Euskararen Gramatika

38.6. Zeren…-n eta zeren…bait-, kausalak eta azalpenezkoak

38.6a Zeren partikula ere erabiltzen da kausazko adiera duten formetan, -n edo bait- menderagailuekin batera mendeko perpausak eratuz (zeren joan den, zeren joan baita), edo haiek gabe perpaus juntatua edo alboratua bideratuz (zeren joan da). Zeren hori zer galdetzailearen genitiboa da, zenbait testuingurutan zergatik galde hitzaren parekoa: Ez dugu zeren ahalke izan gure mintzairaz (J. P. Arbelbide). Mintzo batzuetan arrunta da “esker mila”, edo “eskerrik asko” esatean Ez da zeren batekin erantzutea. Baina, azentugabe bilakatua, kausa adierazteko erabiltzen da aipatu formetan. Erabilera hori ez da, ordea, berdina izan ez denbora guztian ez euskalki guztietan. Ekialdean zeren… -n eta zeren… bait- formak erabili izan dira, biak, mendekoak eratzeko, baina XX. mendearen hasieratik haien aurkako joera garbitzailea sortu zen gramatikari eta idazleen artean, erdararen kalko direlakoan, eta, hala, mende horretan alde bat uzten hasi ziren batzuek idatzian, ahozkoaren erabilera gorabehera. Mendebaldean, berriz, zeren… -n forma bakarra erabiltzen zen aurreko mendeetan —ezezaguna baitzuten bait- menderagailua—, baina euskalki horietan ere nagusitu zen joera garbitzailea, XX. mendearen hasieran, eta handik aurrera ia erabat baztertu dute forma hori idazleek³⁹⁶. Gaur egun, hala ere, batasunaren ondoko urteetan batez ere, zeren bait- forma erabiltzen hasiak dira mendebaldeko idazle batzuk, bait- soila bezala, ekialdeko euskalkien bideari jarraiki.

Gorabehera horiek guztiak halakoak izanik, zeren duten forma hauen balioa ere ez da beti bat eta zehatza izan, ez eta berdina ere, esan bezala, euskalki guztietan. Hala, ekialdeko zeren… -n forma kausalak eratzeko erabili izan da batez ere, eta zeren… bait- formak, aldiz, bai horrelakoak bai azalpenezkoak eratzen ditu. Mendebaldean, berriz, gaur egun bazter utzia den zeren… -n forma bakarrarekin mota bietako perpausak eratzen ziren aurreko mendeetan; azken aldian ekialdeko euskalkietatik hartu den zeren… bait- formak, berriz, azalpenezko perpausak eratzen ditu.

Beste partikula zenbaitek bezala, bestalde —nahiz eta, baldin eta, edota—, zeren-ek ere eta espletiboa har dezake ondotik (zeren eta joan den, zeren eta joan baita).

38.6b Zeren…-n kausala, ekialdeko euskalkietan. Erabilera gehienetan -lako formaren parekoa da ekialdeko zeren… -n forma, perpaus barneko modifikatzaile. Horrek bereizten du, hain zuzen ere, kausazko mota bietako perpausak eratzen dituen zeren… bait- formatik. Hasteko, zertako edo nolaz galderaren erantzuna izan daiteke: Nolaz bada hori? Ikus erraz da: zeren duten, elkar lagunduz, orok bat egiten (J. Etxepare). Eta baiezko perpausetan gehienetan aditzaren aurre- aurreko lekuan ematen ez den arren —perpaus aski luzeak eratzen baititu—, zenbaitetan galdegaitzat har daiteke: Zergatik egiten duzu negar? […] -Negar egiten dut zeren eraman duten ene Jainkoa, eta zeren ez dakidan non ezarri duten (Larregi). -lako nahiz bait- perpausekin edo dela kausa formako sintagmarekin junta daiteke: Ez diozu zuk ene izenari altxaturen etxerik, zeren zaren gerla-gizona, eta odola isuri duzulakotz (Duvoisin); Eduki behar da [azienda] ahalaz begien aitzinean, zeren den izipera eta beldurrak ahultzen baitu (Duvoisin); Bentzutuak izatea […] merezi genuen […] gure inpietatea eta gure tzarkeriak zirela kausa, bai eta zeren genuen […] Aita saindua bere etsaier largatu (M. Elizanburu).

