Euskararen Gramatika

40.2. Modua eta beste nozio batzuk

40.2a Osagarri adberbialak sailkatzeko unean irizpide semantikoetatik (denbora, modua, lekua eta abar) abiatu ohi dira gramatika gehienak, eta esan dugu horrela jokatuko dugula gurean ere. Baina aski ezaguna da oinarrizko nozio orokor horietako bakoitzaren inguruan xehetasun eta ñabardura ugari hartu behar izaten direla kontuan; eta hizkuntzako adibideetara jotzean askotan ez dela erraza nozio horiek garbi zedarritzea edo mugatzea; eta dagokigunera etorriz, “modu” kontzeptua ez dagoela guztiz bereizita beste kontzeptu batzuetatik (baldintza, kausa, denbora eta abar).

40.2b Eman ditzagun azken ideia hau azaltzeko adibide batzuk. Pentsa dezagun bi gertakari ditugula: ‘diruak gastatzea’, eta ‘etxera itzultzea’. Eta ‘diruak gastatzearen’ ondoren gertatzen dela ‘etxera itzultzea’. Gertakariak horrela direlarik, egoera batzuetan hiztunak ondokotasunezko adiera nabarmendu nahiko du (Diruak gastatu zituenean, etxera itzuli zen); beste batzuetan bi gertakarien arteko kausa-ondorio erlazioa edo azalpena azpimarratu nahiko du (Diruak gastatu zituenez gero, etxera itzuli zen); edo perpaus nagusiko gertakaria nola gertatu zen, modua, azaldu nahiko du bereziki (Diruak gastatuta itzuli zen etxera). Erabiltzen diren menderagailuek edo haiei erantsitako postposizioek adiera garbi bideratzen dutenean ez da zalantzarik izaten.

Baina zenbait menderagailu (-ela; -elarik; -tuta; -turik; -tuz) interpretazio semantikoaren aldetik nahiko irekiak dira, eta esan daiteke ‘mendeko zirkunstantzia bat’ baino askoz gehiagorik ez dutela adierazten. Horrelakoetan mendeko adberbialaren adiera irekia gertatzen da, eta askotan testuinguruak edo bestelako faktoreek argitu beharko digute zer interpretazio gailentzen den (Noiz? Nola? Zergatik?). Gainera, zirkunstantzia bera (‘diruak gastatu’ — ‘etxera itzuli’) uler daiteke aldi berean denbora-ondokotasun gisa edo ‘etxera-itzultze’ gertakaria nola bete den adieraziko balu bezala. Ekintzen arteko ondokotasuna dagoenean, oinarrizko interpretazioa denborazkoa izan arren, testuinguruak bestelako nozioak bidera ditzake, denborazkoarekin batera edo hari nagusituz⁴²³. Beste adibide bat emateko: Guztiei agur esanez etxerako bidea hartu zuen; adieraz dezake bi ekintzaren arteko ondokotasuna, edo adieraz dezake pertsona horrek etxerako bideari nola ekin zion —adibidez, aurretik gainerakoekin tirabirak izan dituenean, baina azkenerako giroa lasaitu denean guztiak adeitsu agurtuz—⁴²⁴; edo bi adierek elkar osa dezakete.

Gertakariak aldi berean gauzatzen direnean ere suertatzen dira horrelakoak. Adibidez, pentsa dezagun ‘txirrinduan ibili’ eta ‘hanka hautsi’ gertakariak ditugula. Txirrinduan nenbilela hautsi nuen hanka esaten badugu, adieraz dezakegu denbora-aldiberekotasuna (noiz hautsi nuen hanka), edo adieraz dezakegu modua (nola edo zer egoeratan hautsi nuen) edo gertakariaren azalpena (zerk eraginda hautsi nuen edo zer testuingurutan gertatu zen); edo, neurri batean, adiera guztiak gurutzatu daitezke, eta zirkunstantzia bat azaldu.

Mota honetako adibideak ditugunean, testuinguruak eta beste zenbait faktorek adiera batera edo bestera eraman gaitzakete. Adibidez, narrazioa dagoenean denbora-ondokotasunezko interpretazioa nagusituko da: Mutikoak, zuhaitzera igota, gereziz bete zuen saskia. Bestelakoetan ondoriotasunezko interpretazioa nagusituko da, ‘modu’tik hurbilago eta kausa-kutsuz: Hori jakinik, lasaiago gaude; [hori dakigularik / dakigunez…].

Bestalde, perpaus nagusiko eta menderatutako subjektuen artean erreferentziakidetasunik ez dagoenean, zailagoa da modu-adiera garbia esleitzea mendeko perpausari: Erromatarrek Kartago erreta/errerik, beste bide bat hartu zuen historiak.

