Euskararen Gramatika

37.3.1. Subjuntibo soilarekin eginak

37.3.1a Helburuzko perpausak eratzeko aditz jokatugabea dutenak dira erabilienak, -tzeko forma batik bat. Zenbaitetan, hala ere, batez ere perpaus nagusiko subjektua eta helburuzkoarena erreferentziakide ez direnean, subjuntiboa erabil daiteke: Liburu bat ekarri dut oporretan irakur dezazun; Nehork ez zezan ezagut, eskale errumesenaren itxura hartu zuen (Laphitz); Madian ez da zure eskuan jarriko, Israel harrotu ez dadin, eta esan ez dezan: nire indarrez libratu nintzen (Lardizabal). Aditza orainaldikoa nahiz iraganaldikoa izan daiteke, aurreko adibideetan ikusten den bezala, baina baita baldintza hipotetikoari dagokiona ere: Dirua emango balio etxea eros lezan, mesede handia egingo lioke. Helburuzko balio hori du subjuntibo soilak aditzaren adjuntu denean, goiko adibideek erakusten duten bezala.

Esan den moduan, perpaus nagusiko subjektua eta helburuzkoarena erreferentziakide ez direnean izaten da helburuzko perpausean subjuntiboa erabiltzeko aukera: Naiarak liburu bat ekarri du, (zuk) oporretan irakur dezazun, ‘hark-zuk’. Subjektuek erreferentzia bera dutenean, berriz, -tzeko forma izaten da aukera ia bakarra, beherago aipatuko diren salbuespenak salbuespen. Hala, esate baterako, Naiara bera denean liburuaren irakurlea Naiarak liburu bat ekarri du oporretan irakurtzeko esaten da, eta ez #Naiarak liburu bat ekarri du oporretan irakur dezan, azken hau entzunda, liburuaren irakurlea beste bat dela ulertzen baita. Beste subjekturik ulertu ezin denean, berriz, perpausa ez-gramatikala da: *Autokarabana alokatu dugu oporretan Italiara joan gaitezen.

37.3.1b Salbuespenak baditu, hala ere, arau horrek, subjektuek erreferentzia bera dutelarik ere erabiltzen baita inoiz subjuntiboa, -tzeko formaz beste. Hori gertatzen da, esate baterako, perpaus nagusiko subjektua agente ez denean: Gure laguna hautatua izan da festetako pregoia irakur dezan; Uretan ipintzen da bakailaoa, bera dadin. Adibide horietan perpaus nagusiaren eta mendekoaren subjektu gramatikalek erreferentzia bera dute (‘laguna’-‘lagunak’, ‘bakailaoa- bakailaoa’), baina nagusiarenak ez dira, bistan da, agenteak, gertakariaren objektua baizik, eta agentea besteren bat dela suposatzen da: ‘gure laguna hautatu dute’, ‘bakailaoa uretan ipintzen dute’ (‘haiek-hark’ eta ‘haiek-hura’, beraz). Gauza bera gertatzen da helburuzkoaren subjektua agente ez denean ere: Foru ogasunarekin arazorik izan ez dezadan, akzioak saltzen hasiko naiz; ‘arazorik paira ez dezadan’ esan nahi du esaldi horretako helburuzkoak, non ‘ni’ hartzailea den, ez agentea. Eta areago gertatzen da hori, noski, ez subjektu batak ez besteak ‘agente’ ezaugarria ez dutenetan: Liburuak marrazkiak izango ditu, atseginagoa izan dadin; ‘liburua marrazkiz {hornituko dute ∼ hornitua izango da}’ esan nahi du perpaus nagusiak, eta ‘atsegina izatearen’ subjektua ere ez da agentea. Horrek argitzen du, hain zuzen ere, ondoko esaldi bien arteko aldea: Retegiri deitu diot finalean leku egokian izan nadin, baina *Retegiri deitu diot, finalerako sarrera lor dezadan. Hitz batean esateko: subjektuak erreferentziakide izatea debeku du subjuntiboak biak agente gisa ulertzen direnean.

37.3.1c Subjuntiboa erabil daiteke, halaber, subjektuek erreferentzia bera izanik ere, perpaus nagusia aginterazkoa denean: Ibil zaitez poliki, eror ez zaitezen; Jan ezazu neurriz, […], ase eginik oka ez dagizun (Axular). Eta berdin perpaus nagusiak nahi edo behar gisako modalitatea duenean ere: Batasuna lortu behar dugu, bakean bizi gaitezen; Gaia ongi azal dezazun, sakon aztertu beharko duzu aurretik.