Ez-bai kontrastea adierazteko ere erabiltzen da: Ene bila zabiltzate, ez zeren mirakuluak ikusi dituzuen, baina zeren jan baituzue ogietarik, eta resasiatu izan baitzarete (Leizarraga); Eta haur erraiten du hunela, ez zeren dantzatzea bera hain gauza gaixtoa den, baina zeren dantzatik anitz okasino behar ez denik sortzen den (Axular); Baldin zure bihotza kexatua sentitzen baduzu, ez zenbait objet agradarrientzat duzun amodioa dela kausa, baina zeren duzun ezinbestezko higuintza bat presuna batentzat […] (Haraneder); Lotsatua beraz eta tristatua, ez mundutik joateaz, baina zeren agertu behar zuen Jainkoaren aitzinean Biatiko Saindua gabe (Joanategi).

Goragoko perpaus baten mendekoaren mendeko izan daiteke zeren… -n perpausa: Diote ere hango ardiek gureek baino ile gehiago eta ederragoa dutela zeren kanpoan egoten diren (Duvoisin); Diputatu haiek konparatzekoak ziren azkenik bere etxe handi eta ederra erre lezakeen gizon bati, zeren dituen etxe hartan zenbait parte erreberritzeko (M. Elizanburu).

38.6c Perpaus kausalak eratzen dituzten beste formak bezala, hau ere maiz erabiltzen da giza jarrera adierazten duten aditzekin, hala nola, eskerrak eman, kexu izan, ahalketu, urrikaldu eta damutu gisakoekin. Perpausa zenbaitetan kausal eta osagarri gisa uler daiteke: Eskerrak darozkitzut zeren deitu nauzun behar dudan ohorera (Joanategi); Ahalke gaitezen zeren hoin guti egiten dugun (Jauretxe); Ez gara kexu izan behar zeren Jainkoak ez gaituen sorrarazi aitoren seme edo burges handi (Duvoisin); Frantses armadako aitzindariek […] holako gerlaria zeren ez den frantsesa deitoratzen dute (Laphitz).

Mintzagai gisa ere erabiltzen da zenbaitetan zeren… -n perpausa, perpaus nagusiaren ezkerrean emanda: Zeren handiegi niretzat kausitu dituzun olata horiek, ez da ogirik eginen gehiago etxe honetan (Barbier); eskuinean: Hona berrogei milioi gehiago pagatzeko, zeren gobernamendua errienten beldurrez dagoen ikaran (Hiriart-Urruti), nahiz tartean dela: Askok, zeren ez diren beldur izatu, bere herbaltasunaz esperientzia doloragarri bat egin dute (Baratziart). Pentsa daiteke, beharbada, hauek ere zalantzakoak direla, bait- formakoak bezala, hau da, kausal zein azalpenezko gisa uler daitezkeela; hala ere, dedukziozkoetan nekez erabil daitezkeenez (??Partida galdu dute, zeren burumakur datozen; ??Etxean dira, zeren leihoak irekiak diren), egokiago dirudi perpausaren barneko modifikatzailetzat eta, hortaz, kausaltzat hartzea.

Esan izan da zeren… -n formak arrazoi subjektiboa baizik ez duela adierazten ekialdeko euskalkietan (ikus Villasante 1986: 253); zehaztu behar da, ordea, maiz balio hori duen arren —aipatu adibideak lekuko—, oinarri logikoa duten perpausek ere ez dutela arrotz: Zein ederki derabilkazuen euskara hori, zeren den zuen mintzaira, sortzetik zuen odolean duzuen hura (Barbier); Bizio hau gure naturalezaren pozoiduratik heldu den efektu bat da: ordea, zeren den naturala, hargatik da ezagutzeko gaitzagoa (Haraneder). Mintzaira ‘berea’ izatea ez da, lehen adibidean, hura ederki erabiltzera bultzatzen duen motibo subjektiboa, hala erabil ahal izatea bideratzen duen arrazoi objektiboa edo, gutxienez, oinarri logikoa duena baizik; bizioa ‘naturala’ izatea ere ez da, bigarrenean, hura ez ezagutzeko motibo subjektiboa.

