Euskararen Gramatika

38.8. -nez gero, azalpenezkoa

38.8a Gero adberbioak argiro erakusten duenez, -nez gero formak jatorriz denbora adierazten du. Eta jatorria ez ezik, erabilera ere horrelakoa du zenbaitetan, gertakariaren noizdanikoa ematen baitu aditzera. Baina perpaus nagusian aipatzen denaren azalpena adierazteko ere erabiltzen da beste batzuetan.

Denborazko perpausak aztertzen diren kapituluan azaltzen den bezala, badira ezaugarri batzuk adiera biak bereizten dituztenak (§ 36.9c). Hala, azalpenezko perpausa ezin denez galdegai izan, halakoa denean denborazkoa izango da perpausa: Eguna argitu duenez gero ari da lanean, ‘noiztik’ alegia; perpausen esanahiak ere erakutsi dezake inoiz zein den adiera: Ameriketara joan zenez gero, ez da itzuli esaldiko perpausa, esate baterako, ez da kausazkoa, norabait joatea ez baita, arrunki behintzat, ez itzultzeko arrazoia. Beste batzuetan, ordea, kausazko adiera nagusitzen da. Hala, egoera iraunkorra adierazten duten perpausak azalpenezkoak dira, ezin baitira denborazkoak izan (Europarra denez gero, pasaporterik gabe ibil daiteke Europa guztian); berdin uneko irakurketa nekez duen egoera adierazten dutenak (Jakintsua denez gero, harengana jotzen dugu aholku eske), edo ezezkoak (Entzulerik etorri ez denez gero, bertan behera utzi dugu hitzaldia); orobat, perpaus nagusia iraupenekoa ez denean (Eguna argitu duenez gero, lanera joan da), edo geroari dagokionean (Eskatu didazunez gero, emango dizut aholkua; Londresa joan zarenez gero, balia ezazu aukera ingelesa ondo ikasteko).

38.8b Izan daitezke, hala ere, anbiguoak gertatzen diren perpausak, batez ere aditzaldia iraganekoa denean, hauek denborazko izateko joera nagusitzen den arren: Ikasturtea amaitu zenez gero, oporretan dabil, hau da, ‘amaitu zenetik’ nahiz ‘amaitu zenez’. Ohartzekoa da, hori bai, azalpenezkoak direnetan -nez soilaz ordezka daitekeela -nez gero forma konplexua, mendebaldean bederen: Ikasturtea amaitu zenez, oporretan dabil; denborazkoa denean, berriz, -tuz gero perpaus jokatugabeaz ordezka daiteke: Ikasturtea amaituz gero, oporretan dabil. Aldaketa horiek argituko lukete, hain zuzen ere, adibideko anbiguotasuna.

Ekialdeko euskalkietan -naz {gero ∼ geroz ∼ geroztik} aldaerak ditu forma honek; azken biak dira erabilienak, eta, denbora ere seinala dezaketen arren, azalpena adieraztea dute ohikoena. Hegoaldean, berriz, -nez {gero ∼ geroz ∼ geroztik} dira aldaerak; lehenbiziko biak dira erabilienak, eta horiek dira, hain zuzen ere, maizenik azalpena adierazten dutenak 26. araua (“-<em>z gero</em>”).</p> ">⁴⁰⁴.

38.8c Balioari dagokionez, agerikoa da forma hau azalpenezkoa dela, ez kausal betea, perpausaren kanpoko modifikatzailea baita. Hortaz, ez dio zergatik galderari erantzuten, Zergatik baztertu dute? -*Atzerritarra denez gero, eta ezin da galdegai izan: *Atzerritarra denez gero baztertu dute. Hiztunak solaskidearekin partekatzen duen informazioa ematen du -nez gero perpausak azalpen gisa —edo, bederen, partekatu gisa aurkezten dena— (hemen zaudenez gero, lanean hasiko gara); horrek bereizten du -eta perpausak bideratzen duen azalpenetik, hau informazio berri bezala aurkezten baita, edo, bederen, ezaguna eta partekatua ez den informazio bezala: Zaudete pixka batean, lagunduko dizuet eta (Atxaga).

