Euskararen Gramatika

40.7. -turik eta -tuta

Euskaraz moduzko perpausik arruntenak perpaus jokatugabeak dira; oso arruntak dira bereziki -turik eta -tuta atzizkien bidez osatutako perpaus mendekoak; moduzko gertaera burutuak adierazteko forma ohikoenak dira bi hauek. Baliokide dira esanahiz -turik eta -tuta, eta, forma-desberdintasunaz gain, bien arteko alde bakarra distribuzio dialektalarena da: ez dute bestelako desberdintasun nabarmenik.

40.7.1. -turik

40.7.1a Aditz partizipioari -(r)ik atzizkia gehituz osatzen da molde hau. Modu balioa duten gertaera burutuak adierazteko erabiltzen da; modu garbia edo, sarrerako atalean azaldu dugun bezala, moduzkotasun maila horretatik pixka bat aldentzen direnak adieraz daitezke molde honen bidez: barneko moduzkoak nahiz kanpoko moduzkoak era ditzake. Marka horrek berak sortzen ditu moduzko (nolakotasunezko) adberbioak ere: zenbait izeni edo izenondori -(r)ik atzizkia erantsiz lortzen ditugu moduzko adberbio batzuk (zabalik, hutsik, isilik, bizirik, gaixorik, pozik, zutik…). Funtzio sintaktiko bera dute adberbio hauek eta moduzko perpaus mendekoek: Botila hutsik ikusten dugu (adberbioa); Gure laguna zeharo nekaturik ikusten dugu (moduzko perpausa).

40.7.1b Gatozen, molde honen erabileraren berri emateko, adibide batzuetara: Leher eginik ailegatu ginen Baigurako tontorrera; Nazkaturik nago beti gauza bera aditzeaz; Lagunen portaera ikusirik, bakarrik ibiltzea erabaki zuen; Lekukoak esandakoa entzun ondoren, guztiz harriturik geratu da epailea; Ikusitakoa burutik ezin kendurik etorri zen aireportutik. Adibide guztiz arruntak dira.

Euskal literaturako testu klasikoetan ere ugari ageri dira, ekialdean zein mendebaldean, euskararen eremu osokoa baita -turik moldea: Gizon galilearrak, zer ari zarete hor begiak zerurat altxaturik? (Larregi); Izpiritu mehe, beste mundukoak, gaiaren eta itxuraren bitartekoak han zebiltzan harat-honat, argilarrainez inguraturik (Orixe); Isil, begi-kuku, burua makurrik, arkume salgai antz hor-hemenka daude zenbait jaun andere, goi-minak harturik (Orixe); Lili-gainean erle bat orain hego txabalez jarririk eztigai ona miazten dago haren barne samurretik; inork al daki maita badira berengaiz ezaguturik (E. Arrese). Egia da garai berriagoetan -tuta moldea erabiltzen dela gehienbat Hegoaldean, baina argi utzi behar da Hegoaldeko testu klasikoetan ere aurkituko dugula -turik.

40.7.1c Partizipio mota hau aditz modalen gainean ere eratzen ahal da. Adibidez: nahi, gura eta ezin: Mikel oposizioetara aurkeztu da lanpostua lortu nahirik (nahian); Bide onera itzuli ezinik dabil azken aldi honetan; Txakur bat zegoen kalean, etxera sartu gurarik.

40.7.1d Orain arte eman ditugun adibide gehienak baiezko perpausak ziren. Ezezko perpausetan, ordea, badira debeku batzuk. -turik-en bidez eratzen diren perpausen ezezko formetan, ez da ohikoa ‘ez …-turik’ erako egitura: ?ez eginik, ?ez etorririk… Adibide batzuk hartzen baditugu, argiago ikusiko dugu kontua: Mozorroturik irten zen kalera; Ahizparen jertsea jantzirik azaldu zen bilerara; Arerioekin kezkaturik bizi zen. Perpaus hauek bitxi samarrak gertatzen dira ezezka honela emanda: ??Ez mozorroturik irten zen kalera; ??Ahizparen jertsea ez jantzirik azaldu zen bilerara; ??Arerioekin ez kezkaturik bizi zen. -turik-en bidez eratzen direnen ezezko forma emateko bide arruntena gabe edo barik postposizioetara jotzea da (-tu gabe / -tu barik): Mozorrotu gabe/barik irten zen kalera; Ahizparen jertsea jantzi gabe/barik azaldu zen bilerara; Arerioekin kezkatu gabe/barik bizi zen; Bere lanak amaitu gabe/barik irten zen lantokitik. Nahi aditzarekin, batzuetan ezeztapenari eransten zaio -ik marka: Haurra etxera joan nahi ezik dago. Horien alboan, esanahiz apur bat desberdinak, ezin daramaten formak ere erabil daitezke moduzkoetan ezeztapena adierazteko (-tu ezinik; ezin …-turik): Ikusmena galtzen ari da, eta laster irakurri ezinik geldituko da; Ezin sosegaturik dabil alaba aspaldi honetan. 40.10 atalean (-tu + postposizioa) ikusiko ditugu aukerok xehetasun handiagoz.

