Euskararen Gramatika

38.2. Kausazko perpausak: motak eta formak

38.2.1. Predikatuaren barneko osagai direnak, kausalak

38.2.1a Kausazko perpaus deitzen ditugu, bada, kausa adierazten duten formekin eratzen diren perpaus mendekoak. Perpaus horiek ere ez dira denak mota eta izaera batekoak. Aitzitik, mota desberdinak bereiz daitezke haien artean, jokabide sintaktikoari eta balio semantikoari dagokienez. Batzuk perpaus nagusiaren barneko modifikatzaileak dira, predikatuaren barneko osagaiak, eta perpaus kausal beteak eratzen dituzte; beste batzuek, berriz, kanpotik modifikatzen dute predikatu nagusia, eta azalpenezko perpausak eratzen dituzte.

38.2.1b Hasteko, esan bezala, predikatuaren barneko osagai direnak bereiz daitezke. Perpaus nagusiaren barneko modifikatzaile dira hauek eta predikatuan aipatzen den gertakariaren kausa adieraztea dute xede. Kausa hori objektiboa izan daiteke (su biziegia zutelako erre dira babarrunak), oinarri logikoa duena (euskalduna naizelako mintzo naiz euskaraz) edo arrazoi nahiz motibo subjektiboa adierazten duena (adiskidea zaitudalako egin dizut galdera hori). Kausa mota desberdinak dira horiek, nozio desberdinetan oinarritzen direnak, baina euskarak ez ditu formalki bereizten; forma berak erabiliz ematen dira denak (-lako, adibideetan). Predikatuak aipatzen duen gertakariaren eragilea seinalatzen dute denek. Hortaz, semantikari dagokionez, kausal beteak direla esan daiteke (labur: kausalak).

Ezaugarri jakin batzuk dituzte perpaus hauek, predikatuaren kanpoko osagai direnetatik bereizten dituztenak:

a) Zergatik galderari —zertako, zerendako, ekialdean— zuzenki erantzun diezaiokete: Zergatik agertu dira itoginak? —Euri asko egin duelako; Zergatik huts egin duzu autobusa? —Berandu jaikitzeagatik.

b) Esaldiko galdegaia izan daitezke: Euri asko egin duelako agertu dira itoginak.

c) Ezezkoaren barruko ukagaia eta hari kontrajarritako galdegaia izan daitezke, ez-bai kontrasteko egituran: Ez dizut galdera hori jakintsua zarelako egin, adiskide zaitudalako baizik; Adiskide zaitudalako egin dizut galdera hori, ez jakintsua zarelako.

d) Perpausari hanpadura berezia ematen dioten baina, ere eta bakarrik bezalako partikulak onartzen dituzte: Gainditu duzu azterketa, baina ariketa guztiak egin dituzulako —horrela ez balitz, ez zenuen gaindituko, alegia—; Espezializazioaren bidea hartu dute, gaur egun ildo horrek funtzionatzen duelako. Eta baita Bilbon bertan “beharra” zegoelako ere (Berria); Ez baita bidezko irakurleari euskarazko idazlanak, euskaraz daudelako bakarrik, irakurtzeko eskatzea (Mitxelena).

e) Beren artean junta daitezke mota horretako perpausak: Adiskidea zaitudalako eta asko dakizulako egin dizut galdera hori.

38.2.1c Perpausak bezala, bestalde, postposizio sintagmak ere izan daitezke kausa adierazten duten predikatuaren barneko osagaiak: a) Zergatik joan da ihesi? —Beldurragatik; b) Lagunei eskerrak lortu du lanpostua; c) Dudan tituluagatik lortu dut lanpostua, ez euskaragatik; d) Diruagatik bakarrik ezkondu da harekin; e) Saiatu naizelako eta euskarari esker lortu dut lanpostua.

