Euskararen Gramatika

41.2. Ordena neutroa (kanonikoa) / ordena markatua

41.2a Informazio testuinguru desberdinak nabarmentzeko osagaien hurrenkera aldaketaz baliatzen diren hizkuntzetan (euskaraz, esaterako), perpausak izan ditzakeen aukeren artean bat hartzen da “neutrotzat”, ordena ez-markatutzat. Ordena kanoniko ere deitzen zaio halakoari (Garzia 2014a; Vallduví 2008). Osagai jakin bat nabarmendu gabe, gertaera baten berri ematen da, besterik gabe; funtzio deskribatzailea da nagusi ordena hau duten perpausetan. Ordena kanonikoa duten perpausak erantzun egokiak izaten dira zer gertatu da? moduko galdera orokorrei erantzuteko. Gainerako aukerak, neutroak ez direnak, hurrenkera “markatuak” direla esango dugu; funtzio informatibo espezifikoa dute, egoera jakinetan erabiliko ditugu.

Euskaraz Gazte horrek auto berria erosi du esaten badugu, perpaus horretan ageri diren hitzek hurrenkera guztiak onartzen dituzte (§ 41.1c): esaterako, Auto berria erosi du gazte horrek (OVS) nahiz Gazte horrek erosi du auto berria (SVO). Hurrenkera horiek guztiak dira egokiak, nolakoa den testuingurua eta zer adierazi nahi den. Gauza bera gertatzen da zeharkako objektua sartu nahi izanez gero: Aitak amari gona gorria ekarri dio. Hori bezain euskara da Amari ekarri dio aitak gona gorria. Eta hori bezala, hemen ezarri nahi ditugun hurrenkera guztiak (Goenaga 1980; Gramatika Batzordea 1987a).

Hala ere, “lehenbiziko hurrenkera (Gazte horrek auto berria erosi du) naturalago bezala sentitzen du hiztunak” esan dugu euskararen bereizgarri orokorrak azaltzean (§ 1.2b). Gainerako hurrenkerak ere arazorik gabe erabil ditzakegu, baina badirudi horietan zerbait markatuagoa adierazi nahi dugula. Ez gara zerbait neutroa kontatzen ari (zer gertatu da gaur?), baizik galdera bereziago bati erantzuten (zer erosi du gazte horrek?, nori ekarri dio aitak gona gorria?). Bigarren hurrenkera horrek badu bere gainean lehenbizikoak ez duen pisua.

41.2b Hiru irizpide balia ditzakegu ordena ez-markatua, kanonikoa edo neutroa zein den jakiteko: (euskaldunaren) hizkuntza sena edo intuizioa, estatistika eta argumentuen islatzea (Gramatika Batzordea 1987a, 1987b; Vallduví 2008)⁴⁴². Irizpide horien arabera esaten dugu, hain zuzen ere, euskara SOV motako hizkuntza dela (§ 41.1b). Nolanahi ere, euskaraz eztabaidatua izan da estatistiken kontua: alegia, zein den maiztasun handiena duen ordena. Hainbat hizkuntzalari arduratu dira gai honetaz (de Rijk 1969; Hidalgo, B. 1994; Erdocia 2006b; Pastor & Laka 2013), baina EHUko Euskara Institutuak eginiko azterketen arabera, gaurko testuetan, egitura sinpleenetan behintzat, andreak gizona ikusi du (SOV) hurrenkerako esaldiak hamar aldiz gehiago ageri dira gizona andreak ikusi du (OSV) motakoak baino. Hirugarren irizpidea bat dator gorago ikusi dugun hizkuntza tipologiako parametroarekin, aditzen argumentu egitura sintaktikoki nola gauzatzen den hartzen baitu kontuan. Beste hitz batzuetan esanda, subjektuaren, objektuaren, zehar-objektuaren eta gainerako argumentuen (lokatiboa, esaterako) kokagune kanonikoak zein diren hartzen da kontuan. Argumentu bakoitzari dagokion sintagma bere posizio kanonikoan badago, ordena neutroa izango dugu; ohiko posiziotik kanpo ageri bada, ordena markatua⁴⁴³.

Euskaraz, perpaus menderatu batzuetan eta bereziki erlatibozkoetan, ez dugu aukerarik osagaiak lekuz aldatzeko, sintagmek beren posizio kanonikoetan egon behar dute. Agian horregatik hartu izan da kontuan irizpide hau ordena neutroa edo kanonikoa zein den erabakitzeko (besteen artean, de Rijk 1969). Gramatika Batzordeak (1987a) beste egitura batzuek ere hartu zituen kontuan ordena kanonikoa aztertzean: nominalizazioak —aitaren etxe erosketa—, bi galdetzaileko perpausak (azalean, behintzat, horrela ikusten ditugunak) —nork zer egin du?— edo izen sintagma bera bi izenlagunek modifikaturik duten egiturak —Artetaren Ganboaren erretratua; argazkilariaren lehendakariaren erretratua; Narbaitzen San Frantsesen biografia—. Azken hiru adibide hauetan egiletzat hartuko dugu lehen izenlaguna: Arteta eta argazkilaria dira, hurrenez hurren, erretratugileak, eta Narbaitz biografiagilea. Gaia, pazientea, adierazten du, ostera, bigarren izenlagunak. Genitibo subjektibo deitu izan zaio lehen motakoari —adibide horietako Artetaren, argazkilariaren eta Narbaitzen izenlagunak bezalakoei, alegia—, eta genitibo objektibo, berriz, Ganboaren, lehendakariaren edo San Frantsesen izenlagunen pareko direnei (§ 18.6).

