hitz egiterakoan jaulkitakoak.

Gauzak horrela, erraz ulertzen ahal da izan daitezkeela esaldiak perpaustzat ezin har daitezkeenak —pentsa, besterik gabe, hitz egiterakoan gertatzen diren hutsegite ugariez, edo zerbait esaten hasi eta bukatu gabe zenbat bider gelditzen garen, edo norbaitek gogoa beste nonbait duenean gerta daitezkeen hutsegiteez—. Horiek denek, arruntean beren helburu komunikatiboa bete dezakete, baina gramatika ikuspegi batetik begiratuta, perpaus okertzat hartuko genituzke, edo, nolanahi ere, perpaus izatera iristen ez direla esan genezake. Eta alderantziz, izan daitezke benetako perpausak, gramatikaren inongo erregelarik urratzen ez dutenak, baina haien luzera edo konplexutasunagatik, adibidez, komunikazio normalean nekez onartuko genituzkeenak eta, horrenbestez, esan ere nekez esango genituzkeenak. Adibidez: Joseba gizon zarpail hark aurkeztu zizkizun haurrekin zihoan emakume argal hark buruan zeramatzan asmo guztiak kanporatzeko gai izango zela hain erraz konbentzituko gintuelakoan agureak esan zituen kontu haiek denak inork sinistu balitu ere, ez dut uste historian zehar izan diren hainbeste eta hainbeste zorigaitzen erantzuleen aipamena egiteko prest leudekeenetariko inortxok ere beste horrenbeste egingo lukeenik.

42.2c Burmuinak, jakina, definitzeko zailak badira ere muga argiak ditu perpaus konplexuak prozesatzeko orduan. Bestelako asko ere onartezinak gerta daitezke. Esaterako, honako adibide hauek perpausak izango lirateke gramatikarentzat, eta perpaus zuzenak, gainera, baina solasaren ikuspegitik aski desegokiak direla esango genuke: Jaun txit argia, kaixo! edo Arratsaldeko hamaika eta erdiak ziren.

Perpaus diren aldetik, berriro esan, ez dute inongo gramatika erregelarik urratzen bi perpaus hauek, baina esaldi gisa aski desegokiak gertatzen direla ezin uka. Non da desegokitasun horren sustraia? Ez, noski egituraren konplexutasunean, ez eta egiturari dagokion arauren bat urratzean ere. Arrazoia da “jaun txit argia” alde batetik eta “kaixo” bestetik, nekez uztar daitezkeela, hizketa maila desberdinetakoak baitira: bata hizkera formalekoa eta bestea, guztiz lagunartekoa. Hala ere, Jaun txit argia, kaixo! kate hori, gramatikaren ikuspegitik, honek ezartzen dituen egiturari buruzko arauak errespetatzen dituen aldetik, perpaus gramatikala dela esan daiteke. Alegia, kate hori desegokia bada ez da gramatika arazoengatik, beste zerbaitegatik baizik. Beraz, gramatikatik at egongo litzateke desegokitasun horren berri ematea. Bigarren perpausa ere esaldi desegokia da, baina ez inolako sintaxi araurik hausten duelako, munduaren ezaguerari dagokion zerbaitegatik baizik. Alegia, arratsaldeko ‘hamaika eta erdiak’ ez baita.

Eman dezagun, azkenik, norbaitek zeinen gau ederra! esaten duela eta hamar bider errepikatzen duela leku eta garai desberdinetan. Bistan da hor hamar esaldi desberdin gertatzen direla, nahiz eta perpaus bakarra eta bera izan.

42.2d Hortaz, esaldi kontzeptua eta perpaus kontzeptua bi gauza dira. Hizketa eta hizkuntza ere bi kontzeptu diferente diren bezala. Hizketarakoan esaldiak erabiltzen ditugu, baina gramatikaz aritzerakoan —eta gramatikak, berriro esan, hiztunak duen ahalmenaren, hots, hizkuntzaren, deskribapen teorikoa izan nahi du— perpausez arituko gara.

Solasaren oinarrizko osagarriak edo urratsak, hortaz, esaldiak dira. Esaldiak ekintza komunikatiboak ditugu, hizkuntz ariketaren —hizketaren— fruitu. Perpausak, berriz, egitura sintaktikoak dira. Azken hauek dira, berez, gramatikaren langai.

Baina hizketarakoan, esaldiak bata bestearekin kateaturik gertatzen diren bezala, perpausek ere elkarrekiko loturak eta erlazioak izango dituzte. Lotura hauetariko batzuk gramatikaren aztergai izango dira bete-betean. Beste batzuk, berriz, beste nonbait aztertu beharko dira.