Euskararen Gramatika

37.3.2. Subjuntiboa postposizioarekin edo aurretiko partikularekin

37.3.2a Subjuntibo soila helburuzkoak eratzeko aski marka bada ere, zenbaitetan postposizioa edo aurretiko partikula bat erantsi izan zaio, helburuzko esanahia areago markatzeko (egin dezantzat, egin dezangatik, egin dezan amoreagatik, arren (eta) egin dezan…). Aurreko mendeetan horrelako formak erabiltzeko joera zuten idazleek, Iparraldekoek batez ere. Gaur egun, ordea, helburuzko perpaus jokatuak eratzeko subjuntibo soila erabiltzeko joera dago, hori aski marka delakoan³⁶³.

37.3.2b Hala, -tzat postposizio destinatiboa erantsita eginiko «subjuntibo + -tzat» forma maiz erabili izan zuten aurreko mendeetako idazleek, Iparraldekoek batik bat. Ohiko lekuan kokatua ageri da askotan, aditz nagusiaren eskuinean: Etsenplua eman dizuet, nik egin dudan bezala zuek ere egin dezazuentzat (Duhalde); Lehenbizikoak oihalaz estaltzen eta estekatzen dio buru guzia, oihurik egin ez dezantzat (J. P. Arbelbide). Haren ezkerrean ere eman daiteke, mintzagai aurreratu gisan: Zure ospe betikoa nik ardiets dezadantzat, zuk zer egin ez duzu? (Duvoisin). Inoiz, horretarako aurrekaria duela ere ageri da, galdegai gisa: Horretarako gara xoilki munduan, gai bihur gaitezentzat hartaz eternitatean gozatzeko (Jauretxe). Batzuetan, baizen partikularekin: Zeren Jainkoak ez baititu permetitzen gure erorikoak, […] lehen baino hobeki gure buruak ezagut ditzaguntzat baizen (Haraneder). Eta bai-ez kontrastean: Gudura bihurtu behar dugu gure bihotza betikotz garbitu nahi dugun bizio haren kontra; harenzat ez xoilki herra saindu bat kontzebi dezaguntzat, baina oraino hura mespretxatzekotzat (Haraneder).

Hegoaldeko idatzietan ez da hainbeste ageri forma hau, baina idazle batzuek erabili izan dute, hala nola, esate baterako, Añibarrok eta Enbeitak: Zeuretu nagizu, zeurea guzti hau izan nadintzat, (Añibarro); Jel bidez beti zintzo egin dagigun lana, zoriondu dadintzat Euzkadi laztana (K. Enbeita); Esan, bai, poztu nadintzat (Otxolua)³⁶⁴.

XIX. mendean urrituz joan zen forma honen erabilera, baina han-hemen ageri da ondoko urteetan ere: Itxasoan urrutitik ere ikusi dadintzat nonbait [jarria dago ermita]: goi-goian eta zuri-zuria (M. Lekuona); Bestalde, irlandazale batzuek liburu-klub bat moldatu dute, 2500 harpidedun dituena, Irlandarazko argitalpenak hobeki sal daitezentzat (Mirande).

37.3.2c Halaber, -gatik motibatiboarekin eraturiko «subjuntiboa + -gatik» forma erabili izan dute Iparraldeko idazleek helburuzko perpausak eratzeko. Perpaus nagusiaren ondoan kokatua ematen zuten hau ere, ohi bezala; hala, esate baterako, hura agintera denean: Emaiezu zure zerbitzarien arimei bere bekatu guztien barkamendua, ardiets dezatengatik gure orazione umilen moianez beti desiratu duten grazia (Gazteluzar); Zerbait onik baduzu, sinets ezazu bertzeek hobeagorik dutela, umiltasuna begira dezazungatik (Pouvreau). Baina haren aurrean ere eman daiteke, mintzagai aurreratu moduan: Horrela egitera gonbidatzen zaitut, eta hobeki endelega dezazungatik, jakin ezazu pairatzen ditugun gaitzetarik batzuk direla mendretsiak, eta bertzeak direla ohorezkoak (Pouvreau). Zergatik? galderari erantzun diezaioke: Eta zergatik galdegin zion honela? Bere bekatua gogora zezan eta gogorarik kofesa zezangatik (Axular). Eta galdegai ‘atzeratu’ moduan ere erabil daiteke: Zenbat Kortezale ehunetan urtean sartzen dira Printzearen ganbaran hari mintzatzeko esperantzarik gabe: bainan xoilki hark ikus ditzangatik (Pouvreau). Pouvreau izan zen forma hau maizenik erabili zuena baina, ikusten den bezala, ez zen bakarra izan.

