Euskararen Gramatika

38.2.2. Predikatuaren kanpoko osagai direnak, azalpenezkoak

38.2.2a Predikatuaren kanpoko osagai direnak, berriz, perpaus nagusiaren modifikatzaile dira, eta hartan esaten denaren azalpena edo justifikazioa ematen dute aditzera: Amaitu egin beharko dugu biltzarra, berandu baita. Adierazpen bat egiten da perpaus nagusian, edo galdera nahiz agindu bat, eta haren justifikazio edo azalpena eransten da mendekoan —‘biltzarra amaitzeko’ proposamenaren azalpen edo justifikazio gisa aipatzen du hiztunak ‘berandu izatearena’, adibidean—. Ematen den azalpenak ere kausa objektibo bat izan dezake oinarri (erre egin dira babarrunak, su biziegia zuten eta), oinarri logikoa duena (euskaraz mintzo naiz, euskalduna bainaiz) edo arrazoi nahiz motibo subjektiboa adierazten duena (adiskidea zaitudanez gero, zuri egin dizut galdera). Baina dena delako arrazoi edo kausa hori adierazpen nagusiari ‘erantsi’ zaion azalpen gisa ematen da. Semantikari dagokionez, bada, horrelakoak azalpenezko perpausak direla esaten da. EGLUn ‘kausazko perpaus’ edo ‘kausal’ izen generikoa ematen zaie mota bietako perpausei, ‘kausal bete’ predikatuaren barnekoei eta ‘azalpenezko’ predikatuaren kanpokoei. Hemen, ‘kausazko perpaus’ izen orokorra atxiki dugu, baina ‘kausal’ ditugu predikatuaren barnekoak (EGLUko ‘kausal beteak’, alegia) eta ‘azalpenezko’ kanpokoak.

Perpaus hauek predikatuaren barnekoek ez bezalako ezaugarriak dituzte:

a) Ez dira egokiak zergatik? galderari erantzun zuzena emateko; hala, esate baterako, Errurik ez duenez gero, lasai dago esan daitekeen arren, Zergatik dago lasai? galderari ez zaio *Errurik ez duenez gero erantzuten.

b) Predikatuaren kanpokoak izanik, bestalde, ezin dira galdegai izan: *Errurik ez duenez gero dago lasai; *Lasai, errurik ez duenez dago.

c) Ez dute ukagai-galdegai kontrastea eratzen: *Ez dago lasai errurik ez duenez gero, epaileak adiskide baititu baizik.

d) Ez da ohikoa perpaus hauek juntatzea: ?Errurik ez duenez gero eta epaileak adiskide dituenez gero, lasai dago; *Merkea baitzen eta polita zenez gero, erosi egin nuen.

e) Ez dituzte ondoan baina, ere eta bakarrik bezalako partikulak onartzen: *Etxera noa, baina berandu da eta; *Merkea zenez gero ere, erosi egin nuen; *Ondo egin duzunez bakarrik, gainditu duzu azterketa.

f) Perpaus hauek izan ere diskurtso markatzaileaz parafrasea daitezke: Lasai dago; izan ere, ez du errurik; Erosi egin zuen; izan ere, merkea zen.

Horrelako perpausa duten esaldiak urrats bitan ematen dira, esan bezala, perpaus nagusiari dagokiona bat eta kausazkoari dagokiona bestea; eten batek bereizten ditu biak —idatzian eskuarki komaz seinalatua—, eta intonazioak ere bitasuna adierazten du: Merkea zenez gero # erosi egin zuen. Esaldi berean kausala eta azalpenezkoa ematen direnean, argi ageri da hura predikatuaren barnekoa dela eta hau kanpokoa, etenaren ondon kokatua: Aspertuta nengoelako atera naiz kalera, haizea hartzea ona izaten da eta. Asertzio bi ditugu adibide honetan ere, perpaus kausala barnean duena bat, ‘asperdurak eraman nau kalera’, eta kanpoko azalpenean adierazten dena bestea, ‘haizea hartzea ona da’.

