Euskararen Gramatika

41.4.2. Galdegaia nola nabarmendu

41.4.2a Euskalkien arabera molde bat baino gehiago erabiltzen da galdegaia nabarmentzeko. Ekialdeko euskalkietan adizki laguntzailea aurreratzen da maiz (Lafitte 1944; Etxepare & Ortiz de Urbina 2003): Nik dut egin; Zuk duzu hautsi basoa. Gaur egun ere horrelako adibide ugari aurkituko ditugu ekialdeko testuetan eta ahozko mintzoan ere. Adizki laguntzailea aurreratua duten egiturak markatuagoak dira galdegaia + adizki nagusia hurrenkera dutenak baino: Zuk hautsi duzu basoa / Zuk duzu hautsi basoa.

Adizki sintetikoetan, aditza bera errepikatzen da, batez ere Bizkaiko zenbait tokitan, galdegai dela nabarmentzeko: Ekarri dakar; Entzun dantzu; Itsasontzi hori, joan doa ala etorri dator? Erakusleek, berriz, -xe- atzizkia hartzen dute sarritan: Aitak hauxe esan zuen. Horrek esan nahi du -xe- atzizkidun erakusleak ezin direla mintzagai aurreratuaren kokagunean agertu (§ 41.5.3): *Hauxe aitak esan zuen.

41.4.2b Aditzak adierazten duena gertatuko dela, edo ez dela gertatuko ere nabarmendu dezakegu; hau da, gertakari edo ekintza horren baiezkotasuna edo ezezkotasuna. Ezezkotasuna nola adierazten dugun aurreraxeago ikusiko dugunez, azter dezagun zein baliabide ditugun baiezkotasuna fokalizatzeko. Adizki sintetikoa dugunean, ba- aurrizkiaz baliatzen gara aditza nabarmentzeko: Badator laguna; Badakit hori; Zuk, behintzat, badituzu lagunak. Esan beharrik ez da gertakariaren baiezkotasuna nabarmentzen duen ba- dugunean, ezin dela beste galdegairik egon. Ikus bi adibide hauen arteko aldea: Gaur dator, ez bihar; *Badator gaur, ez bihar. Bi adibide horietako lehenean ‘etorri’ ekintza gaur gertatuko dela adierazten dugu (eta ez bihar). Hau da, aldez aurretik dakigu pertsona hori etorriko dela, baina ez dakigu noiz: horixe da galdegaiak ematen duen informazioa. Baina badator esatean, ‘etorri’ ekintza baietz, gertatuko dela nabarmentzen dugu eta, horrenbestez, ez dago lekurik beste osagai bat nabarmentzeko. Ikus beste adibide hauek ere: Laguna doa, ez aita; Laguna badoa, aita ez. Adibide horietako lehenengoan laguna / aita galdegaien arteko kontrastea dugu; nor doan nabarmentzen da, laguna bai / aita ez. Bigarrenean, ostera, joatea / ez joatea da azpimarratzen dena: laguna bai / aita ez; mintzagaiak dira laguna eta aita. Ez adberbioaren kokagunea aldatu egiten da batean eta bestean.

Zenbaitetan baiezko hori enfasi handiz markatzen da, bai adberbioa etenen artean erantsiz: Badakit, bai, non ibili zinen.

Bai/ez motako galderetan, adizkia isilpean uzten bada, bai osorik agertuko da: Beste lanik bai ala badaukazu gurekin etortzerik gaur gauean? (Urrutikoetxea); Lanik bai? (L. Garro).

41.4.2c Adizki analitikoetan, ostera, ez dugu aditzari horrelako markarik gaineratzeko modurik. Bai adberbioa baino ez dugu: Etorri da, bai; Bai, etorri da. Galderetan, intonazioaz gain, bai/ez motako konfirmazioa eskatzeko, al erabiltzen da euskaraz hizkera batzuetan (Etorri al da?; Ez al da oraindik iritsi?) eta -a atzizkia beste hizkera batzuetan (Etorri dea? (§ 23.5.2)). Baiezko perpausetan komaz balia gaitezke aditzaren ezkerreko osagaia galdegai den ala ez markatzeko. Gaur izan dute / Gaur, izan dute perpaus bikotean, esaterako, lehenak noiz izan dute? galderari erantzuten dio; gaur eta izan dute osagaiek talde foniko bakarra osatzen dute, tartean ezin dugu beste ezer sartu. Eskuineko adibidean, berriz, gaur adberbioaren ondoko koma horrek adierazten digu ekintzaren baiezkotasuna dela nabarmendu, fokalizatu nahi duguna (Mitxelena 1981).