40.2c Baldintza eta modua gurutzatzen diren adibideak ere ugari izaten dira: Hain lan gutxi eginda, ez duzu emaitza onik lortuko; Gehiago saiatuz emaitza onak lortuko zenituzke. Lehenengo adibidean azpimarratutako perpausak adieraz dezake emaitzak nola ez dituen lortuko, edo, baldintza hori betetzen jarraitzen badu (hain lan gutxi egiten baduzu…), zer gertatuko zaion iragarri. Bigarrenean perpaus nagusiko aditzaren moduak mendeko perpausa baldintzazko gisa ulertzera eraman gaitzake (gehiago saiatuko bazina…), baina emaitza onak nola lortuko lituzkeen ere adieraz dezake azpimarratutako zatiak. Tradizioko adibide bat emateko: Kalte handirik egingo ote zenuen, meza entzuten herrian geratuta? (Agirre Asteasukoa); azpimarratutako zatiak adieraz dezake modua, edo adieraz dezake baldintza (‘meza entzuten herrian geratu bazina’).

Neurri batean, gauza bera gertatzen da konparazioarekin eta moduarekin ere. Begira diezaiogun ondorengo adibideari: Etxetik irten zen bezala azaldu zen afarira Josu. Berez konparazioa dago: ‘etxetik irten zen modua’ eta ‘afarira azaldu zen modua’ erkatzen dira; eta bezala adberbioaren bidez modu-konparazio hori parekotasunezkoa dela adierazten da. Modu-parekotasuna adierazteko erabiltzen da konparazio perpausa; eta egitura osoak, semantikoki, moduzko balioa du. Eta moduzko perpausen arteko beste molde batzuek ere (Etorri den eran joan da; Esan dioten moduan kontatu du eta abar) badute zeharkako konparazio bat.

40.2d Ikusten dugu, bada, “modu” kontzeptua ez dagoela guztiz mugatua, ez dagoela guztiz bereizia beste kontzeptu batzuetatik (denbora-ondokotasuna edo aldiberekotasuna, kausa, baldintza eta abar).

40.2e Beste batzuetan zirkunstantzia irekiagoak aurkitzen ditugu, inoiz moduzko gisa ere uler daitezkeenak. “Moduaren” kontzeptu garbitik urrunago doazen perpausak dira. Batzuetan nahikoa urrundu daitezke: Hori ikusirik, etxean geratu da [hori zela eta / hori ikusi, eta]; kausa azalpenetik ia zentzu ilatibo hutsera lerratzen da; ondokotasunezko esan diezaiekegu halakoei. Baina esanahiaren lerratze nabarmen hori gorabehera, moduzkoen sailekotzat jo daitezke halakoak ere: Zuek gustura zaudetela jakinik, gustura gaude gu ere. Askotan era honetako perpausak komaz bereizten dira predikazioaren gunetik, tarteki modura txertatzen baitira esaldian. Horregatik, doazen esaldian ez dira nola galdearen erantzun izango inolaz ere, ez eta galdegai ere.

40.2f Gainera, gramatiketan moduzko perpausen deiturapean bildu ohi diren perpausen balio semantikoa askotarikoa izaten da, eta sarri dezente urruntzen da honela, horrela, hala adberbioen baliokide izatetik. Adibidez, moduzkoen multzoan sartu ohi dira gramatiketan ondorengoak bezalakoak ere: Esan duzun bezala, gobernuak dimisioa eman du; Iragarri dutenez, datorren ikasturtean matrikula merkeago izango da; Zintzoa izanik, ezin dut ziurtatu hori horrela izan denik; Argi geratu den bezala, hemen idazkariak agintzen du, ez zuzendariak; Gogoratuko duzuenez, herritarren botoek eraman zuten agintera Hitler. Azken hauetan nekez ikusi ahal izango dugu ‘gertakaria betetzeko era edo modua’: perpaus osoari bidea ematen diote hemen azpimarratutako mendeko perpausek. Hala ere, moduzkoen atalean aztertu ohi dira gramatiketan: erabiltzen diren menderagailuak moduzkoetako berberak dira; eta adierazten diren balioak gertuago daude moduzkotasun zabal batetik mendeko perpausen beste edozein sailetatik baino.

40.2g Ikusten dugu, bada, semantikoki askotariko multzoa osatzen dutela moduzko perpausek; ‘nolakotasuna’ edo ‘modua’ era oso zabalean ulertu behar dela. Batzuk, esan bezala, moduzko adberbialen adierazpen garbiak dira, nola galderaren berri ematen dutenak. Baina moduzkotasun estu horretatik urruntzen diren adibideak ere ematen dira gramatiketan moduzko perpausen sailean.

⁴²³ Askotan badirudi hitz ordenak eta adiera desberdinek badutela lotura. Har ditzagun ondorengo bi gertakariak: ‘lanak amaitu’ — ‘etxera joan’. Antola ditzagun ondorengo bi ordenekin: Lanak amaituta etxera joan zen; Lanak amaituta joan zen etxera. Lehenengo adibidean aukera handiagoa dago mendeko perpausa denborazkotzat hartzeko, eta bigarrenean moduzkotzat hartzeko: moduzko osagarri adberbialak aditzetik hurbilagoko elementutzat hartzen ditugu, eta denborazkoek joera handiagoa dute kanporagoko zirkunstantzia modura funtzionatzeko.

⁴²⁴ Ziurrenera bi adierei intonazio desberdina emango genieke: ondokotasuna dagoenean, mendekoaren ondoren pausa egingo genuke, eta idatzian koma jarri; moduzko interpretazioa galdegai izaerarekin lotuko genuke, eta horrela, aditzaren ezkerretara eman mendeko perpausa, inolako etenik gabe.