Euskararen Gramatika

41.4.1. Perpauseko informazio berria

4 1.4.1a Orain arte esandakoaren arabera, ordena kanonikoa duten perpausetan, perpaus osoak eman dezake informazio berria, eta ‘mintzagaia / iruzkina’ da dagokien informazio egitura. Baina ez da beti horrela izaten. Aditzaren aurreko sintagma ere izan daiteke informazio berria ematen duen bakarra. Har dezagun ondoko perpausa: Gure lagunak zinemara joan dira. Perpaus hori izan daiteke informazio berria, baina izan dezake beste irakurketa bat ere: Gure lagunak ZINEMARA joan dira. Bigarren honetan, ahoz ari bagina, intonazioak nabarmenduko luke zinemara osagaia. Lehen perpausa, gure lagunek zer egin dute? galderaren erantzun egokia da; bigarrena aukeratuko dugu, ostera, gure lagunak norabait joan direla jakin eta nora joan diren baldin bada lortu (edo eman) nahi dugun informazioa (nora joan dira?). Beste hitz batzuetan esanda, Gure lagunak zinemara joan dira perpausa izan daiteke galdera orokor baten erantzuna (zer gertatu da?); izan daiteke gure lagunek zerbait egin dutela jakin eta horri buruzko informazioa ematen duena (gure lagunek zer egin dute? galderaren erantzuna, alegia) eta izan liteke, azkenik, gure lagunak norabait joan direla jakin eta nora joan diren informazioa ematen duena, zati galdera baten erantzuna: Nora joan dira gure lagunak? Lehen bi interpretazioetan mintzagaiak (gure lagunak) eta iruzkinak (zinemara joan dira) osatuko dute adibide hartu dugun perpaus horren informazio egitura. Hirugarren interpretazioan, ordea, nora joan dira? zati galderaren erantzuntzat hartuko genukeenean, osagai bat nabarmentzen dugu informazio egituran. Izan ere, zati galderetan beti izaten da aurresuposizio bat, aldez aurretik dakigun zerbait (gure lagunak norabait joan dira) eta ezagutzen ez dugun elementuren bat (NORA joan diren, zehazki); azken honetaz egiten da galdera, hain zuzen ere. Horixe da informazio egituran nabarmentzen dugun osagaia. Galdegai deitzen zaio euskaraz osagai horri (foku nazioartean). Eta mintzagai, berriz, gainerakoari: galde hitza edo haren erantzun den galdegaia kokatzeko informazio markoa ematen digun zatiari⁴⁴⁵. Aurreraxeago aztertuko dugu berariaz mintzagaia (§ 41.5) eta han emango dugu mintzagai terminoa ikusteko bi moduen berri: batetik, iruzkinari kontrajartzen zaion atala; bestetik, galdegaiari kontrajartzen zai(zki)on atala(k). Nolanahi ere, perpaus askotan, informazioa ematea beste helbururik ez dutenetan, ez dago nabarmendutako atalik, ez dago galdegairik (Auto batek istripua izan du esaldian, esaterako, zer gertatu da? galdera orokorrari erantzuten dion heinean).

41.4.1b Mintzatzen garenean ondo bereizten dugu noiz dugun mintzagai / iruzkin informazio egitura eta noiz dugun galdegaia. Lehenak, bi multzo prosodiko ditu, mintzagaiari dagokiona bata, iruzkinari dagokiona, bestea (§ 41.3d). Bigarrenean, ordea, talde foniko jarraitua osatzen dute galdegaiak eta aditzak. Talde foniko horren azentu gailurra galdegaiak darama eta hortik aurrera esaldia malda behera bezala doa (Mitxelena 1981). Aditzaren ezkerraldeko lehen posizioa hartu ohi du, beraz, galdegaiak; hau da, galde hitzak hartzen duen posizio bera. Bata bestearen ispilu dira galde hitza eta galdegaia hitzen ordenari dagokionez (de Rijk 1978). Eta biek, galdegaiak eta aditzak, ezin bananduzko informazio unitatea osatzen dute; ez dute tartean beste osagairik onartzen⁴⁴⁶; bide, omen/ei eta ote partikulak dira galdegaiaren eta adizkiaren artean eman daitezkeen bakarrak (§ 23.5.3).