38.2.2. Predikatuaren kanpoko osagai direnak, azalpenezkoak

38.2.2a Predikatuaren kanpoko osagai direnak, berriz, perpaus nagusiaren modifikatzaile dira, eta hartan esaten denaren azalpena edo justifikazioa ematen dute aditzera: Amaitu egin beharko dugu biltzarra, berandu baita. Adierazpen bat egiten da perpaus nagusian, edo galdera nahiz agindu bat, eta haren justifikazio edo azalpena eransten da mendekoan —‘biltzarra amaitzeko’ proposamenaren azalpen edo justifikazio gisa aipatzen du hiztunak ‘berandu izatearena’, adibidean—. Ematen den azalpenak ere kausa objektibo bat izan dezake oinarri (erre egin dira babarrunak, su biziegia zuten eta), oinarri logikoa duena (euskaraz mintzo naiz, euskalduna bainaiz) edo arrazoi nahiz motibo subjektiboa adierazten duena (adiskidea zaitudanez gero, zuri egin dizut galdera). Baina dena delako arrazoi edo kausa hori adierazpen nagusiari ‘erantsi’ zaion azalpen gisa ematen da. Semantikari dagokionez, bada, horrelakoak azalpenezko perpausak direla esaten da. EGLUn ‘kausazko perpaus’ edo ‘kausal’ izen generikoa ematen zaie mota bietako perpausei, ‘kausal bete’ predikatuaren barnekoei eta ‘azalpenezko’ predikatuaren kanpokoei. Hemen, ‘kausazko perpaus’ izen orokorra atxiki dugu, baina ‘kausal’ ditugu predikatuaren barnekoak (EGLUko ‘kausal beteak’, alegia) eta ‘azalpenezko’ kanpokoak.

Perpaus hauek predikatuaren barnekoek ez bezalako ezaugarriak dituzte:

a) Ez dira egokiak zergatik? galderari erantzun zuzena emateko; hala, esate baterako, Errurik ez duenez gero, lasai dago esan daitekeen arren, Zergatik dago lasai? galderari ez zaio *Errurik ez duenez gero erantzuten.

b) Predikatuaren kanpokoak izanik, bestalde, ezin dira galdegai izan: *Errurik ez duenez gero dago lasai; *Lasai, errurik ez duenez dago.

c) Ez dute ukagai-galdegai kontrastea eratzen: *Ez dago lasai errurik ez duenez gero, epaileak adiskide baititu baizik.

d) Ez da ohikoa perpaus hauek juntatzea: ?Errurik ez duenez gero eta epaileak adiskide dituenez gero, lasai dago; *Merkea baitzen eta polita zenez gero, erosi egin nuen.

e) Ez dituzte ondoan baina, ere eta bakarrik bezalako partikulak onartzen: *Etxera noa, baina berandu da eta; *Merkea zenez gero ere, erosi egin nuen; *Ondo egin duzunez bakarrik, gainditu duzu azterketa.

f) Perpaus hauek izan ere diskurtso markatzaileaz parafrasea daitezke: Lasai dago; izan ere, ez du errurik; Erosi egin zuen; izan ere, merkea zen.

Horrelako perpausa duten esaldiak urrats bitan ematen dira, esan bezala, perpaus nagusiari dagokiona bat eta kausazkoari dagokiona bestea; eten batek bereizten ditu biak —idatzian eskuarki komaz seinalatua—, eta intonazioak ere bitasuna adierazten du: Merkea zenez gero # erosi egin zuen. Esaldi berean kausala eta azalpenezkoa ematen direnean, argi ageri da hura predikatuaren barnekoa dela eta hau kanpokoa, etenaren ondon kokatua: Aspertuta nengoelako atera naiz kalera, haizea hartzea ona izaten da eta. Asertzio bi ditugu adibide honetan ere, perpaus kausala barnean duena bat, ‘asperdurak eraman nau kalera’, eta kanpoko azalpenean adierazten dena bestea, ‘haizea hartzea ona da’.

38.2.2b Predikatuaren kanpoko osagai diren perpaus hauetan, hau da, azalpena adierazten dutenetan, dedukzioa oinarri dutenak bereiz daitezke: Partida galdu dute, burumakur baitatoz denak; Euria egin du, kaleak bustiak daude-eta. Hauetan kausa-ondorio erlazioari buelta eman zaio, eta gertakari baten ustezko ondorioa denetik haren kausa deduzitzen du hiztunak (‘jokalariak burumakur etortzetik’ ondorioztatu du hiztunak partida galdu dutela, adibidean; eta ‘kaleak bustiak egotetik’ euria egin duela); gertakarietan ondorio dena dedukzioaren kausa edo oinarri bilakatu du. Horregatik dedukziozko azalpenak izenda ditzakegu perpaus hauek, hiztunak egin duen dedukzio baten adierazpena baitira³⁸⁴. Zenbaitetan perpaus nagusian segurki edo antza bezalako adberbioak ematen dira, dedukzioaren izaera adierazteko: Galdu dute, antza, burumakur baitatoz. Beste batzuetan adizki nagusiak betetzen du egiteko hori, probabilitate modalitatea hartuta: Galdu egingo zuten, burumakur baitatoz; Euria egingo zuen, kaleak bustiak daude-eta. Gerta daiteke, jakina, hiztunaren dedukzioa okerra izatea (jokalariak ‘burumakur etortzea’ beste arrazoi bategatik izatea, eta berdin ‘kaleak bustiak egotea’), baina horrek ez du aldatzen azalpenaren izaera, hau dedukzio batean oinarritzen baita, kasu honetan okerra dena. Esaldi hauetan mendeko perpausa nagusiaren eskuinean ematen da beti, adibideetan ikusten den bezala, eta ezin dira aurreratu: *Burumakur baitatoz denak, partida galdu dute; *Kaleak bustiak daude-eta, euria egin du.

