Euskararen Gramatika

41.3. Ordena kanonikoa eta testu-generoak

41.3a Nolanahi ere, hainbat ñabardura eskatzen ditu euskaraz oinarrizko hurrenkera subjektua — zehar-objektua — objektua — aditza delako baieztapenak. Lehenik, ahozkoaz ala idatziaz ari garen: “kontu kontari denak, esango nuke nik, esku zabala du hitzak gogo duen segidan bata besteari erasteko” (Mitxelena 1977a). Baina testuetan ere, badira ahozkotik gertuago daudenak, Subjektu-Aditz-Objektu hurrenkerakoak: Corpus Batzordeak (2011), esaterako, bertsolari txapelketetan gai jartzaileek gaiak ematean erabili ohi duten hurrenkerari erreparatzen dio. Antzerkiak eta ipuin-eleberriak ere aipatu zituen Mitxelenak (1968), aho mintzaerari lotuago dauden elkarrizketak izaten baitituzte. Kantu eta bertsoetan ere SVO ordena darabilgu sarri samar (nahiz horietan errimak ere behartu dezakeen hurrenkera jakin bat): Gernikako arbola da bedeinkatua; Aita izena kanta beharrak / jarri dit bihotza bero (Corpus Batzordea 2011). “Esateko” idazten diren testuetan ere, entzuleak ahoz hartuko dituenetan, komenigarri ikusten du Corpus Batzordeak (2011) ahozko eredua kontuan hartzea. Baina badira testu-genero gehiago ere (Mitxelenak euskal prosa arrunta deitzen duen horretan), eta horien artean ez dugu beti hurrenkera bat eta bakarra aurkituko. Osagaien ordena aldatu egiten da testu generoen arabera, edo, zehazkiago esanda, testu batean ager daitezkeen sekuentzien arabera. Ez da gauza bera azalpenak ematea, zerbait kontatzea, preskripzioak adieraztea (aginduak, aholkuak, prozedurak) edo sekuentzia gauzatzaile edo performatiboa izatea (Corpus Batzordea 2011: 77-82; Garzia 2014a). Sekuentzia mota horiek guztiek ez dute aditza kokagune berean izaten; hau da, ez dute erakusten goian ordena kanoniko edo neutrotzat hartu duguna.

41.3b Mitxelenak (1978) testu zaharretatik hartutako adibide bat baino gehiago ematen ditu, subjektua aditzaren eskuinean dutenak (VS): Jagi zedin nagia; Jausi da zerurean [zerutik] arria. Edo Subjektu-Aditz-Objektu hurrenkerakoak: Jagi zedin nagia / [Nagiak] erra zezan uria. Jausi da zerurean arria / [Harriak] aurkitu dau Lasturren torre barria / [Harriak] edegi dio almeneari erdia. Testu berriagoak aztertuz, Seme Galduaren Parabola Lardizabalek eta Agirre Asteasukoak nola itzuli zuten alderatzen du. Mitxelenaren iritziz, Lardizabalek, Larramendiren jarraitzaile izanik, askotan zuzentzen zuen bat- batean ateratzen zitzaiona. Agirre Asteasukoa, ordea, biziagoa, pertsonalagoa iruditzen zaio, baina ez horregatik jatortasunik gabea. Lardizabalen ereduaren adibide dira perpaus hauek: Aita batek bi seme zituen. Gazteena aitari senipartearen eske jarri zitzaion. Morrontzan jarri zan. Nagusiak txerri-zai ipini zuen. Zure morroitzat artu nazazu… Agirre Asteasukoaren itzulpenean, ostera, ez da harritzekoa aditz-objektu (edo aditz-predikatu osagarri) hurrenkera aurkitzea: Aita batek zituen bi seme. Gazteenak eskatu zion etxetik zegokana. Jarri zan etxe batean morroi. Non ipini zuan txerri zai. Ar nazazu zure langileen artean bederik. Beraz, pentsa daiteke —dio Mitxelenak— Gipuzkoan, 1750-1850 tartean, bi kontaketa modu zeudela: eredu herrikoitik hurbil zegoena bata, Agirre Asteasukoak ordezkatzen zuena; literaturatik gertuago zegoena bestea, landuagoa, Lardizabalena.