Orobat, azkenik, onartzen da subjuntiboa erreferentziakidetasuna partziala denean, hau da, helburuzko perpausaren subjektua nagusikoa barnean izanik hura baino zabalagoa denean: Etxea handitu dut, denak kabitu gaitezen.

37.3.1d Predikatuaren barneko konplementua da eskuarki helburuzko perpaus subjuntibozkoa, eta, hortaz, gorago aipatu diren ezaugarriak ditu (§ 37.2.2a). Esaldiaren galdegaia izan daiteke, zerta(ra)ko edo zergatik galderei erantzuten diena: Zertarako itxi duzu atea? —Kaleko hautsa sar ez dadin; edo, berdin, aditzaren aurre-aurreko ohiko lekuan kokatua: Kaleko hautsa sar ez dadin itxi dut atea, baina haren ondoan ere eman daiteke, perpausa luzea edo pisua denean, horrelakoetan ohikoak diren eten-intonazioak eginez: Atea itxi dut↑ haizeak kaleko hautsa gela barrura ekar ez dezan. Horretarako, horregatik edo gisa horretako aurrekaria izan dezake perpausak: Neure ibilera makurren berri […] horretarako bakarrik eman gogo nioke inori: hurrengo beste bat eskarmenta dezan (Mitxelena). Bai-ez kontrasteko perpausetan ere erabil daiteke: Jainkoak ez du bere Semea mundura bidali, mundua gaitzestera, mundua haren bidez gaizka dadin baizik (Iraizoz); Argitu nahi zaitut, ez baitezpada ene buruaren garbitzeko, bainan Jesu-Kristok goretsi duen bertute bat ez dezazun zuk apalets (Laphitz).

Gainerakoetan aditz nagusiaren ondoan dute perpaus hauek ere ohiko lekua: Errieta egin diet, geldi egin daitezen; Leihoa ireki dut, gelako airea berritu dadin. Helburua nabarmendu nahi denean, hala ere, aditzaren aurrean eman daitezke, mintzagai aurreratu moduan: Erabat senda zaitezen, egunero hartu behar dituzu botika hauek.

37.3.1e Aipatzekoa da, bestalde, adizki nagusiaren ondoan ematen dela maiz laguntzailea ezezkako perpausetan, lokabeetan ez bezala; etor ez dadin gisara, alegia, eta ez ez dadin etor gisara. Segida hori hobesten dute idazleek, Hegoaldekoek zein Iparraldekoek: Gero okerrik izan ez dadin orain kontuak atera (Txirrita); Joan behar dut, etxean artega egon ez daitezen (Etxaide); Bere ahotsaren oihartzuna gal ez dadin, ez dut inorekin hitzegin nahi (Txillardegi); Gibela ezazu zeure oina adiskidearen etxetik, ez han maiz ibil, ase ez dezazun (Axular); Gauden erne sar ez dadin ahalke hori gutara (Zaldubi); Bidearen erdi-erditik gu, eztiki, leunki, inarroste den gutienik izan ez dadin (J. Etxepare). Ez da debeku, hala ere, laguntzailea nagusiaren aurrera pasatzea, hots, ezezkako lokabeetan ohikoa duen lekura: Hiru barnetan ezarriak ditugu, elkarrekin ez daitezen gurutza (Larzabal); Horrexegatik, nagiak aitzakiarik ez dezan izan, arindu zion bidea irakurleari Urkixo jaunak (Mitxelena); Ihes egin nuen hemendik, ez zezaten nirekin egin, nire gizonarekin egin zutena (Aresti).

37.3.1f Eskuarki predikatuaren barneko osagaia bada ere, esaldi jakin batzuetan haren kanpoko konplementu gisa erabiltzen da inoiz subjuntibozko perpausa, enuntziazioaren helburua seinalatzen duen azalpen moduan: Azkeneko arrantzalea ere, jakin dezazun, bere gorbatekin joango da arrantzara; […] bere gorbata ederra han eramango du lepoan dotore jarria (Iraola); Argiroago jakin dezazun, lehenengo hiztuna Alkatea zen (Azkue). ‘Zuk argiroago jakitea’ ez da ‘lehenengo hiztuna alkatea izatearen’ helburua, noski, esatearena berarena baizik; ‘jakin dezazun esaten dizut hori’ da perpaus horrekin adierazten dena.