Euskararen Gramatika

39.3.1. Nahiz markaren bidez eratutako egiturak

39.3.1a Nahiz markaren honako aldaera hauek behintzat erabili izan dira literatura tradizioan kontzesioa adierazteko perpausetan: nahiz (hemendik aurrera gainerako guztiak ordezkatzeko erabiliko duguna), na(h)iz eta, na(h)iz ta, na(h)iz da, na(h)i ta, nahi bada…

Guztiak dira nahi izan aditzaren erabilera gramatikalizatuak; gramatikalizatuak diren bezala beste kontzesio molde batean erabiltzen diren oinarri bereko izenordain zehaztugabe batzuk: nornahi, zernahi eta abar (§ 39.3.11). Badirudi, beraz, paper berezia jokatzen duela nahi izan aditzak kontzesioan.

Goiko aldaera horien artean, eta daramatenak ikusten ditugu: kasu horietan espletibo hutsa da eta (nahiz eta…). Beste diskurtso markatzaile eta juntagailu batzuekin ere erabiltzen da balio berezirik ez duen eta hori: baizik eta, harik eta, zenbat eta, zeren eta…

39.3.1b Markaren beraren formari gagozkiola, batzuetan instrumentalaren -z markarik gabe ere erabiltzen da (na(h)i ta). Nahi bada, berriz, zubererazko eta erronkarierazko testuetan aurkitzen da kontzesioko diskurtso markatzaile lanetan, -en edo -ela menderagailudun aditza lagun duela, hurrenez hurren.

39.3.1c Mendeko perpausaren barne hurrenkerari dagokionez, nahiz markagailua kontzesio perpausaren aurreko muturrean doa ia sistematikoki euskalki guztietan; egitura baliagarria izango zaigu, beraz, hasiera-hasieratik kontzesio balioaren berri eman nahi dugun kasuetarako: adibidez, mendeko perpaus luzeak ditugunean.

Aditza, berriz, hainbat lekutan eman daiteke mendeko perpausean, perpaus motaren, haren luze-laburtasunaren eta euskalkiaren arabera (§ 39.2.2).

39.3.1d Menderagailuak aipatu ditugunez, azter dezagun orain nahiz-en bidez eratzen den kontzesio perpaus batek zein eratako moldeak izan ditzakeen gaur egun. Bat baino gehiago, esan dugunez. Ikus ditzagun eskema honetan:

Lehenbiziko biak dira molde erabilienak:

– [Nahiz eta diru asko izan], ez naiz inora joango oporretan.

– [Nahiz diru asko dudan], ez naiz inora joango oporretan.

-TU partizipioarekiko egiturak mendebaldean erabiltzen dira batez ere (ekialdean ere badira idazle batzuen adibide bakan batzuk: Duvoisin, Elizanburu, Mattin eta Xalbadorrenak).

Ikus ditzagun aditz partizipioarekin osatutakoa moldearen adibide batzuk: Trumoia hurbil ote zegon iduripenak eman zion, nahiz ta zein aldetatik joko zun ezin igarri (Etxaide); Bada aipatu ditudan hitzak ez dira baztertzekoak, nahiz eta erdaratikoak izan (Mitxelena); Badira emakume batzuek bidean bilatzen dituzten txotx guztiak etxera eramaten dituztenak, nahiz eta etxean gurdikada egurrak saltzeko euki (Agirre); Bada munduan gosez hiltzen denik, nahiz ta janariak izan (Villasante); Uriko mutil guztiak ondotxu ekien aldi edo belaun-aldi hartako lorarik usaintsuenak zeintzuk ziran, nahiz ta aberatsak ez izan neskatilok (Erkiaga).

Aditz jokatuaren gainean eraikitako egitura gutxi erabiltzen da mendebaldeko literatura tradizioan: Orixe, Nemesio Etxaniz, Basarri, Balendin Enbeita, Gabriel Aresti, Manuel Lasarte eta Uztapideren lanetan aurkitu daiteke, besteak beste; alabaina, horietan ere partizipioduna da erabiliagoa.

Ekialdekoa da batez ere aditz jokatuaren gainean eraikitako egitura (ikus EGLU-VI: 244); partizipiodun kasu bakan batzuk badira, hala ere, Duvoisin, Elizanburu, Mattin, Xalbador eta Miranderen lanetan.

Gaur egungo erabilera estandarrean, bi egiturak erabiltzen dira, aditz jokatua eta jokatugabea dutenak.