37.3.2d Idazle batzuek -gatik hau postposizio asketzat dutela dirudi, aditzetik bereiz idatzita ematen baitute (nadin gatik, dezan gatik). Zenbaitetan koordinazioz juntaturiko subjuntiboetako azkenaren ondoan ematen da postposizioa: Ezen inspirazione saindu hura [heldu zaizu…], bertuteetan aitzina zaitezen, umiltasun handiagoan jar zaitezen, etorkizuneko guduetara prepara zaitezen, niri zure bihotz osoz atxeki diezadazun, eta ene zerbitzatzera borondate bero batez entseia zaitezengatik (Pouvreau).

Hegoaldeko idazleek ez dute forma hau erabili, salbuespen batzuk gorabehera: Ama Birjinari errezatu hirur Abe Maria goarda dezangatik garbi gure gorputz arima, ta libra gaitzan amets gaiztoetatik (Lizarraga); Batzuei itxaroten die Jaungoikoak luzaro; eta beste batzuei ez hainbeste. Eta zergatik ez? Denik bekatu mortal txikiena bere egiten, beldur izan gaitezengatik (Añibarro)³⁶⁵.

Forma honen erabilera ere urrituz joan zen XIX. mendetik aurrera. XX. mendeko idazle batzuek erabiltzen dute, halaz ere, inoizka: Hastetik berehala ematen ditut izenak […], ez dezazuengatik uste izan ez naizela egiaz mintzo (Hiriart-Urruti); [… esku huskako partida zer den] jakin dezazungatik, ene haurtasuneko [partida] batez mintzatuko natzaizu (J. Etxepare).

37.3.2e Postposizio horren lekuan amoreagatik postposizioa ere erabili izan da helburuzko esanahia areago markatzeko, «subjuntiboa + amoreagatik» forma eratuz (izan dadin amoreagatik)³⁶⁶. Aldaera bat baino gehiago ditu postposizio honek: amoregatik, amoreagatik, amoreakgatik, amurekatik (zubereraz)³⁶⁷.

Horrela eraturiko perpausa ere perpaus nagusiaren eskuinean ematen da maiz: Aitzitik pazientzia handi batekin iguriki didazu orain artean, egiazko penitentzia batez zuregana itzul nendin amoreagatik (Materre); Zer inguru eta gorabehera darabil zuri kalterik etor ez dakizun amoreagatik (Harizmendi). Aditzaren aurreko mintzagai ere izan daiteke: Halarikan ere osoki satisfatuak geldi zaitezten amoreagatik, oraino nahi nizueke xeheroki erakutsi, hala bataren egiazko abantailak, nola bertzearen enganio, eta lausengu itxurapenezkoak (Etxeberri Sarakoa). Inoiz, zertako edo zergatik galderei erantzuteko erabiltzen da: Zertako uste dugu Jainkoak eztitasun hauek ematen dizkigula? Bat bederaren aldera eme, eta harengana amoriotsu garen amoreagatik (Pouvreau); Zergatik pizteko egon zen hirurgarren eguneraino? Haren hiltzearen eta piztearen gainean dudarik batere izan ez zedin amoreagatik (Akizeko katixima). Galdegai ‘atzeratu’ gisa: Kontserbatu ditu zauri sakratu haien markak, izan daitezen amoreagatik giristinoentzat graziazko eta benedikzionezko iturburuak (Jauretxe). Bai-ez kontrastea adieraziz: Zeren obligatu zara exenplo onaren emaitera […] ez zure saindutasuna ager dadin, baina Jainkoa lauda dadin amoreagatik (Axular).

37.3.2f Barneko ordenari dagokionez, ohikoa da «subjuntiboa + amoreagatik» forma mendeko perpausaren amaieran ematea: Haien imitatzera entseia gaitezen, haiek bezala, gu ere Jainkoari agrada gakizkion amoreagatik (Jesusen Bihotz). Baina haren hasieran ere eman daiteke: Emadazu entelegia, jakin ditzadan amoreagatik zure manu saintuak (Maister). Eta are tartean ere: Itzultzen da Iruiñera, zeinaren murailak, erreboltaturik altxa ez zekion amoreagatik, aurtiki baitzituen lurrerat (Etxeberri Sarakoa).