38.6d Perpausaren barneko ordenari dagokionez, agerikoa da zeren partikula aurre samarrean emateko joera dagoela, emandako adibideetan ikusten den bezala; hasieratik beretik seinalatzen da horrela perpausa kausazkoa dela, eta lagungarri gertatzen da hori batez ere hura luzea denean. Dena dela, zeren-ek aurretik osagai bat duela ere eratzen da perpausa zenbaitetan: Badoa, ur hozketa, egarriak zeren duen itoa (Oxobi); Zeinetan, iduriz, ez baita deus gaiztorik, fundatuak zeren diren arrazoi ederren gainean (Haraneder); Ez direlakotz joan behar, legea bera zeren alde duten (Hiriart-Urruti).

Bestalde, -n menderagailua daraman aditza maiz perpausaren amaieran badoa ere (Ez dira bihotzez estekatuak, zeren erlisionea kasik orok haurdanik mintzaira hartan ikasia duten, Hiriart-Urruti), sarritan beste osagairen bat ondotik duela ageri da, adizki jokatua —zenbaitetan adizki sintetikoa— zeren-en ondo-ondoan ematen delarik: Iduri eta itzaingoa ez dela beste edozein bezain bizibide, zeren den asko baino nekeago (Hiriart-Urruti); Zeinak nahi bailituzke tratatzen duen eriari menbroak pikatu, zeren dituen menbro hetan zenbait min eta minxka (M. Elizanburu); Eta zeren duen hori, azken urte hauetan ikusi dugun bezala, bete, zor genion gure ezagutza (Hiriart-Urruti). Ezezkoetan, azkenik, laguntzailearen aurreratzea gauza daiteke, perpaus lokabeetan bezala: Hoztasunetan jarririk zeren ez ditugun igorri zizkigutenak oro hemen ezarri beti (Hiriart-Urruti).

38.6e Zeren… bait-, kausala eta azalpenezkoa, ekialdeko euskalkietan. Maiztasun handiagoz erabiltzen da ekialdeko euskalkietan zeren… bait- forma, eta erabilera zabalagoz. Izan ere, perpaus kausalak eta azalpenezkoak eratzen ditu forma honek, bait- soilekoak bezala. Zenbaitetan agerikoa da, testuingurua lagun, zein den perpausaren balioa, baina beste batzuetan balio bietara irekia izan daiteke perpausa.

Hala, kausala da, zeren… -n formakoa bezala, zertako? galderari erantzuten dionean: Zertako? Zeren ez baitziren apezen beldur (Hiriart-Urruti); ez-bai kontrastean ageri denean: Ene bila zabiltzate, ez zeren mirakuluak ikusi dituzuen, baina zeren jan baituzue ogietarik, eta resasiatu izan baitzarete (Leizarraga). Berdin goragoko baten mendekoaren mendeko denean: Errientak erran digu eskolan ez dela otoitz egiterik, zeren ez baita Jainkorik, (Hiriart-Urruti). Jarrera edo emozio aditzekin ere erabiltzen da: Eskerrak dizkiote egun herritarrek zeren kopla batean aipatu baititu […] Baigorriko mendi maite[ak] (J. Etxepare); Urriki dut eta dolore, zeren […] zuregandik urrundu bainaute (Andre-dena).

38.6f Besteetan, ordea, esan bezala, azalpenezko perpausak eratzen ditu, predikatuaren kanpoko osagai gisa. Agerikoa da hori aginduetan: Mintza zaitez, zeren zure Seme maiteak entzuten baitzaitu, eta zeren segurki ardietsiko baituzu guretzat galdeginen duzun guztia (Andre-dena); Hauta ezazu hautsarekilako [eltze]a, zeren urrea hark bakarrik izanen baitu barnean (Barbier). Eta dedukziozko perpausetan: Nora joan da jendea?, zeren hemen ez baita inor. Adierazpenekoek ere maiz balio hori dutela pentsa daiteke: Eta ez natzaiote mintzatuko, zeren eta Jainkoak ez baitu nahi horiei erakuts diezadan zeruko bidea (Joanategi); Izan zituen hirurogeita hamar seme, zeren baitzituen asko emazte (Duvoisin).

