Euskararen Gramatika

38.1.4. Kausa adierazten duten formak

38.1.4a Berariaz kausa adierazten duten formak, bere aldetik, ez dira denak mota batekoak eta ez dituzte denek egitura sintaktiko berak eratzen. Diskurtso markatzaileak dira batzuk, testu mailakoak, esaldien edo solas zatien arteko lotura gauzatzen dutenak: Etxera joan da; izan ere, nekatuta dago. Perpaus mailako egitura sintaktikoak eratzen dituzte beste batzuek. Postposizio sintagmak eratzen dituzte postposizioek, izen sintagma gobernatuz: Zugatik egin du; menderagailuek, berriz, mendeko perpaus jokatuak eratzen dituzte: Gehiegi erre dutelako hondatu zaie janaria; bestalde, postposizioek aditz izena gobernatuz mendeko perpaus jokatugabeak ere era ditzakete: Semaforoa gorrian pasatzeagatik jarri diote isuna.

38.1.4b Diskurtso markatzaile guztiek bezala, kausazkoek ere esaldi bi elkartzen dituzte, markatzailea daramanak bestean esaten denaren azalpena eskaintzen duelarik, baina haren mendeko izan gabe. Hala, izan ere, alabaina, bada, ezen, zeren eta zergatik (eze) kausazko markatzaile gisa erabil daitezke (ikus 42. kapitulua).

Izan ere esapidea bere osoan da diskurtso markatzaile, perpausaren hasieran nahiz tartean kokatua: Auto berria erosi du; izan ere, zaharra ez zebilen ondo; Zaila da, izan ere, testuak ongi ulertu ahal izatea (Mitxelena). Gipuzkoan eta Bizkaian erabiltzen da batez ere, XIX. mendearen amaiera aldetik hona³⁸². Alabaina batez ere aurkaritzako markatzaile gisa erabiltzen da gaur egun mendebaldean, baina kausazko bezala batez ere ekialdean: Zer jendetzak bildu ahal ziren haren aditzeko! Alabaina halako famako predikaria zen (Zerbitzari); Ikaslerik nehor kasik ez, edo guti. Gizon gazteak alabaina […], nahiago hiri handia (J. Etxepare). Bada lokailuak —lagunartean, ba— bestelako erabilerak ditu, baina inoiz kausa ere adierazten du, Hegoaldeko euskalkietan batez ere: Ez dut agurtu, bada ez dut ezagutu; Eraman ezazu, bada on egingo dizu³⁸³. Ezen —edo ezi(k)— Iparraldeko euskalkietan erabiltzen da kausazko adieran: Segur naiz plazer eginen diodala, ezen bera ere kantari pollita da (Xalbador). Zeren eta zergatik (eze) formak -n edo bait- menderagailuekin erabiltzen dira maizenik, baina haiek gabe ere erabiltzen dira, aurrerago ikusiko den moduan: Presta zaitezte ondo partidarako, zeren nork irabazten du ondo prestatu gabe?; Agudo plater pare bat, zergatik gosearekin ez dugu ikusten (Soroa).

38.1.4c Beste postposizioek bezala, kausazkoek ere ohiko postposizio sintagmak eratzen dituzte, izen sintagmarekin doazenean. Hala, -gatik: Nekeagatik utzi nuen lasterketa; Nigatik egin dute hori; Eskerrik asko opariagatik; ‘kausazkoak’ dira horrelako sintagmak, nigatik egin dute esanda, esate baterako, ‘nire kausaz’ egin dutela adierazten baita, eta, hain zuzen ere, kausazko perpausekin juntaturik eman daitezke: Ni euskarari nago, bihotzez eta gogoz, ez ederrarengatik bakarrik, baina gurea delakotz (Xalbador). Postposizioa berez genitiboari eransten zaio (Koldorengatik, semearengatik, semeengatik), baina izenkia mugatzailerik gabea edo mugatu singularra denean genitiboaren atzizkia agerian eman gabe utzi daiteke (Koldogatik, nigatik, semeagatik) (EGLU-I: 433-437). Erakuslearekin eginiko horregatik sintagmak aurretik aipatutako zerbaiti egiten dio erreferentzia, hura perpaus nagusiko gertakariaren kausa edo arrazoi gisa seinalatuz: Ez dut ezer txarrik egin. (Arrazoi) horregatik, ez diet epaileei beldurrik.

