Euskararen Gramatika

38.7. -eta enklitikoa, azalpenezkoa

38.7a Kapitulu honen sarreran esan den moduan, juntadura soilak iradoki dezake, perpausen esanahia halakoa izaki, kausa-ondorio erlazioa: Gau iluna da eta ez da ezer ikusten. Erlazio horren adierazpena argiagoa egiten da, mendebaldeko euskalkietan, eta juntagailua aurreko perpausari enklitikoki atxikita ematen denean: Gau iluna da-eta, ez da ezer ikusten. Ahozkoan -eta enklitiko hori -ta egiten da maiz bokalen ondoan (iluna da-ta) eta -da, berriz, n edo l kontsonanteen ondoan (hala zen-da); idatzian, idazle batzuek marratxoa edo koma ipini izan dute enklitikotasuna seinalatzeko (iluna da-ta; iluna da ta, goazen), hori gabe zalantzakoa izan baitaiteke juntadura arrunta ala enklitikoa den 27. arauari jarraiki (“<em>Hori eta</em>, <em>hori edo</em> eta horrelakoen idazkera”). Eta, bestalde, marra edo koma ipintzea ere egoki da, anbiguotasuna argitu behar denean.</p> ">⁴⁰¹. Kontua are argiagoa da, gainera, -eta enklitikoa daraman perpausa bestearen eskuinean ematen denean: Ez da ezer ikusten, gau iluna da eta. Perpausen arteko kausa-ondorio erlazioa da, hain zuzen ere, eta enklitiko bilakatzea eta perpausen ordena trukatzea bideratzen dituena.

38.7b Kategoriari dagokionez, esan behar da -eta enklitikoa ez dela menderagailua, ez baititu menderagailuek dituzten ezaugarriak: a) menderagailuak adizki jokatuari itsatsiak dira beti (ba-, bait-, -n, -la); -eta enklitikoa, aldiz, aditzari itsatsita joan daiteke, baina perpausaren beste osagairen baten enklitiko ere izan daiteke: Jaramonik ez dit egingo-eta, bihotza erdibituko zait (J. Altuna); Zulatu zaigu txalupa-eta, laster hondatuko da (Etxeita); b) menderagailuak, bestalde, ez dira bateragarriak adizki alokutiboekin (*etorri baduk, *eseri dunala); -eta enklitikoak ez du horrelako debekurik (etorri duk-eta, eseri dun-eta). Baditu, ordea, bestalde, juntagailuek ez dituzten ezaugarri batzuk: a) juntagailua [+azentuduna] da eta juntaturiko perpaus bien artean ematen da, ezker-eskuin etenak dituela; -eta enklitikoa, berriz, [-azentuduna] da eta aurrekoari itsatsita doa, etena ondoan egin daitekeelarik: Berandu da-eta, goazen etxera; b) bestalde, juntaturiko perpausak ezin dira nolanahi trukatu (Etxera deitu nion eta tabernan elkartzekotan geratu ginen eta Tabernan elkartzekotan geratu ginen eta etxera deitu nion ez dira gauza bera), are gutxiago juntagailua bera ere atzeratuz (*Tabernan elkartzekotan geratu ginen, etxera deitu nion eta), eta horixe da, hain zuzen ere, -eta enklitikoarekin egiten dena, atzeratu, azalpen zentzua emateko: Goazen etxera, berandu da eta.

Esan daiteke, bada, -eta enklitikoa ez dela juntagailu soil, eta, bestalde, menderagailu ez bada ere, halakoa izateko bidean dela. Eta, orobat, harekin eginiko perpausak mendeko perpaus ez badira ere, halakoak izateko bidean direla.

38.7c Balioari dagokionez, agerikoa da -eta enklitikozko perpausak azalpenezkoak direla, perpaus nagusiaren kanpoko modifikatzaileak direnez. Bait- erabiltzen ez zuten mendebaldeko euskalkietan sortu zen, hain zuzen ere, ez hain aspaldi⁴⁰², azalpenezko perpausak eratzeko beste forma hau.

Juntagailutik sortua izanik, mota guztietako perpausen lagun erabil daiteke. Hala, maiz erabiltzen da agindu gisako perpausen ondoan, izan agintera, adizki hortatibo nahiz iusibo, haiei dagokien azalpena emateko: Utzi nazazu, egunsentia da eta; Gauden erne, etsaia hurbil da eta; Dihoala urrutira, ez dugu horren beharrik eta. Baina adierazpenen ondoan ere erabiltzen da: Ez naiz luzatuko, berandu da eta; Neuk jarraituko dut, aspaldi ez dut hitz egin eta (Atxaga). Dedukziozko azalpenak ere eratzen ditu, bistan da: Partida galdu dute, burumakur datoz eta. Horrelakoetan, ohi bezala, esaten dena ez, esatea azaltzen du -eta perpausak: Partida galdu dute[la diot], burumakur datoz eta⁴⁰³.