Perpaus nagusian esaten denaren azalpena eskaintzen du zenbaitetan -nez gero perpausak: Ni apaiza naizenez gero, aholkularitzat hartu nau (Garate); Gerezi sasoian gaudenez gero, ona litzateke gereziren bat ikustea (Atxaga). Aholkulari hartu izanaren zergatikoa azaltzen du mendekoak lehen adibidean, eta gereziren bat ikustea ona izatearena bigarrenean. Baina esatearen beraren azalpena ere eman dezake aditzera: Baserri hau, galde egin duzunez gero, joan den mendekoa da. Galdera egin izana ez da baserria zaharra izatearen zergatikoa, hori esatearena baizik: Baserri hau, galde egin duzunez gero, joan den mendekoa de[la esaten dizut].

Perpaus nagusia adierazpena izan daiteke (ateri denez gero, paseatzera joan dira), baina baita agintea ere (ateri denez gero, zoazte paseatzera), edo galdera (ateri denez gero, zergatik ez joan paseatzera?).

Mintzagai gisa espezializaturiko esapidea eratzen du -nez gero perpausak, eta, hortaz, perpaus nagusiaren aurrean du ohiko lekua, goiko adibideetan ikusten den bezala. Ager daiteke, hala ere, tartean, haren mintzagai hanpatuaren ondoren: Aho literatura, paperik erabiltzen ez duenez gero, berez da suntsikorra (Mitxelena). Edo guztiz eskuinean: Paga ezazu zerorrek, zeuk ere zor duzunaz geroztik (Axular).

38.8d Iparraldeko euskalkietan -naz gainean forma ere erabiltzen da, usu ez bada ere, -nez gero formaren balio berarekin; perpaus nagusiaren ezkerrean zein eskuinean joan daiteke hau ere: Hirira bazoazenaz gainean, nahi duzu eraman ene xamarra? (DRA); Bai, bai, erosiko diat saldu nahi duenaz gainean (Cerquand).

38.8e Mendebaldeko euskalkietan -nez soilak azalpenezko perpausak era ditzake, forma horren berezko esanahia moduzkoa bada ere. Literaturan ez da gehiegi ageri, azken urteotan ez bada. Gorago esan den moduan, aditzaldia iraganekoa denean anbiguoa gerta daiteke -nez gero perpausa, denborazko zein azalpenezko irakurketa izan baitezake; anbiguotasun hori argitzeko-edo, azalpenezkoetan -nez soila erabiltzera jotzen dute gaur egun mendebaldeko euskaldun batzuek. Forma honetako perpausak ere mintzagai gisa espezializaturik daude; nagusiaren ezkerrean eman ohi dira maiz: Ezer gertatu ez zenez, bertan utzi zuten (Atxaga); Bihozbera zenez ereslari eta musikazale porrokatua zen (Azkue). Baina eskuinean ere eman daitezke: Hitzaurreaz bi hitz esango nituzke, Tolstoizalea naizenez (Mitxelena).

38.8f Dagokion lekuan azaldu den moduan, -n legez formarekin konparaziozko eta moduzko perpausak eratzen dira, baina, ohiko erabilera horrez gain, azalpenezko perpausak egiteko ere erabil daiteke: Eurek ez zaituzten legez zeu ikusten, ez dira beldurtzen (J. J. Mogel). Aldaera, ohikoa, -n lez du: Eta nik irakurleentzat ez daukodan lez gauza isilekorik, hementxe eman behar dautzuet asmo honen berri (Kirikiño). Azalpen balioa azpimarratzeko, haugatik edo hargatik bezalako anafora bat sartzen da inoiz perpaus nagusian: Atzetik dauzkan legez oin bi luzeago, hargatik nahi duenean egiten du salto (De la Fuente).

Kokaguneari dagokionez, forma honetako perpausek nagusiaren ezkerrean dute ohiko lekua, goiko adibideetan ikusten den bezala. Perpausaren beraren barneko hurrenkeran, berriz, {adizkia + -n legez} osagaia perpausaren azkenean ez ezik, haren barnean ere joan daiteke: Karga zen legez handiegia, […] (Mogel); Ez den legez gomutetan inor zoritxarrakaz jazo artean, […] (Uriarte).

38.8g Berez denborazkoa den -netik forma, azkenik, kausa edo azalpena adierazteko ere erabiltzen da bizkaieraz: Zaldunak, gizon gogorra zenetik, agindu zuen biak zigortzea […] (T. Etxebarria).

⁴⁰⁴ Forma hauen ahoskerari eta idazkerari buruz, ikus Euskaltzaindiaren 26. araua (“-z gero”).