XIX. mendearen azkena arte erabilia izan zen forma hau Iparraldeko idatzietan. XX. mendean, berriz, forma horren aldeko den Villasantek erabili zuen aski maiz eta urriago beste batzuek: Hori, bai, testua, beronen aipamenak errazago egin daitezen amoreagatik, ataletan banatu dugu eta atal bakoitzari dagokion zenbakia orri-bazterrean ezarri zaio (Villasante); Aro horretako gizonek zer egiten zuten? Jainkoak eta Jainkosak erruz asmatu, gure eginbideen sostenguak izan zitezen amoreagatik (Villasante); Kastelak besoa tinkatzen zion, isil zedin amoreagatik (Borda); Urrikalpen hura, ordea, oker-ulertze batean zegoen oinarriturik: dolumin-adierazpenak egiten zitzaizkidan, baina beti ere ahalik-eta azkarren kontsola nendin amoreagatik (J. A. Arrieta)³⁶⁸.

37.3.2g Amorez aldaera ere erabili izan da inoiz, mota honetako perpausetan: Jaungoikoak, pasio txarrak kendu ditzagun amorez, opa edo eskaintzen dizkigu Zeruko sari handi eta ederrak (Mogel).

Aurrerago ikusiko den moduan, bestalde, -tzeko-rekin erabiltzen da inoiz gaur egun postposizio hau, -tzeko amoreagatik forman zenbaitetan eta -tzearen amoreagatik forman inoiz. Eta maizago ageri da, jakina, izenlagunaren ondoan ohiko postposizio sintagma eratuz (zure amoreagatik, bakearen amoreagatik).

37.3.2h Postposizioak bezala, beste zenbaitetan partikula batzuk ematen dira subjuntiboaren aurretik perpausaren helburuzko esanahia areago markatzeko. Hala, amoreagatik partikula, besteetan postposizioa dena; Iparraldean erabilia izan da hau ere, zubereraz batik bat, «amoreagatik (eta) + subjuntiboa» forman. Perpaus nagusiaren ondoan kokaturik ematen da askotan forma horrekin eraturiko perpausa: Igor ezazu zure egiaren argia, amoreagatik lurra argi dezan (Maister). Haren aurrean ere eman daiteke: Amoreagatik arima garbienek probetxuekin irakur ahal dezaten Axularren liburu ederra, garbitu, leundu eta apaindu ditugu leku […] gordinegi zirenak (Intxauspe). Adibideetan ikusten den moduan, amoreagatik partikula perpausaren hasieran ematen da beti; aditza, berriz —hots, subjuntiboa—, perpausaren barnean nahiz amaieran eman daiteke.

Eta espletiboa hartuta, amoreagatik eta itxura hartzen du maiz partikulak. Zubereraz ez ezik, beste euskalkietan ere erabili izan da inoiz forma hau, aditz nagusiaren ondoan kokatua maiz: Banketxeak eta Bizkaiko diputazioak baldintza fiskal bereziak bideratu dituzte, amoreagatik eta xantier hori ez zedin Korea aldeetara eskapa (Herria). Baina baita aurrean ere: Amoreagatik eta uste izan ez nezan joan zela etxera ni han utzirik, ezarri zituen bere makila eta maripulisa, bat bertzearen aldean, ohearen zangoetan, nik, atzartzean, berehala ikusteko gisan (J. B. Elizanburu).

XIX. mendera arte erabilia, gerora urrituz joan ziren «amoreagatik (eta) + subjuntibo» formaren agerraldiak euskara idatzian, XX. mendeko idazle batzuek erabiltzen badute ere —eta espletiboarekin beti³⁶⁹—: Juje justuaren aitzinean agertzen garenean gure eskuak beteak izan daitezela orai artio bildu fruituez, […] amoreagatik eta gure saria izan dadin handia eta ederra (Baionako katixima); Egizue bada behar dena, amoreagatik eta dohatsu izan gaitezen (Lafitte).