38.7d Forma honetako perpausak nagusiaren ondoan du ohiko lekua, adibideetan ikusten den bezala, baina aurretik ematea ere ez du debeku (Berandu da-eta, goazen etxera), ezta haren barnean tartekatua ematea ere: Bere lagunak, agure zen eta, zeukan lepoa makurra (E. Azkue).

Bere perpausean, berriz, -eta enklitikoa azkenean ematen da maiz, adizki jokatuaren ondoan: Ez barrerik egin, egia da eta (Azkue). Beste osagai baten ondoan: Zatozte pixka batean barrura, oraindik badugu astia eta (Etxaniz). Baina barnean ere joan daiteke: Ez ihes egin […]; zaldun bat bakarra da-eta ekiten dizuena (Berrondo).

38.7e Eta enklitikoa -la perpausei atxikita ematen da zenbaitetan: Gaixorik nengoela eta, oheratzeko agindu zidan medikuak; Juanak bere ama ikusi behar zuela eta, Basaburuko bidea hartu zuen (Etxaniz). Perpaus horietan ‘esan’ edo ‘pentsatu’ gisako aditz nagusi inplizitua dago: Gaixorik nengoela (‘esan’) eta, oheratzeko agindu zidan medikuak; Juanak bere ama ikusi behar zuela (‘esan/pentsatu’) eta, Basaburuko bidea hartu zuen. Ez-ageriko aditzaren subjektuari egozten zaio maiz mendeko perpausak eskaintzen duen azalpena (medikuak ‘esan’ du gaixorik nagoela, lehen adibidean, oheratzeko aginduaren azalpen gisa; eta Juanak ‘esan/pentsatu’ du ama ikusi behar zuela, Basaburuko bidea hartzeko erabakiaren azalpen moduan; uste edo aitzakia horietan oinarrituta egin dute egin dutena, alegia). Beste bat ere izan daiteke, ordea, ‘esatearen’ subjektua: Migeli txiki gelditu zitzaizkiola eta, nik jantzi beharko nituen oheko jantzi haiek, urtebete barru (Lertxundi). Jantziak Migeli txiki gelditu zitzaizkiolakoa ez du, kasu honetan, perpaus nagusiaren subjektuak esaten. Galdegai gisa ere erabiltzen da inoiz forma hau: Lehiaketa irabazi duela-eta dabil harro (Juan Garzia).

Galdegai denean aditz nagusiaren aurrean du kokalekua forma honetako perpausak, ohikoa denez, tartean etenik ez dela. Mintzagai denean ere perpaus nagusiaren ezkerrean joan daiteke, tartean etena delarik, goiko adibideetan ikusten denez (Gaixorik nengoela eta, oheratzeko […]); baina haren eskuinean ere eman daiteke: Sendagile bat sartu da gaixoren bat dagoela eta (Garate).

38.7f [Izan + -la] forman oinarrituta, postposizio esapideak eratzen dira, izen sintagmari eransten zaizkionak: [IS] + {dela eta ∼ dela kausa ∼ dela bide ∼ dela medio}. Horrelakoen oinarrian perpausa bada ere (IS + da), forma horietan postposizio gisa lexikalizatu direla esan daiteke —kapitulu honen hasieran aipatu direnen pareko—, eta, hortaz, ez ditugu perpaustzat hartuko.

38.7g Hala, hasteko, [IS + dela-eta] gisako esapidean, dela-eta formak aurrean duen IS —da aditzaren subjektua— seinalatzen du perpausean esaten denaren kausa moduan: Dirua dela-eta, haserre handiak sortu dira. Dela-eta esapidea postposizio gisa lexikalizatua da, esan bezala; hala, zer dela-eta? eta zergatik? galderak, esate baterako, baliokideak dira, eta orobat hori dela eta eta horregatik esaldiak: {Dirua dela-eta ∼ diruagatik}, haserre handiak sortu dira. Bereizi egin behar dira, bada, aurreko atalean ikusi ditugun egiturak, ‘esan’ edo ‘pentsatu’ inplizitu bat dutenak (Gaur jai dela-eta, pozik dira ikasleak = ‘jai denez’), eta atal honetan ikusi ditugunak, azalpenaren oinarri izen bat dutenak (Gaurko jaia dela-eta, pozik dira ikasleak = ‘gaurko jaiagatik’).