Postposizio hori emankorra da euskalki guztietan izen sintagmak gobernatuz. Ez horrela, ordea, mendebaldeko -arren postposizioa, hau ez baita, aditz izenaz beste, izen gutxirekin baizik erabiltzen kausa adieran (beldurrarren, lotsarren, pozarren): Lotsarren negar-malko onik isuri omen zuen (Zaitegi); Pozarren dira andreak erotu (Arrese Beitia); Beldurrarren esan ditu Nikanorrek, esan dituenak (Erkiaga).

Instrumentalaren -z atzizkiarekin eginiko postposizio sintagmek ere kausa adieraz dezakete, moduaz gain, gogo edo gorputz egoerarekin zerikusia duten izenekin batik bat: Ez da gosez hilko (Labaien); Egin behar ez nituenak eta beldurrez nahiz lotsaz egin ditudanak, (Mitxelena); esapide intentsiboa eratzen da izen bereko genitiboa aurretik duela: Beldurraren beldurrez ez zekien zer egin ere (F. Bilbao); Damuaren damuz alde egin zuen mutikoak Nekaneren albotik (Erkiaga). Halaber, -en kausaz esapideak, testu zaharretan ageri denak, adiera hori du, bistan denez: Bere hutsen kausaz Jaunak sutara egotziak (Etxeberri Ziburukoa); Zeinaren kausaz askok egin ohi dituen ezer balio ez duten matrimonioak (Otxoa Arin). Berdin, -en indarrez esapideak ere: Penaren indarrez egun guzti hartan mokadurik irentsi ez zuen (G. Arrue). Eta -en kariaz Iparraldekoak edo goi mailakoak: Lagunen kariaz egin du hori.

Kausa adierazten duten postposizio gisa joka dezakete beste forma batzuek ere: -i esker(rak), esate baterako: Sebastian honi eskerrak, jan eta lo ederki egiten genuen (I. Alkain eta A. Zavala); Arta zenbaiti esker, aberea ez zen horretarik hil (Lafitte). Iradokizun negatiboa du, berriz, -en erruz esapideak: Lagunaren erruz galdu zuen diru guztia. Orobat aipa daitezke, azkenik, aurrerago azalduko diren dela-eta eta dela kausa esapide eginak: Hurrengo partida dela eta, aztoratuta dabiltza zaleak; Bozak direla kausa, sutan jarria da herria.

38.1.4d Bestelakoak dira, azkenik, kausazko perpausak eratzen dituzten formak. Adizki jokatuarekin eginek menderagailua daramate: Berandu {etorri delako ∼ etorri baita ∼ etorri denez gero}; jokatugabeak, berriz, esan bezala, aditz izenari postposizioa erantsita eratzen dira: Berandu {etortzeagatik ∼ etortzearren}. Perpaus horiek dira, jokatuak zein jokatugabeak, ondoko ataletan aztertuko direnak.

³⁸² ‘Izan + ere’ sekuentzia zenbaitetan ez da diskurtso markatzaile, izan aditzarekin eginiko «aditza, aditza + ere» egitura enfatikoa baizik (bolada txarra etorri zaigu, etorri ere; lasai dago eserita, egon ere bezala, alegia, halakoxea da, izan ere, ‘izan’ aditza bere indarrean delarik). Villasanteren iritziz, egitura horretatik sortu da, hain justu, izan ere markatzailea (1986: 241). Edozein kasutan, zaila da, izan ere edo halakoxea da, izan ere bezalakoak bietara uler daitezke, ‘izan’ aditzaren esanahia indarrean duen egitura gisa nahiz diskurtso markatzaile bilakaturiko esapide bezala (§ 42.23.6).

³⁸³ Gaztelaniaren pues-en parekoa da erabilera hau. Azkuek (1923-1925: sec. 725, 491) eta Altubek (1929: 10) okertzat eman zuten.