Aditza isildutako egiturari dagokionez, badira halakoak nahiz-ekiko kontzesiozkoetan. Izan ere, gorago esan bezala, aditzaren elipsia arrunt samarra da perpaus mota hauetan. Huna erregebide-sahetsean, etxe bat dena leiho, biziki luzea, [nahiz askitto apala Ø] (J. Etxepare); [Nahiz giristiño hiria Ø], hiri galdu bat zen Goa (Laphitz); [Nahiz da harrixa Ø], ez dot galduko nik gaurko erromerixa (T. Etxebarria).

39.3.1e Nahiz (eta) marka iragarlea mendeko perpausaren hasieran kokatu ohi da: kontzesio molde bakarra da mendeko perpausaren hasieran kontzesio markaren bat duena (gainerakoek atzerago eraman ohi dute kontzesioa adierazteko gailua, mendeko aditzaren arrimura: -tu arren, -tuagatik…). Perpaus hasieran kokatuta, kontzesio perpausaren iragarle moduko bat dugu nahiz (eta).

39.3.1f Sarri samar ageri dira nahiz markagailua duten egituretan molde erredundanteak: hiztun askorentzat zalantzagarriak izango dira gutxienez, baztertzekoak ez baldin badira; horren arrazoia kontzesio gailuen bikoiztapena da. Idazle batzuek inoiz erabili izan dituzte, baina baditugu arrazoiak ereduzkotzat behintzat ez jotzeko: idazle bakar batek ere ez ditu sistematikoki erabiltzen, eta askotan bertsoak izaten dira (bertsoaren neurria osatu beharraren baldintza ere hor dago); bestalde, perpaus amaigabeak-edo iruditzen zaizkigu batzuk, anakoluto gisakoak. Ikus ditzagun adibide batzuk: Ez gera konturatzen / edadez sarritan, / nahiz-ta ikusi arren zar hauek begitan, / begira nola dauden orain inbiritan, / gazte ez gera izango iñor bi alditan (Uztapide); Neure bizitza zelangoa dan egiten nua autortu, nahiz-ta gizonak gura ez arren azeria ontzat hartu (B. Enbeita); Halaz guztiyaz ere jaten, / gogotikan saia, / nahiz atea egon arren, / izugarri zalla (JanEd II); Horregatik, nahiz eta ezaguerarik argitsuenean aukeratuta ere, lokatzean finkatzen dugu oinarria, eta bere gainean eraikitzen dugun guztia berehala erortzen zaigu hauts bihurtuta (Mitxelena).

Lehendabiziko adibideak bertsoak dira, eta horietan bertsoaren neurria gorde beharrak azaldu dezake kontzesio gailuen erredundantzia. Prosazko adibideak ere baditugu, ordea, eta idazle batenak baino gehiagorenak; ezin da ukatu, beraz, erredundantzietarako joera bat badela halako perpausetan, nahiz, esan bezala, gaur egun ez ditugun gomendatzen.

39.3.1g. Nahiz markadun egituren erabilera distributiboa.

Bada -ela menderagailuaren erabilera bat (-en menderagailuarena ere badena), orain arteko nahiz-dun kontzesio perpausen berdin-berdina ez dena. Kontzesio perpaus batzuetatik hurbil dagoen distribuzio egitura duena da.

Adibidez, nik esaten badut berdin zaidala euria ari duen nahiz eguraldi ona den berdin-berdin aterako naizela kalera, ideia hau azaltzeko badira bi modu behintzat: a) Zernahi eguraldi dela ere, kalera aterako naiz; b) Nahiz dela euria, nahiz dela eguzkia, kalera aterako naiz.

Lehendabiziko moldea aurrerago aztertuko dugu, (§ 39.3.11). Bigarrenari buruz ari ginen egitura distributiboa aipatu dugunean: bai kasu batean bai bestean, kalera aterako naiz. EGLU-III liburukian (17-18) aipatzen genuen banakaritza deitutako juntadura mota hori. Han genioen hitz edo partikularen bat errepikatuz gauzatzen zela banakaritza, alborakuntza hutsez edo juntagailu baten bidez (eta, edo, nahiz, zein) loturik. Juntagailua bera ere izan daiteke errepikatzen den partikula (edo… edo…; nahiz… nahiz…).