Azken hauek, hala ere, anbiguoak izan daitezke inoiz, bait- soila dutenak bezala, kausal nahiz azalpenezko gisa uler baitaitezke: Zerua goibel zegoen, zeren ekia lainoek ardura kukutzen baitzuten (M. Elizanburu); Handik gero […] Frantzia barneko hiri baterat ekarri zuten, zeren hiri hartan eginak baitzituen lehenago bere balentriarik handienak (Hiriart-Urruti); Baina gehiago gostako da, zeren irakinaldi bakoitzean ur garbia behar baitu (Duvoisin). Ulertu, zerua goibel zegoela lainoek ekia ‘kukutzen zutelako’ nahiz ‘kukutzen zuten-eta’ uler daiteke, beharbada, lehen adibidean; hirira ekarri zutela balentriak ‘han eginak zituelako’ nahiz ‘han eginak zituen-eta’, bigarrenean; eta gehiago kostatuko dela ur garbia ‘behar duelako’ nahiz ‘behar du-eta’, hirugarrenean. Arrazoi bera modu bitan azaltzea izango litzateke hau ere, besteetan bezala.

38.6g Adibideek erakusten dutenez, nagusiaren eskuinean eman ohi da gehienetan zeren… bait- perpausa, nagusian egindako adierazpenaren, aginduaren edo galderaren arrazoia ematen duelarik, esaten denaren arrazoia edo esatearena: Triste daude, zeren eta partida galdu baitute; Egon lasai, zeren ez baita ezer gertatuko. Ez da debeku, ordea, nagusiaren ezkerrean ematea, Eta zeren Noe baitzen gizon prestua eta Jainkoaren zerbitzaria, bere etxatiarrarekin salbatu zuen barka batean barrena (Etxeberri Sarakoa), dedukziozkoetan izan ezik: *Zeren leihoak irekiak diren, etxean dira; *Zeren hemen ez baita inor, nora joan da jendea?³⁹⁷

38.6h Zeren… -n, mendebaldeko euskalkietan. XIX. mendea arte erabiltzen zuten mendebaldeko idazleek zeren… -n forma (inoiz zerren… -n), adiera bietan. Kausal moduan: Eta zergatik hain firmeki sinesten dugu, esan digun guztia? Zeren Jainkoa ezin engaina daitekeen (Ubillos); Nahi du gainera Jesusen […] imajina ere onratzea, ez zeren gai honekin, edo harekin eginak diren, baizik zeren Zeruan dagoena aditzera ematen diguten (Agirre Asteasukoa). Eta azalpen moduan: Ez sinestu osotoro gauza gaiztoa; zeren askotan engainatzen garen (Agirre Asteasukoa); Eta zeren kontuak […] hango Euskararen grazia handia duen, Bizkaitarra banintz bezala, haien gisa kontatuko dut (Kardaberaz); Zeren izan zen Apostoluen artean Judas gaizto bat, Apostol onak ere gaiztoak dira? (Mendiburu). XIX. mendetik aurrera, ordea, horrelako formek ez dute lekurik mendebaldeko idatzietan³⁹⁸.

Zeren-en ordez, herri hizkeran zergatik erabili izan da gipuzkeran —ze bizkaieran— (zergatik… -n), bai kausal moduan: Zergatik egia den, hitz egin behar diozu gurasoari modu hain itsusian? (Agirre Asteasukoa), bai azalpen gisa: Zeinek [pegatu dizu baztanga]? —Txertuk; zergatik ardotegian beti nire ondoan esertzen den (Iraola). Ezen partikula lagun duela ere erabili izan da forma hau, ahozkoan batez ere, zergatik {ezen ∼ eze ∼ ze}… -n aldaeretan: Guk apustua irabazita / halere geunden serio, / zergatik eze panparreriak / inon eztuen balio (P. Errota).

38.6i Gaur egun, ekialdeko usadioari jarraiki, zeren… bait- forma erabiltzen dute batzuek, azalpenezko perpausak egiteko: Ez daude inon, zeren ihes egin baitute (Atxaga). Azalpenezko perpausa konplexua izateak bideratzen du inoiz perpauson erabilera: Hau hizkuntza idatzian egiazta daiteke batik bat, zeren eta, gauza nabaria denez, egungo egunean izkribuen bidez, eta ez bestela igerriko baitiogu, hor nonbait, nolakoa zen orduko hizkuntza mintzatua (Mitxelena)³⁹⁹.