38.2.2c Azalpenezko perpaus askok enuntziatua arrazoitzen dutela esaten da, eta beste batzuek, berriz —dedukziozkoek, esate baterako— enuntziazioa. Haietan, izan ere, adierazpen nagusian esaten denaren azalpena ematen du mendekoak, haren edukia —hartan aipatutako gertakaria— justifikatzeko. Burumakur datoz denak, partida galdu baitute esaldian, adibidez, jokalariak burumakur etortzea da adierazpen nagusiaren edukia, eta horren arrazoia azaltzen du mendekoak. Dedukziozkoetan, berriz, esaten dena ez, esatea bera arrazoitzen da, zergatik esaten den, alegia. Partida galdu dute, burumakur baitatoz esaldiko adierazpen nagusia ‘partida galdu izana’ da, eta ‘burumakur etortzea’ ez da galdu izanaren kausa edo arrazoia; aitzitik, ‘burumakur etortzeak’ azaltzen duena da zergatik esan duen hiztunak ‘partida galdu dutela’. ‘Esan’ gisako inplizitu bat dago perpaus horretan: ‘partida galdu dutela diot, burumakur baitatoz’. Agindua ematea azaldu dezake, orobat, azalpenezko perpausak: Ireki leihoa, otoi, bero dago eta; ‘bero egoteak’ azaltzen du zergatik eskatu duen hiztunak leihoa irekitzeko, aginduan ere ‘esan’ inplizitu bat baitago (‘leihoa irekitzeko esaten dizut, bero baitago’). Hitz batean laburbiltzeko, bada, ‘esaten dena’ arrazoitzen dute batzuek, eta ‘esatea’ bera, berriz, beste batzuek.

38.2.2d Perpaus hauetan ematen den azalpenak hiztunak solaskidearekin partekatzen duen informazioa biltzen du batzuetan —edo, bederen, ezaguntzat eta partekatutzat aurkezten dena—; -nez gero eta nola… -n formen bidez adierazten dira horrelakoak: Hemen zaudenez gero, lanean hasiko gara. Azalpenak informazio berria ematen duenean, berriz —edo, bederen, hiztunak ezagun eta partekatu gisa aurkezten ez duen informazioa eskaintzen duenean—, bait- edo -eta enklitikoa erabiltzen dira: Zaudete pixka batean, lagunduko dizuet eta (Atxaga). Ustekizun desberdina salatzen dute, hortaz, honako esaldi bi hauek: Kirolzalea denez gero, kiroldegiko bazkide egin da Lupe eta Kiroldegiko bazkide egin da Lupe, kirolzalea baita. Lehenbizikoan ezaguntzat ematen da Luperen kirolzaletasuna; bigarrenean, berriz, ezaguna izan edo ez, ez da horrela aurkezten. Ohiko ordena ere desberdina dute esaldi mota biek, horretan egin daitezkeen aldaketak gorabehera: informazio ezaguna ematen duten perpausek nagusiaren aurrean dute ohiko lekua, eta haren ondoan, berriz, informazio ‘berria’ dakartenek.

38.2.3. Kausalak eta azalpenezkoak

38.2.3a Dedukziozko perpausak eta nagusia aginterazkoa dutenak azalpenezkoak dira berez, eta ezin dira kausalak izan: Euria egin du, kaleak bustita baitaude, baina *Euria egin du, kaleak bustita daudelako; Egon isilik, ezer ez dakizu eta, baina *Egon isilik, ezer ez dakizulako.

