Euskararen Gramatika

37.7. -tzera formako osagarriak eta helburuzko perpausak

37.7a Mugimendua adierazten duten etorri, igo, ekarri, eraman, bultzatu edo bidali gisako predikatuen zertara-osagarriek mugimenduaren jomugako gertakaria seinalatzen dute: Afaltzera joan dira; Teilatua garbitzera igo da; Erosketak egitera bidali naute. Ez dute, ordea, ikusten denez, jomuga fisikoa adierazten, jomugako gertakaria baizik; ez nora? galderari dagokiona, alegia, zertara? galderari dagokiona baizik (afaltzera, teilatua garbitzera eta erosketak egitera, hurrenez hurren, goiko adibideetan); -tzera forma hartzen dute osagarri horiek ekialdeko eta erdialdeko euskalkietan, eta -tzen forma, eskuarki, mendebaldekoan: Erosketak {egitera ∼ egiten} joan da.

‘Jomuga’ eta ‘helburua’ hurbileko nozioak direnez, helburuzko perpausen sailean sartu izan dituzte batzuek osagarri hauek ere. Perpaus mota desberdinak dira, ordea, bai egituraz eta baita, neurri batean bederen, esanahiz ere. Helburuzko perpausak erantsitako adjuntuak dira, behin eta berriro esan den moduan, eta haien forma da, hain zuzen ere, esaldiari helburuzko nozioa ematen diona (egin dezan, egiteko, egitearren). Liburua irakurri dut esaldian, esate baterako, ‘irakurri’ predikatuak ez du helburuzkorik iradokitzen; azterketa prestatzeko eransten badut, horrek ematen dio helburuaren nozioa esaldiari. Aldiz, -tzera osagarrien kasuan predikatuak berak ematen dio esaldiari jomuga adierarako bidea. Hala, esate baterako, joan aditzaren esanahiak berarekin darama jomugaren noziorako aukera eta zertara-osagarria agertzen bada, haren argumentu sarean integratua ageri da. Hondartzara joan da perpausari bainu bat hartzera eransten badiot, joan predikatuari bere argumentuen sareko osagarri bat erantsi diot; -tzera osagarriak joan gisako predikatua ‘eskatzen’ du, eta joan predikatuak, bere aldetik, -tzera osagarria du bere argumentuen sarearen barnean.

37.7b Horregatik, gorago esan den moduan, helburuzko perpausa edozein predikaturekin joan daiteke, esanahiaren egokitasuna gorabehera, haren formak ematen baitio esaldiari helburuzko nozioa, predikatua zein-nahi izanik ere: Azterketa prestatzeko {liburu hori irakurri dut ∼ akademian eman dut izena ∼ praktika asko egin ditut ∼ lagunarekin hitz egin dut ∼ lasaitze ariketak egin ditut ∼ gela bat alokatu dut ∼ autobusa hartu dut ∼ zigarroak erretzen aritu naiz ∼ ahuspez jarri naiz…}. Osagarria, aldiz —baita -tzera formakoa ere—, osagarri mota hura hautesten duen predikatuarekin doa beti: Erosketak egitera {joan da ∼ etorri naiz ∼ agertu da ∼ bidali dute…}. Hitz batean esateko, bada, helburuzkoek ez bezala, -tzera perpausek predikatuaren argumentu sarean dute lekua (ikus 30. kapitulua; EGLU-VII: 451).

Alde hori dela eta, hain zuzen ere, egituraz perpaus mota bi direnez, biak ager daitezke esaldi batean: Gabonetako kantak abestera atera dira, aspaldiko ohitura ez galtzearren.

37.7c Esanahiari dagokionez, berriz, antzekoak dira, bai, perpaus mota bi hauek, baina ez guztiz berdinak, hala ere. Helburuzkoek, behin eta berriro azaldu denez, berariazko egile baten asmoa adierazten dute, eta -tzera osagarriek, berriz, mugimendu baten jomugako gertakaria ematen dute aditzera. Jomuga subjektuaren asmoarekin bat dator sarritan, agerikoa denez, baina jomuga da, ez helburua, perpausean berariaz seinalatzen dena. Erosketak egitera joan da perpausean, esate baterako, joanaren jomugan erosketak egitea dagoela da berariaz adierazten dena, jomuga hori subjektuaren borondatearekin bat datorrelarik³⁸⁰. Zenbaitetan, hala ere, zertara-osagarria ez, baina helburuzko formako perpausa izan dezakete mugimendu aditzek inoiz konplementu, eta orduan esaldiak helburua seinalatzen du, ez jomuga: Joanek erakusten die […] Kristoren aurrean etorria dela, Hari bidea apaintzeko, hura nor den erakusteko eta jendea harengana erakartzeko (Iraizoz); Senarra oraintxe etorriko da zuk egindako eskariaz mintzatzeko (Etxaide).

Praktikan, hala ere, perpaus mota batekoak nahiz bestekoak erabiltzen dira zenbaitetan, esanahi bertsuarekin: Laguntzera etorri da — Laguntzeko etorri da³⁸¹. Egitura desberdineko esaldiak dira horiek, esanahian bat datozenak. Lehena osagarria da; bigarrena, berriz, helburuzko adjuntua.

³⁸⁰ Predikatu hauek zenbaitetan ez dute mugimendua adierazten, borondaterik gabeko subjektua dutelarik. Gerra txarren bat etorriko da mundutarrok bakantzera (Basarri) esaldiak, esate baterako, denbora adierazten du, etorkizuna, mugimendua baino areago; ‘gerra txarren bat izango da’ esan nahi du.

³⁸¹ De Rijk: “In that case, what we are faced with could well be a purpose clause disguised as a gerundive” (2008: 395); adibide gisa aipatzen du Testamentu Berriko esaldi batek bietako itzulpenak izan dituela euskarazko bertsioetan: gu galtzeko etorri zara? Eta gu galtzera etorri zara?