Euskararen Gramatika

40.7.1. -turik

40.7.1a Aditz partizipioari -(r)ik atzizkia gehituz osatzen da molde hau. Modu balioa duten gertaera burutuak adierazteko erabiltzen da; modu garbia edo, sarrerako atalean azaldu dugun bezala, moduzkotasun maila horretatik pixka bat aldentzen direnak adieraz daitezke molde honen bidez: barneko moduzkoak nahiz kanpoko moduzkoak era ditzake. Marka horrek berak sortzen ditu moduzko (nolakotasunezko) adberbioak ere: zenbait izeni edo izenondori -(r)ik atzizkia erantsiz lortzen ditugu moduzko adberbio batzuk (zabalik, hutsik, isilik, bizirik, gaixorik, pozik, zutik…). Funtzio sintaktiko bera dute adberbio hauek eta moduzko perpaus mendekoek: Botila hutsik ikusten dugu (adberbioa); Gure laguna zeharo nekaturik ikusten dugu (moduzko perpausa).

40.7.1b Gatozen, molde honen erabileraren berri emateko, adibide batzuetara: Leher eginik ailegatu ginen Baigurako tontorrera; Nazkaturik nago beti gauza bera aditzeaz; Lagunen portaera ikusirik, bakarrik ibiltzea erabaki zuen; Lekukoak esandakoa entzun ondoren, guztiz harriturik geratu da epailea; Ikusitakoa burutik ezin kendurik etorri zen aireportutik. Adibide guztiz arruntak dira.

Euskal literaturako testu klasikoetan ere ugari ageri dira, ekialdean zein mendebaldean, euskararen eremu osokoa baita -turik moldea: Gizon galilearrak, zer ari zarete hor begiak zerurat altxaturik? (Larregi); Izpiritu mehe, beste mundukoak, gaiaren eta itxuraren bitartekoak han zebiltzan harat-honat, argilarrainez inguraturik (Orixe); Isil, begi-kuku, burua makurrik, arkume salgai antz hor-hemenka daude zenbait jaun andere, goi-minak harturik (Orixe); Lili-gainean erle bat orain hego txabalez jarririk eztigai ona miazten dago haren barne samurretik; inork al daki maita badira berengaiz ezaguturik (E. Arrese). Egia da garai berriagoetan -tuta moldea erabiltzen dela gehienbat Hegoaldean, baina argi utzi behar da Hegoaldeko testu klasikoetan ere aurkituko dugula -turik.

40.7.1c Partizipio mota hau aditz modalen gainean ere eratzen ahal da. Adibidez: nahi, gura eta ezin: Mikel oposizioetara aurkeztu da lanpostua lortu nahirik (nahian); Bide onera itzuli ezinik dabil azken aldi honetan; Txakur bat zegoen kalean, etxera sartu gurarik.

40.7.1d Orain arte eman ditugun adibide gehienak baiezko perpausak ziren. Ezezko perpausetan, ordea, badira debeku batzuk. -turik-en bidez eratzen diren perpausen ezezko formetan, ez da ohikoa ‘ez …-turik’ erako egitura: ?ez eginik, ?ez etorririk… Adibide batzuk hartzen baditugu, argiago ikusiko dugu kontua: Mozorroturik irten zen kalera; Ahizparen jertsea jantzirik azaldu zen bilerara; Arerioekin kezkaturik bizi zen. Perpaus hauek bitxi samarrak gertatzen dira ezezka honela emanda: ??Ez mozorroturik irten zen kalera; ??Ahizparen jertsea ez jantzirik azaldu zen bilerara; ??Arerioekin ez kezkaturik bizi zen. -turik-en bidez eratzen direnen ezezko forma emateko bide arruntena gabe edo barik postposizioetara jotzea da (-tu gabe / -tu barik): Mozorrotu gabe/barik irten zen kalera; Ahizparen jertsea jantzi gabe/barik azaldu zen bilerara; Arerioekin kezkatu gabe/barik bizi zen; Bere lanak amaitu gabe/barik irten zen lantokitik. Nahi aditzarekin, batzuetan ezeztapenari eransten zaio -ik marka: Haurra etxera joan nahi ezik dago. Horien alboan, esanahiz apur bat desberdinak, ezin daramaten formak ere erabil daitezke moduzkoetan ezeztapena adierazteko (-tu ezinik; ezin …-turik): Ikusmena galtzen ari da, eta laster irakurri ezinik geldituko da; Ezin sosegaturik dabil alaba aspaldi honetan. 40.10 atalean (-tu + postposizioa) ikusiko ditugu aukerok xehetasun handiagoz.