Euskararen Gramatika

41.1. Sintagma barneko hitz ordena eta perpaus barneko hitz ordena

41.1a Hitz ordena aztertzean, berez, sintagmetako nahiz perpausetako hitzen ordena har daiteke kontuan. Izan ere, izen sintagmak, adjektibo sintagmak, adberbio sintagmak, zenbatzaile sintagmak edo determinatzaile sintagmak ere hitzez osatuak egoten dira, eta hitz horiek hurrenkera jakin batean ematen ditugu euskaraz. Izen sintagmaren barnean izenlagunak, oro har, izenaren ezkerrean ezartzen ditugu; eta adjektiboak, berriz, izenaren eskuinean. Era berean, adjektibo sintagmetan, maila adierazten duten adberbio batzuk —oso, aski, nahiko…— adjektiboaren ezkerrean kokatzen ditugu; beste batzuk, ostera, eskuinean —asko, samar…—. Berdin gertatzen da adberbio sintagmetan ere. Determinatzaile sintagmetan, erakusleak eskuin muturrean ezartzen ditugu; zenbatzaile sintagmetan, zenbatzaile asko ezkerrean ematen ditugu, baina beste batzuk eskuinean edo eskuinean zein ezkerrean (anitz, asko, gutxi, pixka bat, poxi bat, ugari…). Gramatikak ezartzen ditu hurrenkera hauek. Hiztunak ez du, oro har, askatasunik adjektiboak izenaren ezkerrean edo eskuinean emateko, zenbatzaile jakin bat sintagmaren ezkerrean edo eskuinean jartzeko, edo (ezezko perpausetatik kanpo hego-ekialdeko hizkeretan galdegaiak eraginda ez bada) adizki laguntzailea adizki nagusiaren aurretik emateko (*naiz etorri). Mikrosintaxiaren maila esan izan zaio sintagmen barne osaeraren maila honi. Maila horretan, hizkuntza bakoitzeko gramatikak ezartzen dituen erregelen arabera ordenatzen dira osagaiak; zurruna da osagaion hitz hurrenkera.

41.1b Perpausaren mailan kokatzen bagara, hizkuntza tipologiako parametroetako bat da hitzen ordena. Zehazkiago esanda, hizkuntzen kategorizaziorako irizpidetako bat da zein hurrenkeratan ematen diren aditza, subjektua eta objektua. Hau da, aditza baldin bada perpauseko ardatza, ardatz horren osagaiak nola antolatzen diren, zein doan lehen, zein ondoren, zein azken; horri erreparatu diote hizkuntzalariek.

Irizpide hori kontuan harturik, SVO⁴³⁷ (subjektu-aditz-objektu) motako hizkuntzak bereizten dira, bai eta SOV (subjektu-objektu-aditz) edo VSO (aditz- subjektu-objektu) motakoak ere. Munduko hizkuntzen artean, ugari dira SVO hurrenkera dutenak, baina SOV da maizenik ageri den hurrenkera (Comrie 1981). Hala da euskaraz ere: hitz hurrenkera ez-markatua Subjektua-Objektua- Aditza dela esaten dugu⁴³⁸. Zenbait argudiobide erabili izan dituzte gramatikariek euskara SOV hurrenkerako hizkuntza dela erakusteko: “naturaltasuna”, hurrenkera ez askea mendeko perpaus batzuetan, hurrenkeraren estatistikak, ordena bateko edo besteko perpausen prozesamendua burmuinean eta abar. Baina euskararen bereizgarri orokorrei eskainiriko kapituluan mintzatzen baikara horretaz, ez ditugu hemen errepikatuko han esanak (§ 1.2).

