Euskararen Gramatika

41.6. Laburbilduz

41.6a Perpaus baten mintzagai egituraz ari garela, ordena neutroa eta ordena markatua bereizi ditugu lehenik.

Ordena neutro edo kanonikoan, hurrenkera honetan ematen ditugu osagaiak gaurko euskara estandarrean:

Nolanahi ere, salbuespen ugari egin dizkiogu ordena kanoniko horri, ahoz ari garen ala idatziz, zein testu mota den, mendeko perpausik —bereziki perpaus osagarririk— ba ote den ala ez, eta abar (§ 41.3).

41.6b Ordena neutroan, modu neutroan ematen dugu informazioa, osagai bat edo beste nabarmendu gabe.

Perpauseko osagairen bat nabarmentzen dugunean, ordea, beheko koadroak adierazten duen eremuan sartuko gara:

41.6c Mintzagai / galdegai jokoa da testuaren aurrerabidearen oinarrizko mekanismoa, diskurtso batean abiapuntua, kontrastea, aldaketa… markatzeko baliabidea. Diskurtso katea lotzeko baliabide nagusia da galdegai / mintzagai jokoa, informazio ezaguna eta berria lotzekoa: aldez aurretik ezagutzen duguna (edo uste duguna) abiapuntu hartu, mintzagaia alegia, eta informazio berria erantsi, galdegaia. “Hurrengo esaldian, informazio hori mintzagai bilakatzen da, hartan oinarriturik beste informazio berri bat galdegai gisa fokalizatzeko, eta abar” (Garzia 2014a: 103). Horixe da Mitxelenak maisuki egin zuena Arantzazun 1968an aurkezturiko txostenean:

Mitxelenaren testu horretan, izenburuak ematen du diskurtsoko mintzagaia: euskararen batasuna; ez bakarrik hori, nolako batasuna nahi genukeen. Hori izanik markoa, lehen perpausean esaldiaren gunea baino ez dugu: ‘galdegaia + aditza + mintzagai aurreratugabea’ egitura. Bigarren perpausak, ordea, beste marko bat ematen dio diskurtsoari, ezkerreko periferian ezarri diren baldintza perpausen bidez: euskaraz irakastea eta euskaraz irakastearen ezinbestekotasuna. Ondoren, perpausaren gunea: galdegaia + aditza + mintzagai aurreratugabea. Hirugarren perpausak ere mintzagai aurreratua du ezkerreko periferiaren gunean, diskurtsoaren unibertsoari orain arte aipatu gabeko ñabardura ematen diona: nahi eta behar dugun batasun hori. Ondoren galdegaia eta aditza. Aurrera egiteko, galdegaia —euskara idatziarena— hurrengo perpauseko mintzagai aurreratu bihurtuko du. Galdegaia, berriz, mintzagai aurreratu horretako sintagmak adierazten duen eremuko azpieremu bat izango da: euskara idatziaren barruan, irakaskuntzakoa. Egiturari dagokionez: mintzagai aurreratua / galdegaia + aditza + mintzagai aurreratugabea; eta ondoren, beharrenik konparazio egiturak eskatzen duen bigarren partea, irakaste-lanean galdegaiari lotua; galdegai gehitutzat har daiteke.

Hurrengo bi paragrafoetan argi ikusten da aditza oso atzean ez emateko jokabidea. Hitz iragarleez-eta baliaturik, egitura nagusia hasieran eman eta bi puntuen ondoren gehitzen dira azalpenak bigarren paragrafoko lehen perpausean. Berez, noski, hobe litzateke besterik (mintzagai aurreratua / galdegaia + mintzagai aurreratugabea); besterik horrek biltzen du ondoren zehazten dena: euskaldun bakoitzak euskalkiak oro ezagutzea. Hemen, aldiz, ordena kanonikoa ageri zaigu: subjektua - objektua - aditza. Baina berriro ere eskuinean ematen ditu Mitxelenak azalpen gehigarriak, euskalkiak oro sintagma osatzen dutenak (hangoak eta hemengoak, antzinakoak eta oraingoak). Hurrengo perpausetako egiturak ere bat datoz kapitulu honetan eman ditugun azalpenekin. Galdegai izaten diren aditz predikatuak: agerian dago, aski du, gai izan (ezezkoan emana) eta horien osagarriak beti eskuinean (zer dagoen agerian, zerekin duen aski, zertako ez den gai…). Galdegai izan ohi den konparazio egitura: nahiago izan eta ondoren osagarria.

Hitz batean, adibide bikaina ‘mintzagai / galdegai’ jokoan aurrera nola egin ikusteko, bai eta perpausaren egitura nagusia ahalik eta modu eskematikoenean nola eman ikusteko ere, elementu gehigarriak eskuinera pasatuaz.

⁴⁵⁷ Mitxelenak ezin-bestekoa edo euskera idatzi zuen; baina gaur estandarrerako araututako formen arabera egokitu dugu testua.