Oinarrian aditza duelarik, numero komunztadura betetzen du esapideak: Dirua dela-eta, kezkatua dabil jendea; Kirolak direla-eta, eztabaida beroak sortzen dira. Aldiari dagokionez, berriz, jokabidea askeagoa da; esapidea iraganean ematen bada, nagusiak ere iraganean behar du: Dirua zela-eta, kezkatua {zebilen ∼ *dabil} jendea; orainaldiko forma lexikalizatuagoa dago eta aldi guztietako nagusiak onartzen ditu: Dirua dela-eta, kezkatua {zebilen ∼ dabil ∼ ibiliko da} jendea. Beste pertsonekin erabiltzea ez da debeku: Eta orain zein zindo negar egiten duen, ni naizela-ta (Zaitegi).

Esan behar da, dena dela, esapidearen balioa ez dela beti kausari lotua. Halakoa da gorago eman diren adibideen modukoetan: Ordua dela-eta, ohera joan dira etxekoak; Eskolako lanak direla-eta, ez du lagunetara joateko modurik izan. Beste zenbaitetan, ordea, gaia-edo ematen du aditzera, -i buruz postposizioaren edo zertaz sintagmaren pare: Plajioa dela-eta, ideiak oso garbi dauzkate (Atxaga); Politika dela-eta, ez dut ezer esango. Adiera hori du itzuliak idatzien titulu gisa ematen denean: Euskararen izter-lehengusuak direla eta (Mitxelena).

38.7h Eta enklitikoarekin ez ezik, kausa, bide edo medio bezalako izenekin ere eratzen dira esapide eginak, izan aditza dutenak eta izen bat seinalatzen dutenak azalpenaren oinarri: Ez dauka, haatik, inork italianoa hobetzat bereizkuntza hori dela kausa (Mitxelena); Herri hau dela kausa dit orai min (Mirande); Nik, eta bestek […] hiztegia zela bide jakin genuen Euskaltzaindia bazela (Mitxelena); Terreno batzuk zirela medio zuten auzi hori (Uztapide). ‘Bereizkuntza hori’, ‘herri hau’, ‘hiztegia’ eta ‘terreno batzuk’ dira, adibideetan, kausa modura seinalatutako izen sintagmak.

Postposizio bilakaturiko esapideak dira horiek ere, esan bezala, -gatik postposizioaren parekoak: Dirua {dela kausa ∼ dela bide ∼ dela eta} haserretu ziren = Diruagatik haserretu ziren. Kausa adierazten dutenez, galdegaien ez-bai kontrastean erabil daitezke: Zure bihotza kexatua sentitzen baduzu, ez zenbait objet agradarrientzat duzun amodioa dela kausa, baina zeren duzun ezinbesteko higuintza bat presuna batentzat (Haraneder).

Esapidearen aditza orainaldian ematea da ohikoena esapide hauetan ere, baina iraganean ere eman daiteke, goiko adibideetako hiztegia zela bide eta terreno batzuk zirela medio perpausek erakusten duten moduan; hori bai, hala denean, perpaus nagusiko aditza ere iraganean ematen da, adibideetako jakin genuen eta zuten bezala. Hura orainaldian denean, berriz, nagusia aldi guztietakoa izan daiteke: Dirua dela kausa, haserre {zeuden ∼ daude ∼ egongo dira}.

Maiztasun handikoak ez badira ere, bestelako pertsonekin eginiko formak ere era daitezke: Paga ahal banitza nik nolazpait ere ni naizela medio sufritu dituzuen nekeak (Mitxelena).

⁴⁰¹ Idatzian egokiena eta osorik ematea da, Euskaltzaindiaren 27. arauari jarraiki (“Hori eta, hori edo eta horrelakoen idazkera”). Eta, bestalde, marra edo koma ipintzea ere egoki da, anbiguotasuna argitu behar denean.

⁴⁰² Gregorio Arruek 1885. urtean idatzitako lanean aurkitu zuen Villasantek kausazko -eta enklitikoaren lehen agerpena (1986: 169).

⁴⁰³ Horrelakoetan, -eta enklitikoa eta horregatik diot esaldiaren lekuan dagoela iradokitzen du de Rijkek (2008: 606).