41.1c Beste bereizketa bat ere egin ohi da hizkuntza tipologiaren ikuspegitik, hizkuntza konfigurazional / ez-konfigurazional bereizketa⁴³⁹, alegia. Hizkuntza konfigurazional esaten zaie hitz ordena zurruna dutenei, osagaien hurrenkeran ia inolako aldaketarik onartzen ez dutenei (ingelesa, esaterako). Ez-konfigurazionaltzat hartzen dira, aldiz, perpaus bateko osagaiak hurrenkera batean baino gehiagotan antolatzeko aukera dutenak; horrelako hizkuntzen artean sailkatuko genuke euskara ere. Badira, azkenik, hizkuntza erdi-konfigurazionalak, osagaien hurrenkera jakin bat izan arren, osagai horiek lekuz aldatzeko aukera batzuk ere badituztenak; halakoak dira, inguruko hizkuntzen artean, katalana eta gaztelania, esaterako. Honetan ere badu zerikusia hizkuntza jakin baten tipologiak: kasu markak dituzten hizkuntzek, esaterako, askatasun handiagoa dute osagaiak mugitzeko, morfologiak argi erakusten baitu zein den osagai bakoitzaren funtzioa. Subjektua eta objektua perpausean duten lekuaren arabera bereizten dituztenek, ostera, hurrenkera zurruna izan behar dute, ordena aldaketak funtzio sintaktikoaren aldaketa baitakar. Argi ikusiko dugu hori euskarazko adibide pare bat eta frantsesezko ordainak parekatuz: katua saguak jan du nahiz saguak katua jan du, saguak jan du katua, katua jan du saguak esan, ez da aldatzen zein animalia den ekintzaren egilea (jaten duena) eta zein ekintzaren jasailea; beste horrenbeste esan dezakegu Jonek Ane maite du, Jonek maite du Ane, Ane maite du Jonek… aukerez ere. Frantsesez, berriz, le chat a mangé la souris eta la souris a mangé le chat guztiz kontrakoak dira: lehen perpausean katuak jan du sagua, baina bigarrenean saguak jan du katua. Berdin gertatzen da Pierre aime Marie edo Marie aime Pierre bikotean: aldatu egiten da nork nor maite duen perpaus batetik bestera. Hauek guztiak, jakina, gramatikaren eremuko kontuak dira, perpausaren egiturari dagozkionak.

41.1d Nola antolatzen dugu informazio egitura? Esan bezala, subjektua, objektua eta aditza hurrenkera batean zein bestean emateko askatasuna duten hizkuntzetan, osagaien funtzio sintaktikoak ez du aldaketarik hurrenkera batean zein bestean. Hala bada, non dago hurrenkera batzuen eta besteen arteko aldea? Informazio egituran. Izan ere, perpausa, osagai jakin batzuk eta egitura sintaktiko jakin bat duen unitatea izateaz gain, bada informazio unitate ere. Eta hau da aztertzen duguna hizkuntza batean hitz ordenaz ari garenean: diskurtsoaren informazio egitura, alegia. EGLU-I liburukian funtzio egitura eta mintzagai egitura bereizi genituen: kasuen bidez ematen dugu funtzio egituraren berri, perpauseko osagaiek zein funtzio betetzen duten, alegia; mintzagai egitura, aldiz, perpaus batek ematen duen informazioari dagokio, hizketaren unibertsoan oinarritzen da.

Aurreko puntuko perpausak —katua saguak jan du, saguak katua jan du, saguak jan du katua, katua jan du saguak— eta beste hauek ere —jan du katuak sagua, katua saguak jan du— baliokidetzat har ditzakegu osagaiak eta hauen funtzio sintaktikoak kontuan hartzen baditugu: ekintza bera dugu (jan) eta argumentu berak (agentea edo egilea, katua, eta pazientea, gaia, sagua) eta, hein horretan, esanahi bera dutela esan dezakegu. Hala ere, desberdinak dira informazio egituraren mailatik begiratuta. Perpaus horietako bakoitza informazio testuinguru jakin batean erabiliko dugu: aditzak eta osagarriek ematen duten informazioan zer nabarmendu nahi dugun, zer den aldez aurretik dakiguna edo jakin uste duguna… horren arabera antolatuko ditugu osagaiak hurrenkera batean edo bestean.