38.2.2b Predikatuaren kanpoko osagai diren perpaus hauetan, hau da, azalpena adierazten dutenetan, dedukzioa oinarri dutenak bereiz daitezke: Partida galdu dute, burumakur baitatoz denak; Euria egin du, kaleak bustiak daude-eta. Hauetan kausa-ondorio erlazioari buelta eman zaio, eta gertakari baten ustezko ondorioa denetik haren kausa deduzitzen du hiztunak (‘jokalariak burumakur etortzetik’ ondorioztatu du hiztunak partida galdu dutela, adibidean; eta ‘kaleak bustiak egotetik’ euria egin duela); gertakarietan ondorio dena dedukzioaren kausa edo oinarri bilakatu du. Horregatik dedukziozko azalpenak izenda ditzakegu perpaus hauek, hiztunak egin duen dedukzio baten adierazpena baitira³⁸⁴. Zenbaitetan perpaus nagusian segurki edo antza bezalako adberbioak ematen dira, dedukzioaren izaera adierazteko: Galdu dute, antza, burumakur baitatoz. Beste batzuetan adizki nagusiak betetzen du egiteko hori, probabilitate modalitatea hartuta: Galdu egingo zuten, burumakur baitatoz; Euria egingo zuen, kaleak bustiak daude-eta. Gerta daiteke, jakina, hiztunaren dedukzioa okerra izatea (jokalariak ‘burumakur etortzea’ beste arrazoi bategatik izatea, eta berdin ‘kaleak bustiak egotea’), baina horrek ez du aldatzen azalpenaren izaera, hau dedukzio batean oinarritzen baita, kasu honetan okerra dena. Esaldi hauetan mendeko perpausa nagusiaren eskuinean ematen da beti, adibideetan ikusten den bezala, eta ezin dira aurreratu: *Burumakur baitatoz denak, partida galdu dute; *Kaleak bustiak daude-eta, euria egin du.

38.2.2c Azalpenezko perpaus askok enuntziatua arrazoitzen dutela esaten da, eta beste batzuek, berriz —dedukziozkoek, esate baterako— enuntziazioa. Haietan, izan ere, adierazpen nagusian esaten denaren azalpena ematen du mendekoak, haren edukia —hartan aipatutako gertakaria— justifikatzeko. Burumakur datoz denak, partida galdu baitute esaldian, adibidez, jokalariak burumakur etortzea da adierazpen nagusiaren edukia, eta horren arrazoia azaltzen du mendekoak. Dedukziozkoetan, berriz, esaten dena ez, esatea bera arrazoitzen da, zergatik esaten den, alegia. Partida galdu dute, burumakur baitatoz esaldiko adierazpen nagusia ‘partida galdu izana’ da, eta ‘burumakur etortzea’ ez da galdu izanaren kausa edo arrazoia; aitzitik, ‘burumakur etortzeak’ azaltzen duena da zergatik esan duen hiztunak ‘partida galdu dutela’. ‘Esan’ gisako inplizitu bat dago perpaus horretan: ‘partida galdu dutela diot, burumakur baitatoz’. Agindua ematea azaldu dezake, orobat, azalpenezko perpausak: Ireki leihoa, otoi, bero dago eta; ‘bero egoteak’ azaltzen du zergatik eskatu duen hiztunak leihoa irekitzeko, aginduan ere ‘esan’ inplizitu bat baitago (‘leihoa irekitzeko esaten dizut, bero baitago’). Hitz batean laburbiltzeko, bada, ‘esaten dena’ arrazoitzen dute batzuek, eta ‘esatea’ bera, berriz, beste batzuek.

38.2.2d Perpaus hauetan ematen den azalpenak hiztunak solaskidearekin partekatzen duen informazioa biltzen du batzuetan —edo, bederen, ezaguntzat eta partekatutzat aurkezten dena—; -nez gero eta nola… -n formen bidez adierazten dira horrelakoak: Hemen zaudenez gero, lanean hasiko gara. Azalpenak informazio berria ematen duenean, berriz —edo, bederen, hiztunak ezagun eta partekatu gisa aurkezten ez duen informazioa eskaintzen duenean—, bait- edo -eta enklitikoa erabiltzen dira: Zaudete pixka batean, lagunduko dizuet eta (Atxaga). Ustekizun desberdina salatzen dute, hortaz, honako esaldi bi hauek: Kirolzalea denez gero, kiroldegiko bazkide egin da Lupe eta Kiroldegiko bazkide egin da Lupe, kirolzalea baita. Lehenbizikoan ezaguntzat ematen da Luperen kirolzaletasuna; bigarrenean, berriz, ezaguna izan edo ez, ez da horrela aurkezten. Ohiko ordena ere desberdina dute esaldi mota biek, horretan egin daitezkeen aldaketak gorabehera: informazio ezaguna ematen duten perpausek nagusiaren aurrean dute ohiko lekua, eta haren ondoan, berriz, informazio ‘berria’ dakartenek.

³⁸⁴ EGLU-VI liburukian (163) alegiazko azalpenak deitzen dira.