Euskararen Gramatika

36.10. Hondarreko muga adierazten duten formak

36.10a Hondarreko muga adierazten duten forma zedarriztatzaileak arte, artean, arteraino, artio edo bitartean postposizioekin eratuak dira. Hura erakuslearen ablatibo zaharrarekin eginiko harik eta partikula konplexua har dezakete ezkerrean, perpausaren lehen buruan, gertakariaren aurreko muga modu abstraktuan seinalatuz: Ez nuen sinetsi, harik eta neronek ikusi nuen arte.

36.10b Arte postposizio soilarekin eginiko -tu arte eta -n arte formak ez dira testuetan XVIII. mendearen bigarren erdira arte ageri. Gaur egun, berriz, erabilera zabala dute euskalki guztietan, artio postposizioa erabiltzen duten batzuetan izan ezik. Uneko predikatuekin erabiltzen dira, ohi denez (sartu arte, etxea garbitu arte). Partizipioarekin egina da maizenik erabiltzen den forma —aditzoina erabiltzea horren ohikoa ez bada ere, ikus arte bezalako esaldietan bederen ageri da—, baina adizki jokatuko -n arte forma ere ohikoa da (Zain egon gara, laguna etorri den arte); geroari dagozkionak subjuntiboarekin ematen dira maiz (Ez zara joango, lan guztia egin dezazun arte) nahiz eta orainaldi burutugabea, burutu markatua edo, maila jasoan, -ke duena ere erabil daitezkeen (egiten duzun arte, lan guztia ondo egin duzun arte, eta egin dukezun arte, hurrenez hurren).

Ez adberbioarekin ematen dira inoiz forma honetako perpausak, predikatua unekoa delarik: Ez zen etxeratu, galdutako poltsa aurkitu ez zuen arte; Maisua ikasgelatik ateratzen denean, jolasean aritzen dira ikasleak hura itzultzen ez den arte. Azken mugako gertakari bezala ulertuta desegokia da perpaus horietako ez-a, eduki semantikorik gabea, gertakaria ez baita ‘poltsa ez aurkitzea’ eta maisua ‘ez itzultzea’, ‘aurkitzea’ eta ‘itzultzea’ baizik; aurkitu zuen arte (edo aurkitu arte) eta itzultzen den arte (edo itzuli arte) dira forma egokiak. Zuzen erabilia da ez-a, ordea, bere edukia gordetzen duenean: Irekita eduki zuten aretoko atea, barnean inor geratzen ez zen arte, hau da, ‘inor geratzen ez zeneko egoera iritsi arte’; ‘inor ez geratzea’ da hor gertakaria.

Arte postposizioari -ko atzizki adberbiala erantsita eraturiko -tu arteko forma ere erabilia izan da zerbait, ez asko, azken muga adierazteko (Isildu egin beharko dugu, berriz agindu arteko, Lasarte). Ez da nahasi behar arteko hori, noski, homonimo duen izenlagunarekin (Ezkondu arteko denbora guztia herrian igaro zuen).

36.10c Inesiboko postposizioa duten -tu artean eta -n artean formak testu zaharrenetatik aurrera daude dokumentatuak, euskalki guztietan, zubereran eta goi nafarreran izan ezik. Ohiko moduan erabiltzen dira hauek ere, ‘noiz artekoa’ adierazteko (sartu artean, sar artean; sartu den artean; sar dadin artean); partizipioarekin egina da maizenik erabilia.

Bietara erabiltzen dira bai artean bai arte soila duten formak: ‘noiz artekoa’ adierazten dute predikatua unekoa denean eta iraupeneko aldiberekotasuna, berriz, hura iraupenekoa denean. Gaur egun, hala ere, gorago esan den bezala, badirudi biak bereizteko joera dagoela mendebaldean, arte azken mugakoetan eta artean iraupenekoetan erabiliz (§ 36.6.2d).

Askoz ere hedadura urriagoa izan dute «{-tu ∼ -n} arterainokoan» forma konplexuek, azken mugako gertakaria adierazteko bakarrik erabiliak, lapurteraz batez ere; eta are urriagoa «aditzoina + artekan» forma, zubererakoa batez ere, ‘noiz artekoa’ adierazteko bakarrik erabilia hau ere.

36.10d Postposizio buruan -raino atzizkia duten -tu arteraino eta -n arteraino formak arte soilarekin eginiko formen erabilera bertsua dute; arte soilarenak ez bezala, testu zaharrenetan dokumentatuak daude hauek. Arteraino postposizioa dutenak ohikoak dira azken muga adierazteko (sartu arteraino, sar arteraino; sartu den arteraino; sar dadin arteraino); adizki jokatuko -n arteraino forma zerbait erabilia izan da iraupeneko aldiberekotasuna adierazteko ere (dirauen arteraino), baina gaur egun ez da ohikoa adiera horretan. Aldaera, bizkaieraz: artegino.

36.10e Artio (arteo) postposizioarekin eginiko -tu artio forma ekialdeko euskalkietan erabiltzen da batez ere, ‘noiz arteko’ muga adierazteko —partizipioaren lekuan aditzoina duela, inoiz—: Bazka bustirik bada utzi behar da idor artio (Intxauspe); […] behar ditugu fandangoak eman, lehertu artio (Larzabal). Geroari buruzkoak -n artio formarekin ere eman daitezke, subjuntiboan maiz: Ezarri ontzi batean garratz iduri gozo bat har dezan artio (Duvoisin). Artino aldaerarekin eginiko formak ere, zubererakoak eta behe- nafarrerakoak, ‘noiz artekoa’ adierazteko erabiltzen dira: Bidea izarrak erakutsi zien Jerusalemera hel artino (Intxauspe). Aldaera: arteo.

36.10f Era berean, -tu bitartean forma batez ere iraupeneko aldiberekotasuna adierazteko erabiltzen den arren (§ 36.6.2b), azken mugako gertakaria, unekoa, ere adieraz dezake: Itxarongelan eseriko naiz trena iritsi bitartean —postposizioaren aldaerak: bitarte, bitarteo (goi-nafarrera)—. Horren ohikoa ez bada ere, -n bitarte(an) formak ere adiera hori izan dezake: Guk elkarrekin pasa ditugu / bertsotan zenbaitxo urte, / behin ezagutu ginenetik / gaixotu nintzen bitarte (Uztapide).

36.10g Aditz izenarekin eginiko -tzeraino formak ere muga adierazten du; ez, ordea, berariaz denborari dagokiona. Prozesu edo gertakari progresibo baten azken muga adierazten du eskuarki, hau da, azken ondorioa, askotan balio enfatikoa edo intentsiboa duelarik (Ia burua soiltzeraino moztu diote ilea; Gaixotzeraino larritzen nau egoera horrek). Dena dela, ‘noiz artekoa’ adierazten duten perpausekiko duen antz edo hurbiltasunagatik, nozio hau adierazteko erabiltzen da inoiz (Euskaldun jaio nintzen eta hiltzeraino izango naiz euskaldun); horrelakoetan, hala ere, ohikoagoa da gorago aipatu ditugun formetako bat erabiltzea (hil arte, esate baterako). Alderantziz ere gertatzen da zenbaitetan, -tu arte(raino) forma erabiltzea gertakari progresiboaren azken muga adierazteko: Odoletan ipini arte zigortu zuen; hor, bistan da, ‘zenbatetaraino’ edo ‘zein puntutaraino’ esan nahi da, ‘odoletan ipintzeraino’, alegia.