Euskararen Gramatika

39.3.7. -ela/-elarik + ere

39.3.7a Moduzko bi menderagailu horiei ere gehituz eratzen diren egiturak aztertuko ditugu atal honetan.

Berdin al da kontzesio perpausa hauek ere-rekin eta hura gabe ematea? Galdera horri erantzuten ahaleginduko gara ondorengo lerrootan.

Zenbait gramatikatan, menderagailu hutsezko formak kontzesiozko egituren artean sailkatu izan dira. Lafitterenean, adibidez, hala gertatzen da -elarik-en kasuan. Adibide hauek ematen ditu bere gramatikan: Deus ere ez dakielarik, jakintsunaren fama bildu harek (Lafitte 1944: § 885); Sei urthe dituelarik, zer uste duzu ongi dakiela katichima (Lafitte 1944: § 762).

Guk ez ditugu gauzak hain argi ikusten. Gure ustez, kontzesioa adierazteko, era askoz garbiagoa da menderagailu horri ere eranstea. Horrekin ez dugu esan nahi goiko bi adibideek kontzesio baliorik ez dutenik; bai, ordea, ez direla zehazki kontzesioari lotutako formak. Balio dezakete, testuinguru jakin batzuetan, kontzesioa adierazteko, baina ez da hori kontzesioa adierazteko forma arrunta. Gauza bera esan dezakegu kontzesio balioa izan dezaketen beste forma batzuei buruz ere, nahiz berez kontzesioari lotutako formak ez izan. Adibidez, honako hauek: Gaixorik dago eta kalera doa; Euskalduna da eta erdaraz ari da beti; Hain eri baitzen, ez zen batere izitu (Lafitte 1944: § 885).

39.3.7b Pragmatikaren aldetik, ezin esan kontzesiozkoak ez direla, baina proposizioen arteko joko semantikoei esker; sintaxiaren aldetik, baina, ez dira kontzesiozko egituren artean sartzekoak eta bidezko juntadura nahiz bait- menderagailua duen perpausa.

Era horretako egiturez § 39.3.12 azpiatalean mintzatuko gara, aipatzeko besterik ez baldin bada ere.

-ela eta -elarik berez kontzesiozko formen artean sartzeko zalantzak direla eta, horretarako arrazoi bat baino gehiago ditugu.

Batetik, literatura tradizioan ez dira adibide asko huts-hutsean hala emanik kontzesio balioa dutenak. Ta zuek, indartsuak zaretela, laguna behar dezute zugatz zirzil bat gurdira jasotzeko (Agirre); On da guretzat zenbait aldiz kontra errailleak ditugun eta paira detzagun, bai eta gutaz iujeamendu gaixtorik eta makurrik eman dezaten, ongi egiten dugularik, eta intenzione onarekin (Pouvreau); Euskal deitura duelarik, ez gaitu gehiegi maite euskaldunok (Mitxelena).

39.3.7c Bestetik, ere gabe doazenean, menderagailu hutsa nahikoa iruditu ez, eta beste “laguntza” batzuez baliatu izan dira idazleak kontzesio balioa ziurtatzeko. Horietako bat da perpaus nagusian nabarmenduta eman dugun aurkaritzako diskurtso markatzaile bat edo juntagailu bat sartzea: Ordea gaitzetik heldu den beheramendua maite dugularik, guzia gatik re hura ekharri duen gaizkia erremediatu behar dugu on eta zuzenezko diren bideez, guzien gainetik guk egin gaizkia kontuzkoa eta seinalatua denean (Pouvreau); Halakoak behar handia dute midiku espiritual on baten eskuetan erorteko; zeren nola bihotzeko kharmintasun hura baitute sorkuratik, gaitz da hari garaitzea, eta berez bekhatu eztelarik, bainan eskas-makhur bat xoilki delarik, guziarekin ere perillosa da, zeren, hura dela bide, iujeamendu arinak eta gaizki erranak sartzen eta nausi iarten baitire ariman barrena (Pouvreau); Iainkoak athera zaitu ezdeus hartarik zure egitea gatik zaren bezalakoa, zure beharrik etzuelarik, bainan bere ontasun hutsaz (Pouvreau); Konzientziak minzatzen usatua eztelarik, eztaki alabaina ixilik ere egoiten (Axular).

39.3.7d Horiekin batera, erabiltzen den baliabide nagusia da ere eranstea, -ela/-elarik menderagailua huts-hutsean eman beharrean. Lehenago ere (§ 39.2) aipatu dugu diskurtso markatzaile horrek kontzesioa adierazteko duen garrantzia; kontzesio molde askotan aurkitzen dugula, baita horien baliokide izan daitezkeen aurkaritza diskurtso markatzaileetan ere; era berean, ere zenbait perpausi erantsiz gero, perpaus horri kontzesio balioa ematen diogula ere esan dugu: adibidez, baldintzazko eta moduzko perpausei. Aukera guztien artean, muga-mugako kasu bat hartzen da, perpaus nagusian adierazteko hala ere hortik ondoriozta dezakeguna ez dela betetzen.

– Alferra bada, ez dute lantegian hartuko.