37.3.2i Arren ere erabili izan da, subjuntiboaren aurreko partikula gisa, «arren (eta) + subjuntiboa» forman³⁷⁰. Perpausaren hasieran ematen da hau ere gehienetan: Egiozu ofrenda zure bihotzaz, arren jar dadin haren gainean jaun, jabe eta nagusi (Pouvreau); Beila bat egina nuen, arren zu senda zintezen (Goihetxe). Baina ez beti: Nik dakidan bezala guztiek arren jakin dezaten (J. B. Elizanburu). Askeago darabilte zenbaitetan partikula hau, eta espletiboarekin: Eskola nagusi jarri, arren eta haurrak, […] ez zitezen itsu geldi, eskeko bidean (Hiribarren); aditzaren ondoan, postposizio moduan: Euskaldun guztia da egun gonbidatzen has dadin izpirituz zerbaiten moldatzen, jakin dezaten arren gure ondokoek nolako gaiak zituzten haiekin arbasoek (Hiribarren); bai eta -tzat postposizioaren ondoan ere: Aipatu lekura bera da joan nahi, ez dadintzat arren tronpatua geldi (Goihetxe).

Iparraldeko idatzietan ageri da «arren (eta) + subjuntiboa» egitura hau ere, XIX. mendera arte; XX. mendeko idatzietan ez da ageri³⁷¹.

37.3.2j Nahiz(ik) eta partikula partizipioarekin erabiltzen da maiz: Eriarena eginez, maltzurki, dena ele goxo ariko zaizkik nahiz eta hi kontsolatu (J. B. Etxepare). Subjuntiboarekin ere joan daiteke, helburuzkotasuna areago markatzeko: Hetaz ere arta hartzen du, nahiz eta noizpait bederen harenganat itzul daitezen (Duhalde)³⁷².

37.3.2k Beldurrez ere postposizio nahiz aditzaren aurretiko partikula gisa erabiltzen da zenbaitetan, subjuntiboari erantsita helburuzko perpausak eratuz; ezezka emandako helburuzko perpausen esanahi bertsua dute horrela eraturiko perpausek: Ihes egin du erre zezaten beldurrez (Laphitz), hots, ‘erre ez zezaten’. Sortzez, izen sintagma gobernatzen duen postposizio sintagma da hau ere, non subjuntiboko perpausa beldur izenaren osagarria den: [[(erre zezaten) beldur] + -z]; pentsa daiteke, hala ere, erabilerak postposizio edo aurretiko partikula finko bilakatu duela beldurrez forma ere, amoreagatik formarekin gertatu den antzera.

Postposizioa denean perpaus nagusiaren eskuinean doa maiz harekin eginiko perpausa, ohiko moduan: Utzi ditut anitz gauza, sobera mintzatuz ene obra fastikagarri egin dadin beldurrez (Etxeberri Sarakoa); Ihesari eman zitzaizkion, nora eta nola ez zekitela, lurrak jan zitzan beldurrez (Lardizabal). Baina mintzagai aurreratu gisa ere joan daiteke: Bada bizirik Jesus geldi zekion beldurrez, hilerazi bazituen ere honen denborako beste haur guztiak (Mendiburu); Solasa luzeegi dakidan beldurrez, ez naiz mintzo kazeta on batek erlijioneko eta gizontasunezko egiez kanpo bertzalde dakartzan argiez (Hiriart-Urruti).

37.3.2l Subjuntiboaren aurreko partikula gisa erabiltzen da beste zenbaitetan: Josuek zorrozki gomendatu zuen ez behintzat deusik hartzeaz hiri hartan, beldurrez nihork erakar zezan populu guztiaren zorigaitza (Larregi); Beldurrez gainerat eror nenkion, ihes egin zidan (J. B. Elizanburu). Eta espletiboa duen beldurrez eta forma ere erabiltzen da: Haien buruzagiak, […], beldurrez eta bere lagunek Jainkoa arnega zezaten, ez zituena berak hil ezpata ukaldika? (Narbaitz).

Zenbaitetan ez espletiboa darama perpausak: Otso gaiztoa beti / gure ihes dabil, / beldurrez ez dezagun / atzeman eta hil (A. P. Iturriaga); Begiratzen zuen ardura handiagaz gauzarik txikienetan, ezertan bere hutsik egin ez zegien beldurrez (Uriarte). ‘Beldurrez atzeman dezagun’ eta ‘beldurrez hutsik egin zegien’ esan nahi dute perpaus horiek, hurrenez hurren. Ondoko testuan subjuntiboari -lako atzizkia erantsita eratu da forma: Haren diszipuluak, hobitik gorputza ostu, eta eraman zezatelako beldurrez, ipini zituen hobia zaintzeko guardak (Ubillos).