Argudiobide horiek garamatzate esatera euskaraz SOV dela ordena ez-markatua, neutroa. Hau da, euskaraz, oinarrizko ordenan subjektua kokatzen da lehenik, osagarriak ondoren eta aditza amaieran; hori da ordena kanonikotzat, ez-markatutzat hartzen duguna (Mitxelena 1979; Gramatika Batzordea 1987a; Garzia 2014a):

Zehar-objektuari dagokionez, ez dago hain argi zein den ordena ez-markatua (Ortiz de Urbina 2003d). Lafittek (1944) subjektua (abs.) / zehar-objektua / aditza ematen du hurrenkera neutrotzat. Eta hala da honako adibide honetan, eta beste askotan: Gizon batek bi seme zituen, eta gazteena aitari senipartearen eske jarri zitzaion (Lardizabal). Baina aditz psikologikoekin zehar-objektua aurrean duen egitura hartzen dugu ez-markatutzat: Atezainari giltzak galdu zaizkio. Horregatik eman dugu goian ‘zehar-objektua’ parentesi artean, subjektu absolutiboaren aurrean eta atzean errepikatua. Baliteke ordena neutroa aldatzea zehar-objektua nolakoa den: datibo hunkitua edo aditz psikologikoak argumentu egituran eskatzen duena, ‘esperimentatzailea’ (§ 18.4.3, § 18.4.4).

Adizkiak aspektu progresiboa adierazten duenean, kasu bereko bi sintagma gerta daitezke perpausean (Jon Mikel jotzen ari da). Bi sintagma horietatik lehena hartzen dugu subjektutzat eta bigarrena objektutzat (Ortiz de Urbina 2003d).

Zailagoa da adjuntuen kokagunea zehaztea. Batetik, adjuntuak subjektuaren segidan emango direla esan daiteke. Baina osagaiak ugaldu ahala, edo osagai bakoitza hedatu ahala, gero eta urrunago geratzen dira subjektua eta aditza. Eta horrek kohesioa ahuldu egiten du; subjektuaren eta aditzaren arteko distantzia neurri batetik gora hedatzen bada, Garziak dioenez (2014a), perpausa ez da erabilgarri (aise ulergarri). Bestetik, adjuntu guztiak ere ez dira modu berekoak. Modu adberbioak, esaterako, adizkiaren ezkerrean ematen dira askotan (Elordieta 2001). Mendeko perpausak erraz eman ditzakegu adizkiaren ondoren. Kontu korapilatsua da, azterketa gehiagoren beharra duena. Dena den, subjektua, objektua, zehar-objektua eta aditza dira hizkuntza batean ordena kanonikoa nolakoa den aztertzeko kontuan hartzen diren osagaiak.

⁴⁴² De Rijkek (1969, 1978) aintzat hartzen ditu Greenbergek (1963b) III motako hizkuntzetan ikusten zituen ezaugarrietako batzuk, hala nola postposiziodun hizkuntza izatea, galde hitzak nahitaez aurreratu beharrik ez izatea (wh-fronting deitzen zaionaren beharrik ez izatea) eta adizki laguntzailea adizki nagusiaren ondoren ezartzea.

⁴⁴³ Hizkuntza bakoitzak izaten ditu bere baliabideak egitura markatuak adierazteko. Ikus, esaterako, Vallduví (2008) katalanerako, Zubizarreta (1999) eta RAE (2009) gaztelaniarako edo Ward, Birner & Huddleston (2002) ingeleserako. Oro har, estrategia nagusietako bat osagaiak ezkerreko posizioan kokatzea dela esan daiteke, nahiz horretarako ere modu bat baino gehiago dagoen. Besteak beste, irizpidetzat hartzen da ezkerrean ageri den osagaia ondoren datorren perpausean izenordain baten bidez errepikatzen den ala ez (her parents, I don’t like them at all / her parents I don’t like _ at all). Left dislocation (‘ezkerreko dislokazioa’) esaten zaio lehen adibideko prozedurari; osagaia aurreratzea, bigarrenari. Erlatibozko egituren bidez oinarrizko perpausa bi zatitan banatzea da beste estrategia bat: eso es lo que pienso yo; It was a red wool sweater that I bought ‘lanazko jertse gorria zen nik erosi nuena’. Badira mintzagaia aurkeztu eta nabarmentzeko balio duten egiturak ere (as for, en cuanto a, pel que fa a…).