– Langilea bada ere, ez dute lantegian hartuko.

– Zaharkitua zaudelarik, ez duzu maratoia bukatuko.

– Sasoi betean zaudelarik ere, ez duzu maratoia bukatuko.

Jakina, ez gara esaten ari -elarik duena ere-rik gabe ere eman ezin daitekeenik, kontzesio baliorik ez duenik; baina ziurragotzat jotzen da ere eta guzti ematea, hori gabe zenbaitetan ilun geratuko litzatekeelako. Adibide kopuruetara begiratzen badugu ere, konturatzen gara askoz ugariagoak direla ere dutenak gabeak baino; aitortu beharra dago, nolanahi ere, -ela ere eta -elarik ere egitura duten adibideak ere ez direla oso ugariak⁴¹⁷. Ekar ditzagun literatura tradiziotik horietako batzuk: Hura berriz, txit bihotz oneko zala ere, hasarrekor zan (Orixe); Begira ea egin izan dozunez guzurraren ganeko yuramenturik; bada guzur txikia ta txantxazkoa dala bere, beti da bekatu mortala (Añibarro); […] da harako don Pablo baten gizara, zahar-zaharra zala bere, herririk herri ebillen Iesukristoren legea zabaltzen, bere gaztetako gaiztokeri guztiak autortuaz (Agirre); Gazte samar geralarik ere, […] ari gatzaizu […] munduko berri ikasten (Lizardi); Mundu huntan bizi zareiño nahi eztuzularik ere ganbiakor izanen zare (Xurio); Gainerako lagunek, bizi eta egiazko direlarik ere, itzaliak dirudite haren aldean (Mitxelena 1988a).

39.3.7e ere-ren laguntzarekin ere, ordea, badira anbiguo edo ilun gerta daitezkeen kasuak; alegia, kontzesioaz bestelako interpretazioren bat izan dezaketenak. Beste zenbait moldetan gertatzen den bezala (ba-… ere-ren kasuan eta -tuz gero-renean, adibidez), ikusiko dugu -ela(rik) ere duten adibideak ere ez direla nahitaez kontzesiozkoak; bestelako balio batzuk ere izan ditzaketela.

Batzuetan argi dago ez direla kontzesiozkoak; beste batzuetan ez dago hain argi kontua. Izan ere, muga irristakor samar batekin egiten dugu topo hemen, -ela edo -elarik hutsa duten kasuetan bezala: denbora, modua, kontzesioa… Batzuetan ez da erraza horietako zein balioren aurrean gauden jakitea⁴¹⁸.

Denborazko edo moduzko interpretazioa ere eman dakieke zenbait perpausi; hona batzuk: Horiek, ordea, egonik ez dute, ez baitaude, iges baitoaz. Nor doakie atzetik haragi-irritsez? Nork atzeman, bertan daudela ere? (Orixe); Trintxera haietan ura zegoan, bañan, nahi ez genduala ere, lo hartzen genduan; lo premi handia baigenduan (S. Salaberria); Eta Gabirian behi-kontu nebillela ere, makiña bat aldiz egon nintzan negarrez gure aita eta ama gogoratuta, pentsaturik ez nituala gehiago ikusiko (S. Salaberria); Txikiago zala ere orobat izan zituen, ta estasis hoien testigua Aioa izandu zan (Kardaberaz); Ta jan-zahar dagola bere, edateko beti gertu dabillen ezkero, maskartu ta txatxartu da errime, Nikanor mutil gaztea (Erkiaga).

39.3.7f Distribuzio geografikoari dagokionez, oro har -ela-duna mendebaldekoa da eta -elarik duena ekialdekoa. Mendebaldean -ela ere baino gehiago erabiltzen da, nolanahi ere, aditz jokatugabea duena (-tuta ere). Izan daiteke interpretazioaren aldetik aipatu berri dugun desabantailagatik? Baliteke; hala ere, gogorarazi behar dugu aditz jokatugabea dutenak ere ez direla erabat gardenak interpretazioaren aldetik, hauek ere bai baitute jokatudunek duten arazo hori⁴¹⁹.

⁴¹⁷ Adolfo Arejitak Euskal Joskera gramatikan aipatzen du hori: “oso gitxitan agertzen diran arren” (1985: 172).

⁴¹⁸ OEHk ere honako hau dio ere sarreraren barruan: “Detrás de una oración condicional forma una oración concesiva. Incluimos aquí las construcciones de participio con -(i)k y de -(e)la(rik) (con verbo conjugado), aunque en algunos casos el valor concesivo no es del todo claro”. Adibide hauek ematen dira han: Biak, seglare zirala ere, relijiosoen bizitza egin zutenak (Kardaberaz); [Pekatua] eragozten eztienak, hartarako kargua eta obligazioa duelarik ere (Gerriko); Txit bihotz oneko zala ere, hasarrekor zan (Orixe).

⁴¹⁹ Ikus, bestela, OEHk zer dioen egitura hauei buruz: “En oraciones concesivas con ere precedido de participio con -TA (-DA) y de participio seguido de (e)ta (da). El valor concesivo de algunos ejemplos puede ser dudoso”.