38.6j Zeren, zergatik, ezen, azalpenezko partikula. Menderagailua lagun duela erabiltzen da maizenik zeren partikula, eta horrela eratutako formak dira aurreko ataletan aztertu ditugunak. Menderagailua gabe ere erabiltzen da, ordea, kausazko moduan, azalpena adierazteko (§ 42.23.2). Perpausak menderagailua hartuko duen aditzik ez duenean, ezinbestean gertatzen da hori; hala, esate baterako, aipamena denean (Hori horrela da, zeren, aitak dioen bezala, “Nik dut beti arrazoia”; Hori ez da harritzekoa, zeren Quid prodest homini?), edo galdera (Presta zaitezte ondo partidarako, zeren nork irabazten du ondo prestatu gabe?). Baina horiek gabe ere erabiltzen da menderagailurik gabeko partikula gisa, alboraturiko perpausen arteko lotura eginaz: Dohatsu dira presuna emeak eta mantsoak, zeren halakoek lurra gozatuko dute (Materre); Arma hauekin ni ezin higi naiteke, zeren ez naiz usatua (Axular).

38.6k Modu berean erabiltzen da, mendebaldean batez ere, zergatik galdetzailea ere; ezinbestean batzuetan: Aprobetxatu orain, dirua duzula, zergatik “Dagoenean bon-bon, ez dagoenean egon”. Eta besterik gabe, beste batzuetan: Hark egia esan du, zergatik oraintxe bere ikusten nago (Etxeita). Zergatik ezen ere —ahozkoan zergatik (e)ze— modu berean erabiltzen da: Eta kontuz bizi, zergatik ze, esetsiko digute tentazio handiek (Añibarro).

38.6l Ezen ere —edo ezi(k) aldaera— maiz erabiltzen da, azalpenezko partikula gisa⁴⁰⁰: Segur naiz plazer eginen diodala, ezen bera ere kantari pollita da (Xalbador). Perpausaren hasieran joan ohi da, baina perpaus barnean ere, tartekatua, ager liteke: Hala ere, azken alderat, ezen aspaldi zendua da, egin zizkigun bisita batzuk (Xalbador)

Balioari dagokionez, azalpena adierazten dute partikula hauek, esan den bezala, eta izan ere diskurtso markatzaileaz ordezka daitezke: Segur naiz plazer eginen diodala; izan ere, bera ere kantari pollita da.

³⁹⁶ Villasanteren iritziz, Hiriart-Urruti idazlea eta Lafitte gramatikaria izan ziren joera berriaren arduradun nagusiak ekialdean; mendebaldean, berriz, Azkue, Orkaiztegi eta Altube (Villasante 1986: 17-18).

³⁹⁷ Testuetan ageri dira zenbaitetan bestelako forma berezi batzuk. Hala, zergatik… bait- forma (Jendeak zituen haren hitz ederrak miretsi, zergatik mintzatu baitzen guztiz miragarriki, Etxeberri Ziburukoa) edo zeren ezen… bait- gisakoa (Zer ere erremedio eman baitut sabeltasunarentzat, baliatuko zarete uxadarentzat, zeren ezen biak bat bezala egiten baitira, Dassanza).

³⁹⁸ De Rijk: “Many literati in Guipuzcoa and Biscay have been holding to the opinion that clause-initial causal conjunctions are superfluous and inconsistente with Basque idiom. None are found in the works of Txomin and Toma Agirre, A. Labayen, S. Mitxelena, N. Etxaniz, G. Garate, and many others. As for K. Mitxelena […] only one instance of zeren can be found in his extensive writings” (2008: 616).

³⁹⁹ Galdetzaileekin eginiko forma hauek prosarako egokiak ez ezik beharrezkoak ere izan daitezkeela defendatu zuen Villasantek berariaz, batez ere testu diskurtsiboetarako (ikus Villasante 1986: 258). Harena da testu hau: Ez dago eskandalurako biderik, zeren-eta bai oinazea eta bai gure arteko borroka hori ere beste zerbaiti buruz jarriak dauden (Villasante).

⁴⁰⁰ Ohikoa ez bada ere, inoiz bait- menderagailuarekin erabiltzen da: Izugarria izan behar da, hasteko, haren maltzurkeria; ezen zenbait orduren buruko, ez baitzaie lili maiteer galtzekorik gelditzen deus (J. Etxepare).