Euskararen Gramatika

39.3.4. Baina enklitikoaren bidez eratuak

39.3.4a Kontzesiozkoen kapitulu honen hasieran esan dugu menderakuntzaren bidez nahiz juntaduraren bidez eman zitekeela aurkaritza erlazioaren berri. Ekar ditzagun hona hango adibide batzuk:

– Gaixo dagoen arren, kalera irten da (MENDERAKUNTZA)

– Nahiz xentimorik ez duen, ardotarako beti izaten du zerbait (MENDERAKUNTZA)

– Gaixo dago, baina kalera irten da (JUNTADURA)

– Xentimorik ez du, baina ardotarako beti izaten du zerbait (JUNTADURA)

39.3.4b Esan dugu, halaber, bi egituren arteko erlazio semantikoa hain estua izanik ez dela harritzekoa aurkaritzako juntadura izatea kontzesio egituretako baten jatorria, atal honetan aztergai dugun egituraren jatorria, alegia. Har dezagun goiko adibideetako bat: Gaixo dago, baina kalera irten da. [A, baina B] egitura dugu hor. Egitura hori trukatu egin daiteke, eta [B, A-baina] bihurtu (tarteko pausuan baina lehen osagaiari atxikiz [A-baina / B]): Gaixo dago, baina kalera irten da → Gaixo dago-baina, kalera irten da → Kalera irten da, gaixo dago-baina.

Gertatu dena, beraz, izan da baina juntagailua, hasiera batean aurretik etenaldia zuena, aurreko osagaiari lotu zaiola (lehenbiziko perpauseko aditzari); ahoskeran (eta idazkeran ere bai) nabarmena da hori: batetik, azentuari dagokionez, aurreko aditzarekin unitate prosodikoa osatzen du baina-k; ezin du baina-k azentu nagusia hartu; bestetik, etenaldia gertatzen da baina-ren ondoren. Kasu batzuetan hurrenkera aldaketa ere gertatzen da. Enklitizazioa esaten zaio gertatu den prozesu horri, baina-ren enklitizazioa, klitiko bihurtzea⁴¹².

39.3.4c Distribuzio geografikoari dagokionez, erdialdeko eta mendebaldeko hizkeretan erabiltzen da baina enklitikoa, idatzizko jardunean nahiz ahozkoan, eta aldaera hauetan aurkitu daiteke, besteak beste, literatura tradizioan: baina, baiña, baña, baia, baie, baiño, baño…

Hona, enklitizazio prozesu horren adibide batzuk: Kosta yatan baña, azkenian oratu neutxian belarrietatik txarrikume loditxuenari (F. Bilbao); Kosta jak baiña, azkenean asmatu dok biziera bardinbako bat (F. Bilbao); Marikontze eskallu, txatxala, eskel, petralari ta zuri, biori, arpegiko narrua kenduko deutsuet nik, neure atzamarrakaz, lodia daukazue baña (Agirre).

39.3.4d Baina enklitikoaren kokapenari dagokionez, gehienetan aditz jokatuaren ondoren, hari loturik, joan ohi da (baina enklitikoa daraman perpausaren azken muturrean gehienetan); horregatik esan ohi da egitura hauetan juntagailua baino gehiago menderagailua dela, bestelako menderagailuetan gertatzen den bezala aditzari lotu izan zaiolako baina enklitikoa (gauza bera gertatzen da eta enklitikoarekin kausazko perpausetan); horregatik ari gara aztertzen egitura mota hau menderakuntzaren barruan, beste kontzesio menderagailuekin batera.

Gainerako menderagailuekin batera sailkatu dugu, haiek osatzen dituzten perpausen distribuzio sintaktiko bera dutelako baina enklitikoaren bidez osatzen direnek. Berdin-berdin eman dezakegu ondorengo informazioa baina enklitikoaren bidez nahiz beste kontzesio menderagailuren baten bidez:

– Gogo handirik ez dudan arren, egingo dut.

– Nahiz gogo handirik ez dudan, egingo dut.

– Gogo handirik ez dut baina, egingo dut.

– Eguzkiak jotzen duen arren, hotz handia egiten du.

– Nahiz eguzkiak jotzen duen, hotz handia egiten du.

– Hotz handia egiten du, eguzkiak jotzen du baina.