41.4.2d Etorri da, bai, perpausean etorri gertaeraren baiezkotasuna nabarmentzeko balio du bai adberbioak; adizki jokatuaren ondoren ageri da hor. Baita beste adibide hauetan ere: Badator, bai; Ondotxo asko dakit, bai; Tratua halaxe egin nuen gurasoekin, bai, baina gero ez zen harritzekoa izango, institutuan hasita nengoenez, han segitzea COU egiten ere (X. Mendiguren Elizegi). Adizkiaren ondo-ondoan egon ez arren, bai adberbioak azpimarra dezake gertaera edo ekintza jakin bat: Joan zen lanera, bai -beharko joan-, baina ez dut uste oso lasai joan zenik (Ladron Arana).

Baina edozein sintagmaren ondoren ere ager daiteke⁴⁴⁷: Lan aferetan bai, nahitaezkoa da tenorez jokatzea; Zerorrek eskatu duzun elkarrizketara berandu agertzea ez da itxura (Epaltza); Lana franko bai, baina irabazi ere majo (Etxabe); Zure etxean bai, baina parlamentuko garitaren kontra ez (Arretxe).

Orduan adberbioaren ondoren ere sarritan erabiltzen dugu noiz bai azpimarratzeko (eta, bide batez, ordura arte ez zela halakorik gertatu adierazteko): Biok geratu gintzaizkion so kariloiaren aztarna galdu zen arte, eta, orduan bai, esan nion ez niola traba gehiagorik egin nahi, eta Reina Sofiara nindoala buelta bat ematera (Saizarbitoria). Determinatzaile sintagma ondoren duela (aditza isilpean utzirik): Akademiako ekitaldi batean biak egokitzen zirenean, orduan bai liskarra (Jon Muñoz).

Eman ditugun adibideak aztertuz gero, guztietan kontraste bat markatzen dela ondoriozta dezakegu, nahiz kontraste hori ez den beti esplizitua (beste batzuetan bai: Zure etxean bai / parlamentuko garitaren kontra ez). Kontua da zeren kontrastea nabarmentzen duen bai horrek: galdegaiena⁴⁴⁸ ala mintzagaiena. Galdegai / mintzagai jokoari dagokionez, funtsean egitura berekotzat hartzekoak dira adibide horiek eta goraxeago eman dugun Laguna badoa, aita ez (§ 41.4.2b). Gertaera bat baieztatzen da eta inplizituki zein esplizituki beste bat ezeztatzen eta, aldi berean, gertaera horretako mintzagaiak dira kontraste bidez nabarmentzen direnak (§ 41.5.4). Argi ikusten da hori adibide honetan: Bulegoko lanetan bai izanen zen kardinale eredugarria, baina gure Errege zuhurtziaz betea fidatzen ahalko ote zitzaion Erromako politikarekin gerta zitezkeen arazoetan? (Xarriton). Perpaus horren testuingurua irudikatzen badugu, erraz pentsa daiteke norbaitek hauxe esan duela: (halako) kardinale eredugarria da bulegoko lanetan. Hortik abiatuta, bulegoko lanetan mintzagaia hanpatzen (nabarmentzen) da eta zalantzan jartzen eredugarri izatea bestelako lanetan. Mota berekoa da beste adibide hau ere: Zu gabe ez daukat bizitzerik; zurekin bai (Barriola). Zu gabe / zurekin mintzagaien kontrastea eta bizitzerik ez / bizitzea bai gertaera beraren baiezkotasuna edo ezezkotasuna.

Aurrerago aipatuko dugun ezeztapenaren fokuaz zer diogun kontuan hartuta (§ 41.4.3d), adibide horietan bai adberbioak baieztapenaren fokua zein den adierazten duela esan genezake. RAEk (2009) ere aipatzen du ‘baieztapenaren foku’ kontzeptua. Eta lehenari ukagai deitu badiogu, bigarren honi baieztagai esan diezaiokegu.

⁴⁴⁷ Bai adberbioak baditu bestelako erabilerak ere, egitura bereko sintagmen ondoan errepikaturik ematen denean (bai etxean, bai kalean), edo ere diskurtso markatzailearekin batera ematen denean (bai eta ere, baita ere, ere bai). (§ 42.19.2).

⁴⁴⁸ RAEk (2009: 2004) aipatzen ditu, baieztapenaren fokuaz ari dela, hemen eman ditugun egituren gaztelaniazko parekoak: ahora sí que lloraba; del llanto sí que me acuerdo. Kontrastea markatzeko balioa duten egituratzat hartzen ditu; sí adberbioaren ezkerreko osagaia izaten da kontrastatzen dena.