Berez funtzio sintaktikoak gainditzen dituelako, gramatikak ezin du informazio egiturari buruzko erregelarik eman. Baina, aldi berean, funtzio informatiboek, diskurtso-funtzioek (adibidez, berehala ikusiko ditugun ‘tema’ eta ‘foku’ funtzioek), eragina dute gramatikaren hainbat alderditan, funtzio horiek hitz ordenari eragiten baitiote. Beste hitz batzuetan esanda, informazio egiturari dagozkion funtsezko funtzioak —mintzagaia, galdegaia, kontrastea— sintaxiko baliabideez adierazten ditugu⁴⁴⁰. Euskarari dagokionez, leku berezia izan du hitz ordenaren gaiak euskararen estandarizazio bidean. Gramatika Batzordearen lanaz gain (EGLU-I 1987a, EGLU-II 1987b), hor ditugu Goenaga (1980) edo de Rijken (2008) gramatiketan hitz ordenari eskainitako kapituluak, eta Ortiz de Urbina (2003d), Etxepare & Ortiz de Urbinaren (2003) lanak⁴⁴¹. Mitxelenak (1968) ere aipatu zuen hitz ordena, labur izanik ere, Arantzazuko Biltzarrerako ondu zuen txostenean. Oso bizirik zegoen artean Altuberen (1920, 1930) eragina euskararen estandarizazioari heldu zitzaion garaian, oihartzun handia izan baitzuten eta eragin sakona haren lanek Hegoaldeko joskeran. Polemika iturri ere izan dira lan horiek, ordura arteko literatura tradizioko eredu bateratua hautsi eta ordena zurrunagoa eta garbizaleagoa ekarri zutelako. Testuinguru horretan, Mitxelenak eta Villasantek maiz nabarmendu nahi izan zuten zenbaterainoko garrantzia zuen euskarak behar zuen estandar zaindurako hitz ordenaren gaiak (Corpus Batzordea 2011). Berrikitan Sarasolak (2016) ere idatzi du Altuberen eraginaz. Ikerlan horiek guztiak izanda ere, kapitulu honetan zehar behin baino gehiagotan aipatuko dugun bezala, badira oraindik hainbat puntu ikerketa sakonagoen beharrean daudenak.

⁴³⁷ SVO, SOV erabiliko dugu hori delako nazioartean guztiz hedatu dena. Euskaraz, SAO (subjektu-aditz-objektu) edo SOA (subjektu-objektu-aditz) ere aurkituko ditugu literaturan; baina, esan bezala, nahiago izan dugu nazioartean hedatuen dagoenaren alde egitea. Bestalde, ‘objektu’ terminoa erabili arren, argi dago objektu hori ‘osagarria’ dela, Euskararen bereizgarri orokorrak lehen kapituluan esaten den bezala.

⁴³⁸ De Rijk (1969) izan zen, gure artean, Greenberg-en (1963b) lana oinarri hartu eta euskararen oinarrizko ordena SOV (SOA) zela esaten lehenetakoa.

⁴³⁹ Konfigurazio terminoa beste modu batera ere erabili izan da: aditzaren konfigurazio motak. Aditzak modu batera edo bestera itxuratu daitezkeela adierazteko, aditz jakin bat konfigurazio batean baino gehiagotan sailka daitekeela esaten dugu (Sareko Euskal Gramatika). Atera aditza, esaterako, trantsitibo datiboduna izan daiteke (argazkilariak umeari erretratuak atera dizkio), baina baita intrantsitibo soila (bakarrik atera da kalera), intrantsitibo datiboduna (seme-alabak bihurriak atera zaizkio) edo trantsitibo soila ere (auzoko gizonak txakurra paseatzera atera du).

⁴⁴⁰ Badira informazio egiturari buruzko kapituluak inguruko gramatiketan: Gramàtica de la llengua catalana (2016), Gramàtica del català contemporani (2008), Gramática descriptiva de la lengua española (1999), Nueva gramática de la lengua española (2009), Collins Cobuild English Grammar (1990), Huddleston & Pullum (2002. The Cambridge Grammar of the English Language).

⁴⁴¹ Bai eta, lehenagokoen artean, Astarloa (1803: 171-187), Ithurry (1895: 445) edo Lafitte (1944: 46-50).