41.4.1c Osagaien ordena kanonikoa aldatzeak ordena markatua dakar berarekin. Hala gertatzen denean, beti fokalizatzen, nabarmentzen dugu osagairen bat, hura izaten baita informazio berria dakarrena. Ordena kanonikoa haustean, aditzaren aurreko osagaia hartuko dugu galdegaitzat. Ondoko bi adibideetan, amak eta atezainari, hurrenez hurren: Liburu hau amak eskaini dit; Giltzak atezainari ahaztu zaizkio. Aurreko puntuan esan bezala, ordena ez-markatuan, neutroan, intonazioak esango digu aditzaren aurreko osagai hori galdegai den ala ez; “ebakidura edo etena da mintzagai / galdegai arteko bereizkuntzaren ezaugarri adizkia analitikoa denean: gaur / izan dute (mintzagaia) eta GAUR izan dute (galdegaia). Adizkia trinkoa izanik, ba partikula ezartzen da aditzaren aurrean: gaur dute / gaur, badute; adiskideak darama / adiskideak badarama” (Mitxelena 1981: 72). Galde hitzak ere informazio berriaren eskea egiten duten neurrian, galdegai direla esaten dugu eta aditzaren ezkerrean ematen ditugu aurreko puntuan esan bezala: Bihar, nora joango gara?; Amaia, norekin etorri da?

41.4.1d Osagai guztiak izan daitezke galdegai, bai eta aditza bera ere. Aurreko puntuan ikusi ditugu sintagma ergatiboa (amak) eta sintagma datiboa (atezainari) galdegai zuten adibideak. Edozein postposizio sintagma ere izan daiteke galdegai: Zure arrebarekin joan nintzen auto berria erostera; Hiru egunean amaituko omen du lana; Leku askotatik iritsi zaigu berri bera; Kontu handiz gidatzen duzu zuk. Adberbioak ere berdin: Zinemara, atzo joan nintzen; Beti iristen da berandu; Horrelaxe egin beharko zenuke beti lan. Aditza ere izan daiteke galdegai, eta galdegaitasun hori nabarmentzeko egin baliatzen da batez ere Hegoaldean adizki analitikoetan: Krisi garaietan, areagotu egiten da langabetuen kopurua; Goibel gaudenean, lagundu egiten du ingurukoek animoak emateak; Lengo igandean, Moxolo eta ni asi gaituk zaragia esku batez jaso baietz eta ezetz, ta galdu egin nian (Agirre). Perpaus nagusietako adizkien ezaugarria da egin hori; ez da erabiltzen mendeko perpaus jokatugabeetan (*Ez dizut eskatu etorri egiteko; *Aspertu naiz irakurri egiten…); eta nekez aurkituko dugu mendeko perpaus jokatuetan ere (*Ikusi egin nauenean; *Irakurri egin dudan liburua).

41.4.1e Kontuz ibili behar da, ordea, noiz den egoki egin hori erabiltzea. Gaur egun askotan ikusten baitugu egin aditzaz bestelako galdegaia duten perpausetan. Adibide hauetan, esaterako, ez da zilegi egin erabiltzea, hurrenez hurren beti, erreklamazio bat eta zer nolako ondorioak eragin ditzaketen drogek direlako galdegaia, nabarmendu nahi dena, eta ez aditza: *Beti esan egiten diot erantzun txarrik ez emateko; *Bere desadostasuna adierazteko, erreklamazio bat aurkeztu egin du; *Hitzaldi horietan erakutsi egiten da zer nolako ondorioak eragin ditzaketen drogek.

Beste batzuetan, galdera orokor bat egiteko baliatzen dugu egin, eta erantzunaren informazio egitura mintzagaia / iruzkina izango da: Zer egin duzu? Kanpora atera naiz. Baina galdera horren erantzun izan daiteke aditza nabarmentzen duen beste hau ere: Aspertuta nengoen eta atera egin naiz bileratik.

⁴⁴⁵ Garziak (2014a) hizpide deitzen dio, eta mintzagai terminoa uzten du guk mintzagai aurreratua deituko duguna adierazteko (§ 41.5.3).

⁴⁴⁶ Galde hitzaren eta aditzaren artean ez dugu bestelako osagairik sartzen, baina Mitxelenak (1981) Ubillosen zenbait adibide ematen ditu kontrakoa erakusten dutenak; hau da, zenbaitetan onartzen ditugula hainbat tarte-esaldi edo hitz andana aski luzeak galde hitzaren eta aditzaren artean: Nola, aztu gabe, iraun zuen, ta gorde ziran Fedeko egiak? Zergatik Jerusalengo Erriak, Evangelioa munduan barreatu edo publikatu, ta ere noizbait iraun zuan erori gabe?; Zergatik Jainkoak ain gogorkiro kastigatu zuan erri hura? De Rijkek (2008), bestalde, galde perpaus jokatugabeak aipatzen ditu, horietan ere ager baitaitezke beste osagai batzuk galde hitzaren eta aditzaren artean: Nora, ordea, zurekin joan? Zergatik gaur mendira igo?