39.3.4e Mendeko perpausek oro har duten mugikortasuna du, gainera, baina enklitikoa duen perpausak: berdin ager daitezke, adibidez, perpaus nagusiaren aurretik, ondoren nahiz haren barruan tartekatuta. Hona hemen adibide argigarri batzuk baina enklitikoa duen perpausaren mugikortasun horren berri emateko: a) perpaus nagusiaren aurretik: [Motza ta gauzak esango ditue nigaitik baina], ezagututen dot nik zeiñ zer dan ta zetan dabilen (Agirre); b) perpaus nagusian tartekatuta: Emazteak ostera, [diru zaletxoa zan baina], ezeban gura bere seme kutuna iñoren morroikintzan ikusterik: etzan horretarako hazia (Agirre); c) perpaus nagusiaren ondoren: Nik bi andregai izandu ditut, panplonesa ta bilbaina, emandakua hartu iten det [eskian ez nabil baina] (Txirrita).

Perpaus nagusian tartekatua agertze horrek erakusten du ez duela perpaus juntatu batek duen jokamolde sintaktikoa: baina hori perpaus juntatu batzuen arteko gailua balitz (juntagailua balitz), ezin izango litzateke horrela agertu; bi perpaus beregainen artean bakarrik joango litzateke: [A baina B]. Kasu honetan, ordea, hau dugu egitura: [B (A baina) B]. Lehendabiziko kasuan (juntaduran) A perpausa beregaina da, eta ezin izango da inoiz tartekatu juntatua daraman beste perpausean (B perpausean): perpaus juntatu batek ez du halako mugikortasunik; hala genioen EGLU-IV liburukian (9). Bigarrenean, berriz, baina daraman mendeko perpausa litzateke A hori, mendeko perpaus adberbial asko bezala mugikorra dena.

39.3.4f Baina enklitikodunetan gertatzen diren ordena aldaketa horiek, gainera, ez dakarte esanahi aldaketarik; perpaus juntatuetan gertatzen diren ordena- aldaketek, berriz, EGLU-IV liburukian (9-10) esan genuen bezala, esanahi aldaketa dakarte berekin.

Bi baina horien distribuzio desberdinek adierazten dute aztergai dugun egitura honetakoa ez dela juntagailua.

39.3.4g Gorago esan dugu baina enklitikoa aditz jokatuari lotzen zaiola gehienetan (horren lekuko dira azpiatal honetara bildu ditugun adibide gehienak), aditza non-nahi doala ere. Aditzari lotze hori ez da, hala ere, beti gertatzen: inoiz, beste osagai batzuk tartekatzen dira aditzaren eta partikularen artean (erabilera horretan, menderagailuen jokaeratik zertxobait urruntzen da baina enklitikoa: haiek beti doaz aditzari lotuta)⁴¹³.

Menderagailu bete-betea behintzat ez da, beraz; are gutxiago halako perpausetan gertatzen den beste fenomeno bati erreparatzen badiogu: adizki alokutiboak erabiltzen dira baina enklitikoa duten perpausetan; mendeko perpaus hutsetan, berriz, ez da halakorik gertatzen (ikus EGLU-IV: 8). Hona adibide pare bat: Asko ta asko yagozak, mutil, Mezatarako beti nagi aurkitxen diranak, beste gauzetarako bizkorrak ixaten dozak baña (Kirikiño); Txakur txikirik be eneukian patrikeran, gaur be asko gehiagorik etxekoat baña (F. Bilbao)⁴¹⁴.

Iritziak iritzi, indartsuagoak direlakoan gaude baina enklitikoa menderagailuekin lotzen duten argumentuak haietatik bereizten dutenak baino. Juntagailuen distribuzioaren guztiz bestelakoa du baina enklitikoak, eta menderagailuenaren oso antzekoa du, nahiz ez dituen haien ezaugarri guzti-guztiak.

⁴¹² Antzeko klitizazio-prozesua gertatzen da eta juntagailuarekin. Hura ere juntagailu izatetik kausa-azalpenezko menderagailu izatera pasatzen da: Haserre nago, eta ez etorri koplekin → Haserre nago-eta ez etorri koplekin → Ez etorri koplekin, haserre nago eta.

⁴¹³ Gutxitan gertatzen da, dena dela, aditzaren ondoren ez joatea baina (aurretik aditza ez beste osagairen bat izatea, alegia). Hona hemen adibide bakan horietako bat: Artobero, etzan bera haiñ argia ta gauzak ikasten erreztasun handikoa be baña, jatorri onekoa ta guraso begiratuen semea zan, da baekizan Kristiñauak nahi ta nahi ez jakin behar dituan gauza danak, zerbait gehiagogaz (Agirre).

⁴¹⁴ Hemen ere, gauza bera esan dezakegu eta-ri buruz ere: adizki alokutiboekin erabiltzen da menderagailu erabilera horretan: Hago isilik motel, horiek zorakeriak dituk eta! (Elhuyar hiztegia).