41.3c Goenagak ere “narrazio-kutsua dagoenean, ordena libreago gelditzen da” dio, eta adibide hau ematen du: Andonik bere makila hartu zuen. Agurtu zituen bere lagunak. Joan zen ondoren Peruren etxera. Eskatu zizkion giltzak. Agurtu zuen andrea eta han abiatu zen mendirantz (Goenaga 1980: 205). Ildo beretik, Corpus Batzordeak (2011) beste adibide hau ematen du, Zazpi etxe Frantzian nobelatik hartua: Chrysostomek erriflearen morroiloari tira zion, eta kargadorea atera. Kokatu zuen hamabigarren kartutxoa, sartu zuen berriro kargadorea, eraman zuen arma sorbaldara, apuntatu zion berrehun bat metrora zegoen tximu bati, jaitsi zuen arma, eta galdetu zuen: –Zenbateko bidea egin dezake balak? (Atxaga 2009: 17).

Kontaketetan, beraz, bereziki bata bestearen ondoren gertatuak kontatzen ditugunean, narrazio-kateetan, erraz jotzen dugu Subjektu-Aditz-Objektu hurrenkerara. Kontuan hartu behar dugu, ordea, subjektua behin baino gehiagotan isilpean geratzen dela; are gehiago, atzean ere eman daiteke, objektuaren ondoren.

Preskripzio testuetan ere ohikoa da aditza aurretik ipintzea: aginduak edo aholkuak ematean, eskaerak egitean, prozedurak azaltzean… Gainera, adizki laguntzailerik ez dagoenean edo adizkia sintetikoa denean, aditzaren posizioa bihur daiteke baliabide nagusia agindu bat ematen ari garela azaltzeko. Beste adibide hau ere Corpus Batzordearen lanetik hartua da (2011: 79), HABE aldizkariko testu bat:

Testu zein pasarte gauzatzaile edo performatibo esaten zaie aditz performatiboa (gauzatzailea) ardatz dutenei. Formaz, lehen pertsonan joan ohi dira, indikatiboko orainaldian, eta partizipio burutugabea hartzen du aditzak, -t(z)en alegia. Halakoek “esan ez ezik, egin egiten dute, gauzatu: bataiatu, barkatu, ezkondu, agindu, apustu egin, testamentuz utzi…” (Corpus Batzordea 2011: 80). Mota honetako testuak dira bandoak, ziurtagiriak, administrazioko lege, xedapen eta ebazpenak. Horietan aditza hasieran joan ohi da: agintzen dut, xedatzen dut, ebazten dut, ziurtatzen dut, adierazten dut…

41.3d Mintzagaiak eta iruzkinak osatzen dute ordena neutroa duen perpaus baten informazio egitura. Mintzagai esaten diogu euskaraz diskurtso edo solasaren ‘unibertsoa’ finkatzen duen atalari (tema edo topic deitzen zaio nazioartean)⁴⁴⁴; eta iruzkin, berriz, mintzagai edo tema horri buruz esaten denari (ematen den informazioari), nazioartean rema deitu izan zaionari. Baina beste modu batean ere definitu da mintzagaia: informazio zaharra edo jadanik ezaguna biltzen duten elementuek osatzen duten perpausaren zatia. Definizio hori eta bestea, diskurtso edo solasaren ‘unibertsoa’ finkatzen duen atala dela esatea, elkarren osagarri izan daitezke, sarritan informazio zaharra solasaren oinarri gertatzen baita eta elementu berriek zein testuingurutan toki hartzen duten erakusten baitu. Ororen buru, mintzagaia perpausetako predikazio oinarriari dagokiola esan genezake. Elearen azpia edo markoa finkatzen du, ekartzen den informazioari eremu bat ematen dio. Horrexegatik, hain zuzen ere, sintaxi egiturarekin alderatuz, subjektuak adierazten du, kasurik ohikoenean mintzagaia eta predikatuak iruzkina: _mintz.[aitak]_mintz. / _iruzk.[amari gona gorria ekarri dio]_iruzk. Predikazioaren edukia biltzen duten sintagmek osatzen dute iruzkina.