40.7.2. -tuta

40.7.2a Aditz partizipioari jatorrian emendiozko juntagailua zen -ta gehituz osatzen da molde hau. Modu-balioa duten gertaera burutuak adierazteko erabiltzen, eta, aurreko atalean esan dugun bezala, -turiken baliokidea da esanahiz: distribuzio dialektalak baino ez ditu bereizten. Lekukotasun idatziei erreparaturik, eta esparru geografikoari gagozkiola, esan daiteke -tuta moldea Hegoaldeko tradiziokoa dela, ez dela Iparraldeko testuetan ageri. Ez du esan nahi, ordea, Hegoaldean -tuta bakarrik erabiltzen denik. Esan berri dugun bezala, -turik moldea duten perpausak historikoki orokorrak dira, euskararen esparru guztietakoak, nahiz gerora, garai berriagoetan, -tuta nagusitu zaion mendebaldean.

40.7.2b Hona -tuta moldearen adibide batzuk, asmatuak eta literatura tradiziokoak: Lan asko eginda iritsi da lanpostu horretara; Leher eginda gaude ibilaldi luzea egin ondoren; Buruan ongi jarrita darama txapela aitonak; Lagunaren portaerarekin etsita, kasurik ez egitea erabaki genuen; Lokatzean finkatzen dugu oinarria, eta bere gainean eraikitzen dugun guztia berehala erortzen zaigu hauts bihurtuta (Mitxelena); Baina jaramonik egin barik, pozik eta barreka joan ziren euren kobetara, zorroa lepoan hartuta (Bitaño); Oin bateko oinetakoak kendu, galtza izterreraino ekarri eta zango zuria zintzilik utzi zuen uretan sartuta (Anabitarte); Eta hura ere joan zen sermoira, talo bat golkoan hartuta (Anduaga). Hegoaldeko tradizioan oso ohikoak dira molde honi jarraitzen dioten adibideak, eta barneko nahiz kanpoko moduzkoak adierazteko erabil daitezke.

40.7.2c Nola ematen dira -tuta moldea duten perpausak forma ezezkoan? -turik moldea ezezkoan emateko modu berean adierazten da ezezkotasuna -tuta moldearen kasuan ere. Modurik arruntena, -tu gabe moldea erabiltzea da (bizkaieraz, -tu barik): Telebista ikusi gabe/barik ere ondo bizi daiteke; Gehiegi nekatu gabe egin daiteke ibilaldi hori; Ez daki ingurukoak gogaitarazi gabe ibiltzen. [-tu + postposizio] egiturei buruzko atalean, ezezkoei eskainitako azpiatalean aztertzen dira ezezko forma hauek (§ 40.10g).

Bestalde, ez da beharbada molderik erabiliena, baina ez partikula ezezkoa txerta daiteke moldearen bi zatien bitartean ere: -tu + ez + -ta → -tu ezta. Hegoaldeko zenbait lekutan arruntak dira era honetako egiturak, nahi eta gura aditz modalen ondoren: Hori etxetik atera nahi ezta dago.

40.7.2d Badira, -ko atzizkia erantsirik, -tuta oinarritzat hartzen duten molde batzuk ere; modu-adiera duten izen edo postposizio batzuekin agertu ohi da oinarri hau (-tutako eran, -tutako moduan, -tutako legez), eta adieraren aldetik moduzkotzat jo behar dira, nahiz osaerari dagokionez beste jatorri bat duten. Hona zenbait adibide: Esandako moduan dena egiten baduzu, arratsaldeko zazpietan aurkituko duzu semea zuhaitz handiaren ondoan (Oskillaso); Ofizialenak izena ere ematen diote eta Eskualtzale-Biltzarrak argitaratutako eran ipintzen dugu (Orixe); Aldaparen goenera heldu ziren eta han zegoen lautada ezagunean gero ta agudoago zihoazen, lehenago esandako eran (Erkiaga).

Formaz desberdina izan arren, balio bera du partizipio-oinarria duten postposiziozko moldeetan bilduko dugun beste honek ere: -tu bezala: Agindu bezala egin genuen lana; Lehenago aitortu bezala, gero eta agudoago zihoazen.

Hauek guztiak (-tu bezala, -tu moduan, -tu legez, -tu eran…) aditz laguntzailearen elipsiaren ondorioz laburtutako perpaus jokatuak ditugu, azken finean, eta 40.14 eta 40.15 ataletan ematen da molde hauen guztien berri zehatzagoa.

40.7.2e Nahi izan aditzaren gainean emanda, nahita forma lexikalizatua osatzen du -ta atzizkiak: Nahita egin zuela konturatu ginen geroago. Esan bezala, lexikalizatutako adberbioa da nahita, eta ezin du aurretik beste aditz bat hartu. Okerrak dira, adibidez, honako hauek: *Gure elkartean sartu nahita dabil aspaldion; *Lana laster bukatu nahita ibili da igeltseroa, eta gero komeriak! Forma horren ordez, nahirik edo nahian erabiltzen da: Gure elkartean sartu nahirik/nahian dabil aspaldion; Lana laster bukatu nahirik/nahian ibili da igeltseroa, eta gero komeriak!