Subjuntiboarekin ez ezik, bestalde, aditzoinarekin ere —edo partizipioarekin— erabil daiteke postposizio edo aurretiko partikula gisa: Beilariek ezagut beldurrez, Iñazio goizik atera zen Mont-Serratetik (Laphitz); Haurrik ez daiteke sar haren ganbararat, beldurrez eta eritasuna bil (J. B. Etxepare); Edota, lehengoan bezala, emazteak legeari salatu beldurrez ihes egin ote zuen mendira (Etxaide).

Forma honen erabilera ere urrituz joan zen XX. mendean zehar³⁷³.

³⁶³ Lafitte: “Généralement, le subjonctif traduit suffisament le but par lui-même” (1962: 397). «Subjuntiboa + -tzat» eta «subjuntiboa + -gatik» formak “sont lourdes” (1962: 455).

³⁶⁴ Larramendik forma honekin lotzen ditu helburuzko perpausak: “Las oraciones, que en Romance significan algun fin, y traen esta voz para, para que, se hazen en Bascuenze con la posposición tzat, que se añade a la terminación del verbo: etorri-dadintzát, para que se venga; artú-cenezantzát, para que lo tomasses […]” (1729: 321). Hurrengo mendean Larramendiren gramatika atal askotan ia hitzez hitz kopiatu zuen Lardizabalek, berriz, azalpen desberdina ematen du kontu honi dagokionez: “Las oraciones que significan algun fin, y traen en Romance esta voz para, para que, á fin que, se hacen de varios modos. 1. Poniendo el verbo determinado en subjuntivo con su n final: v. g. vamonos para que veamos, goacen, icusi dezagun […]. En el dialecto Labortano y en algunos puntos de Vizcaya se le añade tzat y se dice goacen icusi dezagun-tzat […]. 2. Poniendo el verbo en gerundio de dativo: v.g. goacen icusteco […]” (1856: 72). Lardizabalek berak ez du «subjuntibo + -tzat» forma erabiltzen.

³⁶⁵ Axularrek honela dio pasarte horretan: beldur garen amoreakgatik.

³⁶⁶ Ikus EH: “(Helburuzko perpaus baten hasieran nahiz amaieran, indargarri gisa). Batez ere Ipar.” (amoreagatik, s. v. amore).

³⁶⁷ Ikus OEH: “La forma es poco clara: ¿det. o indet.? ¿sing. o pl? ¿-katik arcaico por -gatik? En cuanto al valor, cf. cast. nav. por (a)mor de, que; gascón pramou, permou, proumou que” (s. v. amore).

³⁶⁸ Idazle klasikoen moldea jarraituz idatzitako Lur bat haratago eleberrian usu darabil Joan Mari Irigoienek forma hau, amoreakatik aldaeran.

³⁶⁹ OEH: “Bien documentado en autores septentrionales hasta finales del s. XIX. En el s. XX sólo lo encontramos en CatJauf [Baionako katixima], Lafitte y Etchebarne (en los tres amoreagatik eta)” (s. v. amore).

³⁷⁰ EH: “(Helburuzko perpaus baten hasieran, indargarri gisa). Ipar.” (s. v. arren).

³⁷¹ OEH: “(Con oración subordinada final, normalmente al comienzo de frase). Para que, a fin de que […]. Exclusivamente septentrional; no hay testimonios del s. XX” (s. v. arren).

³⁷² Lafitte: “Parfois ce subjonctif final est annoncé par arren-eta, nahizik-eta, nahiz eta, afin que […]. Ex. : nahiz-eta ikas dezan, afin qu’il apprenne […]. Quelques souletins eta Bas-Navarrais disent: ikas dezan nahiz […]” (1962: 397).

³⁷³ OEHk beldurrez formaren erabileraz: “Su complemento suele ser un sustantivo (gralmente. en genitivo), o una oración; ésta aparece en subjuntivo sobre todo en los textos más antiguos, pero desde mediados del s. XIX y sobre todo en el XX este uso pierde frecuencia en favor de las otras construcciones: con -(e)n (que por otra parte se encuentra ya en Dechepare y Leiçarraga), con -tzeko, con rad. vbal. o part., y, en menor medida, con -(e)la o -(e)lako” (s. v. beldur).