41.3e Intonazioari dagokionez, ordena neutroak (kanonikoak) bi multzo prosodiko ditu: lehena subjektuari dagokio eta gorantz amaitzen da; bigarrena predikatuari dagokio eta beherantz doa gradualki (Institut d’Estudis Catalans 2016).

41.3f Ordena neutroaz, ez-markatuaz jarduterakoan, perpaus sinpleak eman ditugu adibide orain arte. Hala ere, ikusi dugu kontuak ez direla hain errazak, eta euskaraz ordena SOV dela esateak hainbat ñabardura eskatzen dituela: ahozko mintzoaz ari garen, idatzizkoaz; eta azken honetan, testu generoen araberako desberdintasunak aipatu ditugu. Eta tradizio desberdinez ere hitz egin dugu. Dena den, baiezta daiteke gaurko euskara estandarrean SOV dela zerbaiten berri emateko ordena ez-markatua.

Kontuak ez dira hain garbi, ordea, perpausak luzatu eta mendeko perpausak ere erabiltzen ditugunean, bereziki mendeko perpaus osagarriak badira. Euskararen bereizgarri orokorrei eskainitako kapituluan eman dugun adibidea (§ 1.2b) berriro hona ekarriz, bat etorriko gara ez dela naturalena honako esaldi hau: Hemen dauden guztiek Jaunak ez duela ezpatarik ez lantzarik behar gu salbatzeko jakingo dute. Askoz errazago erabiliko dugu beste hau: Hemen dauden guztiek jakingo dute Jaunak ez duela ezpatarik ez lantzarik behar gu salbatzeko (Mujika 2002: 51), osagarri luzea aditzaren eskuinaldera eramanez. De Rijkek (2008) ere hala dio, aditzaren ondorengoa dela mendeko perpaus osagarrien gune kanonikoa (baina galdegaia aztertzean ikusiko dugu zehar- galderak aditzaren ezkerrean ere erraz aurki daitezkeela). Gaur egun ia aho batez gomendatzen da SVO ordena perpaus osagarria eskatzen duten aditzak ditugunean (Zubimendi eta Esnal 1993; Gramatika Batzordea 1987a; Alberdi eta Sarasola 2001; Ortiz de Urbina 2003d; Arakama et al. 2005; Garzia 1997, 2014a; Corpus Batzordea 2011).

Definizioak ematean erabiltzen diren egiturak ere hartu dituzte aztergai. Petrirenak (2011), Arrietak eta bestek (2003) eta Arakamak eta bestek (2005) definizioetan aditza bigarren posizioan kokatzeko gomendioa ematen dute: Egiaztagiria da agiri bat, ziurtatzen duena bertan adierazten dena egia dela; Ekonomia da zientzia-esparru bat non saiatzen garen aurkitzen erregularitateak; Ziurtagiria da idatzizko aitorpen ofizial bat, eta haren bidez baieztatzen da ekintza, gertaera, erabaki edo horrelakoren bat egia dela.

41.3g Laburbilduz, bada, egia da SOV dela ordena neutro edo kanonikoa gaurko euskara estandar idatzian, batik bat perpaus laburretan. Bestalde, testu-generoak ere zerikusi handia du, ikusi dugun bezala (§ 41.3c).

⁴⁴⁴ Mitxelenak eman zion izena: “Topic edo Themaren ordez euskaraz ‘mintzagai’ erabil daitekeela iruditzen zait” (1981: 69).