38.2.3b Bestelakoetan, ordea, adierazitako kausa predikatuaren barneko ‘kausal’ gisa edo kanpoko ‘azalpenezko’ bezala aurkeztea hiztunak erabakitzen du, zer jarrera hartzen duen; euria egin-kaleak busti erlazioko kausa, esate baterako, adierazpen nagusian txertatuta nahiz hari erantsita eman daiteke. Euria egin duelako daude kaleak bustiak esaldian euria egin izana ‘kausal’ gisa aurkezten du hiztunak, adierazpen nagusiaren barnean txertatuta; ‘euria egin izana’ ‘kaleak bustita egotearen’ eragile gisa aurkezten da, besterik gabe. Kaleak bustita daude, euria egin du eta esatean, berriz, bere ‘azalpena’ ematen ari da hiztuna, asertzio bati beste bat erantsiz; ‘kaleak bustita egotearen’ zergatikoaz berak ematen duen azalpena da ‘euria egin izana’. Esanahia bertsua bada ere, aukera bakoitzak bere ezaugarriak ditu, sintaktikoak eta semantikoak, gorago ikusi den moduan. Alde bera ikusten da, esate baterako, Ihesi joan dira beldur zirelako eta Ihesi joan dira, beldur baitziren perpausen artean, lehenak kausa adierazten baitu zuzenean eta bigarrenak azalpena eskaintzen.

38.2.4. Formak

38.2.4a Kausazko perpausen formak ez dira denak esandako mota bietan erabiltzen; aitzitik, mota bakoitzak bere formak ditu, zenbaitetan forma batek bietarako balio badu ere.

Kausal deitu ditugun perpausen forma nagusia -lako(tz) da gaur egun, aditza jokatua dutenetan: Autoa hondatu zaielako iritsi dira berandu. Jokatugabeko aditza dutenetan, berriz, aditz izenaren gainean eraikitako -tzeagatik da perpaus kausalak eratzen dituen forma: Gaizki aparkatzeagatik zigortu naute; maizenik helburuzkoa den -tzearren formak ere kausa adieraz dezake zenbaitetan: Erdaraz egitearren markesak zirela uste zuten.

Bait- menderagailuak mota bietako perpausak era ditzake, ekialdeko euskalkietan; kausalak eratzen ditu zenbait egituratan: Ez omen baita ere denborarik galtzeko, horra zertako etorri naizen (J. B. Elizanburu); Hori erran zuen, ez behardunez axola zuelakotz, baina ohoina baitzen (Jesu Kristoren Berri Ona). Baina azalpenezkoak ere eratzen ditu euskalki horietan, eta gaur egun baita mendebaldekoetan ere: Banoa, berandu baita; Jan ezazue gogoz, zuek ez baituzue errurik (X. Amuriza).

38.2.4b Zeren partikularekin eraturiko formek ere mota bietako perpausak eratzen dituzte. Zeren… -n menderagailuak kausalak eratzen ditu, ekialdeko euskalkietan: Emaztekia, zergatik egiten duzu negar? […] Negar egiten dut zeren eraman duten ene Jainkoa, eta zeren ez dakidan non ezarri duten (Larregi). Eta, orobat, zeren bait- formak ere: Emaztekia, zergatik egiten duzu negar? […] Zeren eraman baitute ene Jauna, eta ez dakit non ezarri duten (Duvoisin). Baina azalpenezkoak ere eratzen dira zeren bait- formarekin: Senda ezazu ene arima, zeren bekatu egin baitut (Duvoisin); mendebaldean ere erabiltzen da gaur egun forma hori, azalpenezko perpausak eratzeko.

Azalpenezkoak eratzen ditu, bestalde, mendebaldeko euskalkietan, -eta enklitikoarekin eraturiko formak: Aita, barka iezaiezu, ez dakite-eta zertan ari diren.

38.2.4c Eta informazio ezaguna bideratzen duen -nez gero forma, berriz, bere aldaerekin, euskalki guztietakoa da: Aberatsa denez gero, hari eskatuko diogu diru pixka bat. Mendebaldean -nez soilak eta -n legez formak ere izan dezakete adiera hori: Ezer gertatu ez zenez, bertan utzi zuten (Atxaga). Iparraldean -naz gainean forma ere erabiltzen da: Hirialat bazoazenaz gainean, nahi duzua eraman ene xamarra? (DRA). Azkenik, esan dezagun «{nola ∼ zelan}… -n» forma ere erabiltzen dela balio horrekin: Nola eztizalea naizen txit, ez nintzen argizariaz oroitzen (A. P. Iturriaga).

Hona, bada, kausazko forma nagusien erabileraren koadroa, aldaerak alde bat utzita (+ = orokorra, e = ekialdeko euskalkietakoa; m = mendebaldekoa):

³⁸⁴ EGLU-VI liburukian (163) alegiazko azalpenak deitzen dira.