39.3.1h Asko dira euskaraz kontzesio balioa adierazteko eskura ditugun egitura distributibo edo banakaritzazkoak: errepikatzen den elementuaren eta erabiltzen den juntagailuaren arabera, konbinazioak ia kontaezinak dira; kasu honetan nahiz duten perpausez ari garenez, horiek dituzten moldeak bakarrik bilduko ditugu. Nolanahi ere, § 39.3.9 azpiatalean aztertuko ditugu banakaritza molde guztiak. Hona hemen nahiz marka duten egitura distributiboak:

a) NAHIZ -eLA A NAHIZ -eLA B, + Perpaus Nagusia

Agur eta irri ona / darizuz limuri, / nahiz ipar hotza dala, / nahiz dala sargori (Gandiaga); Nahi txantxetan zuazala, nahi benetan zuazala, bardin bardin erreko zaituz hango subak (Astarloa).

b) NAHIZ (DELA) A eta B, + Perpaus Nagusia

Obeditua nahi det nik izan / nahiz dala orain ta gero (Illarramendi).

c) NAHIZ (DELA) A edo B -eLA, + P. Nagusia

Nahiz dala lehenagotik elizakoak hartzen dituztela, edo hoiek ezin harturik bihotz damu egizkoa egiten duela… (ArgiDL).

d) NAHIZ (DELA) A (eta) BERDIN (OROBAT, IGUAL) B, + P. Nagusia

Ez nuen uste zanik / holako jatuna; / nahiz dala bixiua / berdin da atuna (Zepai, in Uztapide, Lengo Egunak Gogoan).

e) NAHIZ DEN A NAHIZ (DEN) B, + P. Nagusia

Debotak, aithor dezagun, / hilzeko bat bederak, / nahiz den gau, nahiz egun, / ditugula Bezperak (Argainaratz).

f) NAHIZ -eN A NAHIZ -eN B, + P. Nagusia

Nahiz joan den, nahiz heldu den (Gazteluzar).

g) NAHIZ B-A NAHIZ B, + P. Nagusia

Nahiz plazara joan bedi / nahiz juan iturrira, / nork ez du arreta jartzen / haren ibilira? (Bilintx).

39.3.1i Azkenik, aipatu behar dugu nahiz-ek balio bat baino gehiago izan ditzakeela; kasu bakoitzean erabiltzen dugun aditzari edo, hobeto esanda, aditzaren formari erreparatzen badiogu, konturatuko gara balio desberdin horietaz: kontzesio balioaz eta hura ez bestelakoez.

Kontzesioaz gain, helburua edo nahia ere adieraz dezake nahiz-en bidez osatutako perpausak Iparraldeko testuetan, baina betiere, kontzesio moldeekin konparatuz, aditzean edo nahiz-en kokagunean aldaketaren bat duelarik.

Honako adibide hauek, esate baterako, ez dira kontzesiozkoak: Hetaz ere artha hartzen du, nahiz eta noizpait bederen harenganat itzul ditezen (Duhalde); Eriarena eginez, maltzurki, dena elhe goxo ariko zauzkik nahiz eta hi kontsolatu (J. B. Etxepare); Haur bat iduri zuen bethi zukre murtxatzen ari nahiz eta bere gorputza azkartu (J. B. Etxepare); Gero, lanerat itzultzen da xixtuetan, bazkaria tenoreko nahizik moldatu (Barbier); Bere laguner ez nahiz bizkarkin izan (Laphitz).

Esan bezala, ez dira kontzesiozkoak: guztiak dira helburu edo guraria balioa dutenak (beste euskalki batzuetako nahirik, nahian edo nahi izanik formek dutena). Esanahiaren aldetik nabarmena da desberdintasuna. Baina formaren aldetik badira desberdintasunak haien eta kontzesio balioa dutenen artean: batetik, Iparraldean ez da ohikoena aditz partizipioa erabiltzea nahiz kontzesiozkoetan; bai, ordea, helburuzkoetan⁴⁰⁹; bestetik, subjuntiboko aditzak helburuzkoetan erabiltzen dira, eta ez kontzesiozkoetan; azkenik, aditz partizipioaren ostean ere joan ohi da askotan nahiz helburuzkoa (-tu nahiz); inoiz ere ez kontzesiozkoa.

Formari buruzko zehaztapen hauetaz gain, desberdintasun nabarmenena da kontzesiozko erabileran nahi izan aditza gramatikalizatuagoa dagoela beste erabileran baino. Hau da, helburuzkoetan nahi izan aditzaren esanahia esplizituagoa dela.

⁴⁰⁹ Lafittek bere gramatikan (1944) dio, hala ere, ez direla euskararen gramatikara oso ongi egokitzen nahiz-eta bere aita ikusi gisako helburuzkoak; hobeto, dio, bere aita ikusi nahiz.